Middel-Assiriese Ryk

Die Middel-Assiriese Ryk was ’n tydperk in die geskiedenis van Assirië van 1365 tot 1056 v.C.. Dit het ontstaan ná die agteruitgang van die Oud-Assiriese Ryk toe groot konings weer oor die land geheers het, soos Assur-uballit I, Arik-den-ili, Tukulti-Ninurta I en Tiglath-Pileser I. In dié tyd het Assirië die Mitanniese Ryk omvergewerp en die Hetitiese Ryk, Antieke Egipte, Babilonië, Elam en Frigië in die Nabye-Ooste oorskadu.

Middel-Assiriese Ryk

← 1392 v.C. – 934 v.C. →
Ligging of Assirië ’n Kaart van die Antieke Nabye-Ooste tydens die Amarna-tydperk (14de eeu v.C.). Dit wys die grootste magte van die tyd: Egipte (oranje), Hatti (blou), die Kassitiese Babilon (swart), Assirië (geel) en Mitanni (bruin).
Hoofstad	Assur
Taal/Tale	Akkadies
Regering	Monargie
Koning
- 1365–1330 v.C.	Assur-uballit I (eerste)
- 967–934 v.C.	Tiglath-Pileser II (laaste)
Historiese tydperk	Mesopotamië
- Gevestig	1392 v.C.
- Onafhanklikheid van Mitanni	1392 v.C.
- Bewind van Assur-dan II	934 v.C.
- Ontbind	934 v.C.

Hoewel die begin van die Middel-Assiriese Ryk gewoonlik aangedui word as óf die einde van die Oud-Assiriese koninkryk van Shamshi-Adad I óf die troonbestyging van Assur-uballit I, is dit waarskynlik gestig deur Tiglath-Pileser I (1115–1077 v.C.), wat een van die grootste Assiriese veroweraars geword het.

Assiriese uitbreiding, 1392–1056 v.C.

Assirië het in die middeltydperk probleme gehad om sy handelsroetes oop te hou. Anders as in die Oud-Assiriese Ryk is die Anatoliese metaalhandel oorheers deur die Hetiete en Horiete. Dié volke het nou die Mediterreense hawens beheer, terwyl die Kassiete die rivierroete suid na die Persiese Golf beheer het. Die belangrikste Assiriese stede van dié tyd was Assur, Kalhu (Nimrod) en Nineve, wat almal in die Tigrisriviervallei geleë was. Aan die einde van die Bronstydperk was Nineve baie kleiner as Babilon, maar steeds een van die wêreld se grootste stede met 33 000 inwoners. Later was dit waarskynlik vir ’n ruk die grootste stad ter wêreld.

Die Middel-Assiriese Ryk was goed georganiseerd en in streng beheer van die koning, wat ook gedien het as die hoëpriester van die god Assur. Die staat se priesters het ’n belangrike mag geword.

Teen die bewind van Eriba-Adad I (1392–1366 v.C.) was Mitanni se invloed op Assirië aan die afneem. Eriba-Adad I van Mitanni het betrokke geraak in ’n dinastiese stryd tussen Tushratta en sy broer Artatama II. Hierna het sy seun Shuttarna II homself koning genoem en steun by die Assiriërs gesoek. ’n Pro-Assiriese faksie het in die hof van Mitanni ontstaan. Eriba-Adad I het dus finaal Mitanni se invloed oor Assirië verbreek en het nou ’n invloed op die sake van Mitanni uitgeoefen.

Assur-uballit I (1365–1330 v.C.) het die Assiriese troon in 1365 v.C. bestyg. Hy was ’n vurige, ambisieuse en magtige heerser. Assiriese druk vanuit die suidooste en Hetitiese druk vanuit die noorweste het Assur-uballit I in staat gestel om finaal Mitanni se mag te verbreek. Hy het die Mitanniese koning Shuttarna II verslaan en Assirië weer as ’n keiserlike mag gevestig – nie net ten koste van Mitanni nie, maar ook van die Kassitiese Babilonië, die Horiete en die Hetiete. Hierna was die Kassitiese koning van Babilonië net te dankbaar om te trou met die dogter van Assur-uballit, wie se briewe aan Achenaten van Egipte deel uitmaak van die Amarnabriewe.

Dié huwelik het katastrofale gevolge gehad vir Babilonië. Die Kassitiese faksie aan die hof het die half-Assiriese Babiloniese koning vermoor en hom vervang met ’n troonrower. Assur-uballit I het Babilonië aangeval om sy skoonseun se dood te wreek, die koning afgesit en Kurigalzu II daar op die troon gesit.

Assur-uballit I het toe die Mitanniese koning aangeval en verslaan, en die land van Mitanni en die Horiete is toe deel gemaak van ’n groot en magtige ryk.

Enlil-nirari (1329–1308 v.C.) het Assur-uballit I opgevolg. Hy het homself as ’n "grootkoning" (Sharru rabû) beskryf in briewe aan die Hetitiese konings. Hy is dadelik aangeval deur Kurigalzu II van Babilon, wat deur sy pa op die troon gesit is, maar het hom verslaan en Babiloniese pogings om Assirië binne te val, gefnuik. Hy het Babilon toe aangeval en verower.

Enlil-nirari se opvolger, Arik-den-ili (omstreeks 1307–1296 v.C.), het Assirië se mag gekonsolideer en veldtogte gelei in die Zagrosgebergte in die ooste. Hy het die Lullubi en Goeteërs verower en in Sirië die Semitiese stamme van die sogenaamde Ahlamu-groep verslaan.

Hy is opgevolg deur Adad-nirari I (1295–1275 v.C.), wat Nimrod sy hoofstad gemaak het en aanhou uitbrei het na die noordweste, hoofsaaklik ten koste van die Hetiete en Horiete. Hy het daarna in Noordoos-Klein-Asië inbeweeg en Shupria verower, en daarna in die suide in, waar hy Babiloniese grondgebied verower en die Kassitiese heersers gedwing het om ’n nuwe verdrag te sluit ten gunste van Assirië.

Adad-nirari se inskripsies bevat meer detail as enige van sy voorgangers s’n. Hy verklaar die gode van Mesopotamië het hom tot oorlog opgeroep, ’n stelling wat deur die meeste van sy opvolgers herhaal is. Hy het ook na homself as "grootkoning" verwys en uitgebreide bouprojekte in Assur en die omringende gebied aangepak.

In 1274 v.C. het Shalmaneser I (1274–1244 v.C.) koning geword. Hy was ’n goeie stryder en het die Horitiese koninkryk van Urartu verower wat in die 9de eeu v.C. die grootste deel van Oos-Anatolië en die Kaukasus beslaan het, asook die vurige Goeteërs van die Zagros. Hy het daarna die Mitannies-Horiete aangeval en koning Shattuara en sy Hetitiese en Aramese bondgenote verslaan. Salmaneser I het die Assiriese prins Ilu-ippada op die troon van Mitanni gesit.

Sy seun en opvolger, Tukulti-Ninurta I (1244–1207 v.C.), het by die Slag van Nihriya ’n groot oorwinning oor die Hetiete behaal en duisende gevange geneem. Hy het Babilonië daarna verower en sewe jaar lank self daar regeer. Hy het die titel "koning van Sumer en Akkad" aangeneem wat die eerste keer deur Sargon van Akkad gebruik is. Tukulti-Ninurta I was dus die eerste inheemse Akkadiessprekende Mesopotamiër wat oor Babilonië geheers het – dit is deur buitelandse Amoriete gestig en deur buitelandse Kassiete verower.

Die Assiriërs het die mure van Babilon afgebreek, baie van die inwoners vermoor en die hele stad geplunder tot by die Esagila-tempel, waar hulle die standbeeld van Marduk gevat het. Tukulti-Ninurta het hom toe verklaar as "koning van Karduniasj, koning van Sumer en Akkad, koning van Sippar en Babilon, koning van Tilmun en Meluhha". Ná ’n Babiloniese opstand het hy die stad se tempels verwoes. Toe sy verhouding met Assur se priesters versuur, het hy ’n nuwe hoofstad gebou: Kar-Tukulti-Ninurta.

Sommige historici, onder andere die Amerikaanse sielkundige en skrywer Julian Jaynes, glo Tukulti-Ninurta I en sy dade was die historiese oorsprong van die fiktiewe Bybelse karakter Nimrod in die Ou Testament.

Eindelik het die koning se seuns gerebelleer en sy stad beleër. Hy is vermoor en opgevolg deur Assur-nadin-apli (1206–1203 v.C.), wat die regering van sy ryk aan streeksgoewerneurs oorgelaat het. Nog ’n onstabiele tydperk het gevolg en Assirië is soms geruk deur interne onmin. Die nuwe koning het onsuksesvol probeer om Babilon ter herower nadat die Kassitiese konings die onrus in Assirië uitgebuit het om die stad te bevry van Assiriese heerskappy. Asssirië self is egter nie deur buitelandse magte bedreig tydens die bewind van Assur-nirari III (1202–1197 v.C.), Enlil-kudurri-usur (1196–1193 v.C.) en Ninurta-apal-Ekur (1192–1180 v.C.) nie, hoewel Ninurta-apal-Ekur die troon van Enlil-kudurri-usur afgeneem het.

Assur-Dan I (1179–1133 v.C.) het tydens sy ongewone lang bewind stabiliteit gebring in Assirië. Hy het Noord-Babilonië verower en geplunder, onder meer die stede Zaban, Irriya en Ugar-sallu. Dit het Assirië egter in direkte konflik met Elam gebring wat die oorblywende deel van Babilonië ingeneem het. ’n Oorlog het uitgebreek en die magtige Elamiete het die Assiriese stad Arrapkha vir ’n kort rukkie verower. Dit is toe deur Assur-Dan I bevry en hy het eindelik die Elamiete verslaan en ’n verdrag aan hulle opgedwing.

Ná Assur-Dan I se dood het nog ’n kort tydperk van onrus gevolg toe sy seun en opvolger, Ninurta-tukulti-Assur (1133 v.C.) in die eerste jaar van sy bewind deur sy broer Mutakkil-Nusku van die troon afgesit is. Mutakkil-Nusku is in dieselfde jaar dood.

’n Derde broer, Assur-resh-ishi I (1133–1116 v.C.) het toe die troon bestyg. Dit het gelei tot ’n nuwe tydperk van Assiriese uitbreiding. Nadat die Hetitiese Ryk deur die Indo-Europese Frigiërs verslaan is, het Babilon en Assirië albei hul oog op die Aramese gebiede (in die hedendaagse Sirië) gehad wat voorheen onder Hetitiese beheer was. Toe hul magte mekaar hier teenkom, het die Assiriese koning Assur-resh-ishi I op verskeie geleenthede vir Nebukadnesar I van Babilon verslaan. Assirië het toe Hetities beheerde grondgebied in Klein-Asië, Aram (Sirië), en Goetees en Kassities beheerde gebiede in die Zagros ingeval en verower, waarmee die ryk aansienlik uitgebrei is.

Historici verskil oor wie die Middel-Assiriese Ryk gestig het: Tiglath-Pileser I (1115–1077 v.C.), Shamshi-Adad I of Assur-uballit I. Eersgenoemde was die seun van Assur-resh-ishi I en het die troon bestyg ná sy pa se dood. Hy het tydens sy bewind van 38 jaar een van die grootste Assiriese veroweraars geword.

Sy eerste veldtog in 1112 v.C. was teen die Frigiërs, wat probeer het om sekere Assiriese distrikte in die Bo-Eufraatgebied van Klein-Asië in te neem. Nadat hy hulle uitgedryf het, het hy die Luwiese koninkryke Kommagene, Sisilië en Kappadosië verower en die Nieu-Hetiete uit die Assiriese provinsie Subartu, noordoos van Malatya, gedryf.

In ’n daaropvolgende veldtog het Assiriese magte Urartu binnegedring en toe weswaarts beweeg om Malatya te onderwerp. In sy vyfde jaar het Tiglath-Pileser die streke Kommagene, Sisilië en Kappadosië weer aangeval en ’n rekord van sy oorwinnings op koperplate laat graveer in ’n fort wat hy laat bou het om sy Anatoliese oorwinnings te vier.

Sy volgende teiken was die Arameërs van Noord- en Sentraal-Sirië. Hy het tot so ver as die oorsprong van die Tigrisrivier opgeruk. Beheer oor die pad na die Middellandse See is verseker deur sy verowering van die Hetitiese dorp Pitru by die sameloop van die Eufraat en Sajur; van daar het hy opgeruk na die Kanaänitiese/Fenisiese stadstate Bublos, Tirus, Sidon, Simira, Beritus (Beiroet), Aradus en eindelik Arwad.

Hy is opgevolg deur Asharid-apal-Ekur (1076–1074 v.C.), wat net twee jaar regeer het. Tydens sy bewind het die pos van koninklike skriba in belangrikheid toegeneem.

Assur-bel-kala (1073–1056 v.C.) het die groot ryk bymekaargehou en geslaagde veldtogte teen Urartu en Frigië in die noorde en die Arameërs in die weste gelei. Hy het eers vriendskaplike bande met Babilonië gehad, maar ná koning Marduk-shapik-zeri se dood het hy Babilonië binnegeval, die nuwe koning afgesit en ’n leenman in Babilon aangestel. Hy het van die eerste voorbeelde van diere- en botaniese tuine in Assur laat bou en allerhande diere en plante in sy ryk versamel.

Laat tydens sy bewind het onrus in die Middel-Assiriese Ryk uitgebreek toe ’n rebellie op die been gebring is deur Tukulti-Mer, ’n aanspraakmaker op die Assiriese troon. Assur-bel-kala het die rebellie gestuit, maar hordes Arameërs het die burgeroorlog uitgebuit en Assiries beheerde gebiede in die weste aangeval. In ’n teenaanval het Assur-bel-kala hulle teruggedryf tot by die oorsprong van die Khaburrivier, maar teen die einde van sy bewind het Assirië beheer verloor oor streke in Sirië en Fenisië-Kanaän in die weste.

Die einde van die Bronstydperk, 1055–936 v.C.

Die agteruitgang van 1200 v.C. tot 900 v.C. aan die einde van die Bronstydperk was ’n donker eeu vir die hele Nabye-Ooste, Noord-Afrika, Klein-Asië, Kaukasus, Middellandse See-gebied en die Balkan, met groot omwentelinge en die massamigrasie van mense.

Assirië is die eerste 150 jaar nie baie geraak deur die gebeure in dié onstuimige tyd nie; dit was dalk die enigste antieke mag wat nie daardeur beïnvloed is nie. Ná die dood van Assur-bel-kala in 1056 v.C. het die ryk egter vir die volgende 100 jaar of so begin agteruitgaan. Die ryk het aansienlik gekrimp en teen 1020 v.C. het dit blykbaar net oor dele naby Assirië self regeer, wat noodsaaklik was vir die instandhouding van die handelsroetes in die gebied.

Nuwe Wes-Semitiese volke soos die Arameërs, Chaldeërs en Suteërs het na gebiede wes en suid van Assirië getrek en groot dele van Babilonië in die suide ingeneem; Indo-Europese Iranse volke soos die Mede, Perse en Parthiërs het gebiede in die ooste oorgeneem; in die noorde het die Frigiërs die Hetiete verslaan en ’n nuwe Hetitiese staat, Urartu, het in die Kaukasus ontstaan; en Kimmeriërs, Kolchisiërs (Georgiërs) en Skitiërs het na die Swartsee en die Kaukasus migreer. Egipte was verdeel en die Israeliete het teen ander Semitiese Kanaäniete geveg soos die Amalekiete, Moabiete, Edomiete en Ammoniete. Die nie-Semitiese Filistyne (wat vermoedelik een van die sogenaamde Seevolke was) het geveg vir beheer oor Suid-Kanaän.

Assiriese ruiters agtervolg verslane Arabiere.

Ondanks Assirië se agteruitgang in vergelyking met sy mag van vroeër, het dit ’n standvastige nasie gebly wat goed verdedig is deur die beste vegters ter wêreld. Die ryk was in ’n sterker posisie as moontlike teenstanders soos Egipte, Babilonië, Elam, Frigië, Urartu, Persië en Medië. Konings soos Assur-bel-kala, Eriba-Adad II, Assur-rabi II, Assurnasirpal I, Tiglath-Pileser II en Assur-Dan II het die ryk se grense suksesvol verdedig en Assirië in dié onstuimige tyd stabiel gehou.

Eriba-Adad II het net twee jaar regeer en in dié tyd voortgegaan om veldtogte teen die Arameërs en Nieu-Hetiete te voer voordat hy afgesit is deur sy ouerige oom Shamshi-Adad IV (1053–1050 v.C.), wie se bewind blykbaar sonder enige voorvalle was. Assurnasirpal I (1049–1031 v.C.) het hom opgevolg en hy het steeds die Arameërs in die weste sonder genade aangeval. Daar was ook ’n droogte tydens sy bewind. Shalmaneser II (1030–1019 v.C.) het blykbaar grondgebied in die Levant afgestaan aan die Arameërs.

Assur-nirari IV het die troon in 1018 v.C. bestyg en die Babiloniese stad Atlila verower. Hy het ook veldtogte teen die Arameërs gevoer. Sy bewind is eindelik in 1013 v.C. deur sy oom Assur-rabi II (1013–972 v.C.) oorgeneem.

Tydens dié se bewind het Aramese stamme die stede Pitru en Mutkinu verower. Die koning het die Arameërs aangeval, sy pad na die Middellandse See oopgeveg en ’n stele by Berg Atalur opgerig.

Assur-resh-ishi II (971–968 v.C.), wat waarskynlik ’n ouer man was vanweë sy pa se lang bewind, het sonder enige voorvalle regeer; hy het Assirië se grense verdedig en herbouwerk laat doen. Tiglath-Pileser II (967–936 v.C.) het hom opgevolg en 28 jaar regeer. Hy het bloot sy voorgangers se beleidsrigtings voortgesit.

Eksterne skakels

• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia