Oliegewasse

Ongeveer 90 % van alle plantaardige olies en vette is afkomstig uit die sade en/of vrugtevleis van tropiese en subtropiese plante. Die belangrikste oliegewasse is soja, grondboontjies, katoen, raapsaad, olywe, kokospalms, oliepalms, sesam, kasteroliebome, saffloer, mielies en tung.

Minder belangrike oliegewasse is hennep en perilla. Benewens die subtropiese en tropiese oliegewasse lewer enkele plante uit gematigde streke ook bruikbare olies en vette, waarvan die sonneblom verreweg die belangrikste is. Die meeste plantaardige vette word in voedingsmiddels verwerk. Danksy die hoë gehalte aan onversadigde vetsure is hulle, uit ʼn gesondheidsoogpunt gesien, verkieslik bo dierlike vette. Die belangrikheid van plantaardige vette vir die seepnywerheid het na die ontwikkeling van sintetiese wasmiddels sterk algemeen.

Die gebruik van plantaardige, droogwordende olies in die verf- en vernisnywerheid is ook besig om af te neem. In albei gevalle word die olies en vette deur sintetiese stowwe vervang. Suid-Afrika het geen tropiese landboustreke nie, maar wel subtropiese gebiede. Sonneblomme en grondboontjies is tot dusver die vernaamste oliegewasse wat hier te lande verbou word.

Meerjarige tropiese gewasse

Onder die oliegewasse wat in die trope en subtrope verbou word, is daar 'n aantal meerjarige soorte wat in baie gevalle selfs honderd jaar oud kan word.

Kokospalm

Die kokospalm (Cocos nucifera) kom oorspronklik uit Suidoos-Asië, maar vandag word hierdie palm in byna alle tropiese lande aangeplant. Die boom word 20 tot 30 m hoog en het 'n kroon van 25 tot 35 geveerde, 4 tot 6 m lange blare. Elke jaar word 12 tot 16 nuwe blare gevorm. Die kokospalm het ʼn lewensduur van tussen 80 en 100 jaar.

Die ryp vrugte is geelgroen, geel of oranje, effens langwerpig en 15 tot 30 cm lank. Die kokosneut bestaan gedeeltelik uit die kiemwit of vrugtevleis, wat ook klapper genoem word, en 'n holte in die middel, wat grotendeels gevul is met helder kokos- of klapperwater. Die belangrikste produk van die kokosneut is die gedroogde vrugtevleis, wat kopra genoem en waaruit die olie gepers word. Die oliegehalte van kopra is tussen 65 en 69 %. Die vrugte word na ongeveer 12 maande ryp.

Op plantasies word veral die kultivar Cocos nucifera var. typica aangeplant. Hierdie kokospalm is nie selfbevrugtend nie, maar moet stuifmeel van 'n ander eksemplaar ontvang om vrugte te kan vorm. ʼn Ander variëteit wat wydverspreid gekweek word, is Cocos nucifere nana, 'n lae, selfbestuiwende plant. Die typica- kultivars word na 6 tot 8 jaar produktief en die dwergkultivars reeds na 3 jaar. Die belangrikste produsente van kokosolie is die Filippyne, Indonesië, Indië, Papoea Nieu-Guinee, Mexiko en Sri Lanka.

Die grootste invoerders van kokosolie is die VSA, die Bondsrepubliek Duitsland, Nederland, Groot-Brittanje, Frankryk en Japan. Kokosolie word gebruik as slaai- en braaiolie asook vir die vervaardiging van seep en margarien. Dit word ook in die farmaseutiese en die kosmetiese nywerheid gebruik. Die perskoek (die afval wat oorbly nadat die olie uit die vrugtevleis gepers is) word as veevoer gebruik.

Oliepalm

Die oliepalm (Elaeis guineensis) kom oorspronklik uit Sentraal-Afrika, waar dit vandag nog wild aangetref word. Hierdie boom, wat manlike en vroulike bloeiwyses op dieselfde plant dra, se stuifmeel ruik na anys, Die palm word tussen 20 en 30 m hoog en lewer sy grootste oes nadat die boom 12 tot 15 jaar oud is.

Daarna bly dit vir 'n verdere 40 tot 50 jaar in volle produksie. Die lewensduur van die oliepalm is ongeveer 100 jaar. Die vrugte, wat in kleur van persswart tot oranje wissel, is ongeveer 4 cm lank en kom in trosse voor. Hulle word na 6 maande ryp en die tros bevat tussen 800 en 4000 vruggies en het 'n massa van tussen 10 en 25 kg. Sowel die vrugtevleis as die sade (oliepitte) lewer besonder goeie olie. 'n Verwante oliepalm (Elaeis oleifera), wat oorspronklik uit Sentraal-Amerika kom, is gebruik om die Elaeis guineensis te veredel.

Die oliepalm word al sedert 1900 as 'n plantasiegewas verbou en lewer, naas die eenjarige gewasse sonneblom en soja, die hoogste olie-opbrengs per hektaar. Die belangrikste produksielande is Maleisië, Nigerië, Indonesië, Zaïre en die Ivoorkus. Die olie wat uit die vrugtevleis verkry word, moet onmiddellik ter plaatse gepers word om degenerasie van die olie te voorkom. Die olie uit die palmpitte kan in die verbruikersland of in die produksieland met chemiese middels geëkstraheer word.

Palm- en palmpitolie word gebruik as slaaiolie, braaiolie en grondstof vir margarien; dit word ook gebruik in die seep- en kersvervaardigingsnywerheid asook vir die vervaardiging van roomys en sekere suikerlekkergoed. Die perskoek word weer eens as veevoer gebruik. Uit die sap van die manlike bloeiwyse word daar soms palmwyn gemaak. Die blare van hierdie boom word in sommige wêrelddele as dakbedekking gebruik en uit die hoofnerwe van die blaar word borsels gemaak, Dit word ook as brandstof gebruik.

Olyf

Die olyfboom (Olea europea) kom oorspronklik uit die Middellandse See-gebied. Hoewel verskeie aanplantings en eksperimente in gebiede met 'n soortgelyke klimaat aangepak is (selfs in die Karoo in Suid-Afrika), het die mens nog nie daarin geslaag om die olyfboom elders kommersieel te vestig nie.

Die bevrugtingspersentasie is baie laag: slegs 1 tot 2 % van die blomme word vrugte. Die oliegehalte van die olyf wissel tussen 10 en 60 %. Die olie word hoofsaaklik as kook- en braaiolie gebruik asook as preserveermiddel vir farmaseutiese en kosmetiese doeleindes. Die vrugte word ook ingelê. Die belangrikste invoerlande is Italië, die VSA, Frankryk, Brasilië, Australië en Libië.

Tung

Talle tungspesies (Aleurites) kom uit Asië. Aleurites fordii kom wild voor in die landstreek tussen 26 en 33° NB in Oos-China en Aleurites montana is inheems in die streke suid van 25° NB. Albei gewasse word in hulle oorspronklike verspreidingsgebied al vir meer as 3 000 jaar verbou. Aan die begin van hierdie eeu is Aleurites fordii na die VSA, Argentinië, Paraguay en Brasilië ingevoer en plantasies van Aleurites montana is ook in verskillende tropiese lande aangelê.

Albei spesies het gewoonlik uitsluitend vroulike of manlike blomme. Die vrugte van Aleurites fordii bevat 5 sade en die van Aleurites montana 3. Ongeveer 5 maande na bestuiwing is die vrugte ryp en val hulle op die grond, Die saad bevat tussen 50 en 60 % olie. Tungolie het goeie droogwordende eienskappe en is veral geskik vir die verf- en vernisbedryf. Die grootste produsente is die Volksrepubliek China, Argentinië, Paraguay, die VSA en Brasilië. Die belangrikste invoerlande is die VSA, Groot-Brittanje, Japan en die Bondsrepubliek Duitsland.

Eenjarige tropiese gewasse

'n Aantal belangrike oliegewasse is eenjarig en word in die trope en subtrope verbou. Die meeste van hierdie plante is tropies van oorsprong maar verskeie kultivars is al ontwikkel sodat hulle ook in die subtrope en in sommige gevalle, soos mielies en grondboontjies, selfs in gematigde klimaatstreke geplant kan word. Onder hierdie gewasse is soja, grondboontjies, vlas en katoensaad van wêreldbelang. In sommige gevalle is die olie slegs 'n neweproduk van die landbougewas.

Soja

Die sojagewas (Glycine max) kom oorspronklik uit China, waar dit reeds meer as 5 000 jaar as voedingsgewas, en nie as oliegewas nie, verbou word. Ook in ander Oos-Asiatiese lande word soja in die eerste plek as voedingsgewas gekweek.

In die VSA is soja aanvanklik as veevoer verbou, maar veral sedert die begin van die 20e eeu het die aanplanting daarvan as oliegewas sterk toegeneem. As gevolg van die besonder hoe proteïeninhoud van die sojaboontjie is daar geprobeer om die plant as landbougewas in die sogenaamde Derde Wêreld of ontwikkelende lande bekend te stel, maar tot dusver het soja nog nêrens daarin geslaag om die tradisionele peulvrugte van die bepaalde streke te verdring nie. Sojaolie is 'n belangrike grondstof in die seep-, verf- en vernisbedryf. Dit is ook goeie slaai - en kookolie en dien as grondstof vir margarien en mayonnaise. Benewens in die VSA en die Oos- Asiatiese lande word soja ook op groot skaal in Brasilië verbou. Die meeste sojaolie en sojaboontjies word deur Spanje, Japan, die Bondsrepubliek Duitsland, Nederland, Italië en Kanada ingevoer.

Sesam

Sesam (Sesamum indicum) is 'n tropiese oliegewas wat oorspronklik uit Midde-Afrika (Ethiopië) kom. Die Egiptenare het die eenjarige plant al 4 000 jaar gelede geken en toe was dit die belangrikste eetbare olie. Die klein, gladde saadjies is grys, swart, geel, wit, bruin of rooi en die olie-inhoud wissel tussen 45 en 55 %. Die gewas kan tot by die 40e breedtegraad gekweek word en die belangrikste produksielande is Indië, die Volksrepubliek China, Mexiko, die Soedan en Birma.

Die belangrikste saadproduserende lande is die Soedan en Ethiopië, en die lande wat die grootste hoeveelheid olie en/of saad invoer, is Italië, België, Luxemburg, die Russiese Federasie, die VSA, Japan en Saoedi-Arabië. Sesamolie word nie slegs as eetbare olie gebruik nie, maar ook in die vervaardiging van margarien, seep en kerse en in die kosmetiese en farmaseutiese bedryf. Die perskoek bevat minstens 30 % proteïene en is goeie veevoer.

Katoen

Katoenplante (Gossypium-spesies) kom meestal oorspronklik uit Sentraal- en Suid-Amerika, hoewel sommige spesies ook hul oorsprong in Asië het. Katoen word hoofsaaklik vir sy vesels verbou, en die olie uit katoensaad is slegs ʼn neweproduk.

Die olie-inhoud van die saad wissel tussen 15 en 25 %. Die olie word as eetbare olie en as grondstof vir margarien en seep gebruik. Die perskoek bevat ʼn verbinding met die naam gossipol, wat giftig is vir varke en pluimvee, maar nie vir beeste nie. Hoewel verhitting die gossipolinhoud verminder, is die perskoek nie algemeen bruikbaar as veevoer nie. Die belangrikste katoenproduserende lande is die VSA, die Sowjetunie, die Volksrepubliek China, Indië, Brasilië, Pakistan, Mexiko, Turkye, Egipte en die Soedan, en die belangrikste invoerders is die Bondsrepubliek Duitsland, Japan, Saoedi-Arabië, Groot-Brittanje, Iran en Kanada.

Olievlas

Olievlas (Unum usitatissimum) is waarskynlik in die Iande rondom die Middellandse See vir die eerste keer as gewas verbou. Egipte het dit reeds 5 000 jaar gelede geken. Die vrugte bevat ongeveer 10 geel of bruin saadjies en 1 000 vlassaadjies weeg saam skaars 6 g. Olievlas en veselvlas is twee verskillende variëteite van dieselfde gewas. Die een is geselekteer en geteel vir sy besonder goeie vesels (maar lae saadproduksie) en die ander vir sy hoër produksie van saad (wat swak vesels lewer).

Die olie van olievlas word lynolie genoem en die oliegehalte wissel tussen 35 en 44 %. Dit is 'n olie wat geleidelik droog word en word daarom ook hoofsaaklik in die verf- en vernisbedryf gebruik. Dit word ook gebruik vir die vervaardiging van linoleum (vloerbedekking), drukkersink en kunsleer. Die perskoek bevat 30 % proteïene, maar moet eers verhit word om skadelike stowwe te verwyder voordat dit as veevoer gebruik kan word.

Kasterolieboom

Die kasterolieboom (Ricinus communis), wat soms ook die wonderboom genoem word, is in Suid-Afrika bekend as 'n onkruid. Dit is 'n mooi plant met groot handvormige blare wat elk tussen 5 en 11 lobbe het. Die pluimvormige bloeiwyse bevat manlike blomme aan die onderkant en vroulike blomme aan die bokant.

Die plant kom oorspronklik uit Noord- en Oos-Afrika, en hoewel dit van nature 'n meerjarige plant is, word dit as eenjarige gewas verbou. Die oliegehalte van die langwerpige sade wissel tussen 35 en 53 %. Die belangrikste kasterolieprodusent is Brasilië, wat net meer as 70 % van die wêreldproduksie lewer. Indië, Thailand, die VSA, die Soedan, Tanzanië, Meksiko en Ecuador is ook groot produsente, terwyl Frankryk, Japan, Duitsland en die VSA die belangrikste invoerders is.

Kasterolie word gebruik as smeerolie (in die verf- en vernisbedryf), as lampolie en vir die vervaardiging van seep, linoleum en kunshars. Die ou boeregebruik van kasterolie as purgeermiddel word nie meer wyd toegepas nie. Die perskoek bevat die gifstof risien en word gewoonlik as bemesting gebruik.

Saffloer

Die saffloerplant (Carthamus tinctorius) behoort tot die distelfamilie. Die plant het langwerpige, lansetvormige blare met dorinkies op die blaarrand. Dit dra saamgestelde oranje, geel of wit blomme en is reeds 4 000 jaar gelede in Egipte as gewas verbou (vermoedelik vroeër al in Mesopotamië).

Dit kom waarskynlik uit Ethiopië en die gebied tussen die Middellandse See en die Persiese Golf. Vroeër is saffloer uitsluitlik verbou vir die rooi en geel kleurstof wat uit die blomme verkry is. Dit is ʼn ruk lank in Europa as oliegewas verbou, hoofsaaklik net om as brandstof vir lampe te dien. Eers in die 20e eeu is dit vir die eerste keer op groot skaal in Kalifornië en Australië (en ook in Suid-Afrika) as oliegewas verbou. Die sade, wat sowat 7 x 4 mm groot is, is wit of bruin en het 'n oliegehalte van tussen 26 en 37 %.

Die VSA, Indië, Meksiko en Australië is die vernaamste produsente, terwyl Australië saam met Japan terselfdertyd ook die grootste invoerders is. Die olie word gebruik as kookolie en vir die vervaardiging van margarien, verf en vernis. Die perskoek het 'n besonder hoë proteïeninhoud (65 %) en word as veevoer gebruik. Jong saffloer word ook as groente geëet.

Mielies

Die mielieplant (Zeamays) kom oorspronklik ui! die tropiese dele van Sentraal-Amerika. Die gewas word vandag oral ter wêreld in tropiese, subtropiese en selfs gematigde klimaatstreke verbou, hoofsaaklik as voedingsgewas vir mens en dier en as grondstof in verskillende nywerhede.

Die olie wat uit die kiemsaad verkry word, is bloot 'n neweproduk. Die belangrikste mielieuitvoerders is die VSA, Argentinië, Suid-Afrika, Frankryk, Thailand en Brasilië, terwyl die grootste olieproduksie in die VSA, Italië en Nederland plaasvind. Belangrike invoerders van mielie-olie is die VSA, Kanada, België en Luxemburg. Die gemiddelde olie-inhoud van die saadkiem is 56%, en die olie word gebruik as slaai- en kookolie en vir die vervaardiging van margarien en seep.

Grondboontjies

Grondboontjies (Arachis hypogaea) kom oorspronklik uit die tropiese dele van Amerika en die plant het Wes-Afrika en die Filippyne eers in die 16e eeu bereik. Die belangrikste produk is die olie, hoewel die sade, gerooster of ongerooster, gesout of versuiker, ook as lekkerny geëet kan word. Dit is 'n kruipplant, maar daar bestaan ook varieteite wat regop groei.

Die peule met die sade daarin word onder die grond gevorm. Die oliegehalte van grondboontjies wissel tussen 38 en 50 %. Die grootste produsente is die Volksrepubliek China en Indië, hoofsaaklik vir eie verbruik, en die VSA, Nigerië, Senegal en Zambië vir die uitvoermark. Suid-Afrika verbou ook grondboontjies en voer ʼn gedeelte van die oes uit. Die belangrikste invoerlande is Frankryk, Groot-Brittanje, die Bondsrepubliek Duitsland, Italië, Portugal, België en Luxemburg. Behalwe as eetbare olie word grondboontjie-olie ook gebruik as grondstof vir die vervaardiging van margarien en seep.

Nie-tropiese gewasse

Sonneblom

Daar bestaan verskeie spesies sonneblomme, waarvan veral die Helianthus annuus, met sy onderskeie variëteite, kommersieel verbou word. Die blom kom oorspronklik uit Noord-Amerika en is eers na die Tweede Wêreldoorlog op groot skaal in Argentinië, die Sowjetunie en ander Oosbloklande, Kanada, Groot-Brittanje en Oos- en Suider-Afrika verbou.

Die sade is ongeveer 1 cm lank, eiervormig en swart of swart en wit gestreep. Talle rasse is ontwikkel, ook in Suid-Afrika, en daar is gevind dat die olie-inhoud van sonneblomme wat in die meer gematigde streke verbou word, hoër is as die van plante in die trope en subtrope. Die olie-inhoud van die jongste rasse is tot 60 % en boonop bevat die sade 30 % proteïene. Rusland is die belangrikste produksieland, gevolg deur die VSA, Argentinië en Roemenië. Suid-Afrika lewer jaarliks ongeveer 370 000 metrieke ton saad, terwyl die wêreldproduksie byna 15 miljoen ton saad beloop.

Naas mielies is sonneblomme een van Suid-Afrika se vernaamste landbougewasse en dit word meestal verbou in streke waar dit te droog is vir mielies. Die belangrikste invoerlande van sonneblomolie of -sade is Duitsland, Tsjeggo-Slowakye, Italië en Oostenryk.

Die olie word as slaai- en kookolie en as grondstof vir margarien gebruik, asook in die vervaardiging van verf, vernis, seep, plastiek en kosmetiese artikels. Navorsing is ook gedoen om vas te stel of smeerolies en ʼn alternatief vir diesel uit sonneblomolie vervaardig kan word. Die perskoek is ryk aan aminosure en dus 'n goeie voedselbron. Uit die doppies van die pitte kan alkohol gestook word, en die plant is in sy geheel ook besonder geskik as groenvoer.

Koolsaad en raapsaad

Winterkoolsaad (Brassica napus biennis) word al eeue lank in Wes-Europa verbou. Hierdie 2-jarige gewas word in Augustus gesaai. In die volgende Lente (Mei) lok die geel, bloeiende koolsaad swerms bye en in die daaropvolgende Augustus kan daar geoes word. Koolsaad groei veral goed op vrugbare vleigrond.

Die oliegehalte van die sade is tussen 40 en 50%. Raapsaad (Brassica rapa) lyk baie soos koolsaad en kom uit die gebiede rondom die Middellandse See, maar word veral in Kanada op groot skaal gekweek. Die raapolie lyk baie soos koolsaadolie en die twee word dikwels verwar. Indië, die Volksrepubliek China, Pole, Bangladesj en Frankryk is belangrike verbouers van raapsaad, en Italië, Japan en Duitsland is die belangrikste invoerders van raapolie.

Die olie word gebruik as smeermiddel en as grondstof vir die vervaardiging van seep. Deur die olie verder te raffineer, kan kookolie verkry word, asook die grondstof vir die vervaardiging van margarien. Die perskoek word gebruik as veevoer of in die vervaardiging van mosterd.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 93