Panteïsme

Panteïsme is 'n geloofsiening dat God en die natuur een en dieselfde entiteit is, dit wil sê God is alles en alles is God. God word nie as 'n persoon gesien nie. Panteïsme as woord word afgelei uit die Griekse woord "pan" wat "alles" beteken en "theos" wat "God" beteken en dus letterlik beteken: "Alles is God". Panteïsme maak dus voorspraak vir die gedagterigting dat 'n mens God beter kan verstaan deur 'n beter begrip van die natuur en die heelal. Panteïste glo nie in 'n persoonlike of antropomorfe god nie. In die strengste sin beteken Panteïsme: God word gelykgestel met die wêreld en alles wat bestaan. In elk van sy manifestasies is dit dus monisties, alhoewel monisme nie altyd panteïsme is nie.

Die panteïsme het in die moderne tyd bekend geword weens die teologiese en filosofiese werk van die 17de eeuse filosoof Baruch Spinoza, wie se Ethica (1678) 'n antwoord was op René Descartes se bekende dualistiese teorie dat die liggaam en gees geskei kan word. Spinoza het die idee gehad dat gees en materie een is, en albei is eienskappe van 'n oorspronklike substansie, God. Gedurende die Romantiese tydperk het panteïsme 'n herlewing beleef en voorsiening gemaak vir die beroemde Pantheismusstreit. Panteïsme is nie dieselfde as Paganisme nie, alhoewel die twee woorde aan mekaar verwant is.

Verskil met teïsme wysig

In panteïsme is daar geen grens tussen die goddelike en die natuurlike nie. In plaas daarvan om transendensie te hê - los van alles - is God in alles (immanensie). Volgens panteïsme kan mens nie persoonlik 'n god voorstel nie. Elke voorwerp en elke onderwerp is in wese goddelik. Panteïsme verskil dus van die teïstiese konsep op twee hoofpunte:

1. Panteïste ontken gewoonlik die bestaan van 'n "persoonlike" God, 'n wese wat die eienskappe van 'n "persoon" besit, soos die vermoë om besluite te neem.

2. Panteïste ontken dat dit wat hulle met God bedoel, heeltemal transendentaal is: hulle ontken dat God "heeltemal anders" van die wêreld is. God en die wêreld is nie 'ontologies verskillend' nie.

In die Bybelse konteks sou Psalm 23: "Die Here is my herder" (teïstiese siening) byvoorbeeld vervang kon word met "Die aarde versorg my as ’n herder" in 'n panteïstiese benadering.

Afgeleide vorme wysig

Daar is verskillende afgeleide vorme van panteïsme. Volgens teofaneïsme is alles wat ons rondom ons sien, 'n voorkoms van die goddelike. Die panenteïsme (εν, "en" beteken "oral" waar god/goddelikheid is) vorm 'n soort sintese tussen teïsme en panteïsme: alles is goddelik/god, maar dit kan nog steeds as 'n mens dink. Hierdie vorm kan ook onder Christene gevind word; in die Christelike gnostisisme kan ook pan(en)teïstiese invloede erken word. Die verskil tussen panteïsme en panenteïsme is dat in die panenteïsme die wêreld, die heelal, gesien word as 'n deel van God, maar nie as sy totale wese nie.

Baie Oosterse godsdienste (insluitende Hindoeïsme, Taoïsme, Boeddhisme) het panteïstiese eienskappe, sowel as (Westerse) godsdienstige humanisme. Sommige prominente verligte denkers, soos Spinoza en John Toland, het panteïstiese idees gehad. 'n Bekende vroeë panteïs was Giordano Bruno (1548 - 1600), 'n Italiaanse filosoof wat deur die Inkwisisie weens sy idees veroordeel is tot die brandstapel. Daar is 'n standbeeld van hom te vinde by die Campo de 'Fiori in Rome, die plek waar sy vonnis voltrek is. Mansur al-Hallaj (858 - 922) is in die Midde-Ooste bekend as 'n vroeë panteïs. Nadat hy die woorde Ana elhaq (Arabies: انا الحق) (Ek is die Waarheid) uitgespreek het, is hy tot 'n marteldood gevonnis. Mens kan die heelal ook sien as 'n wêreldsiel (Plato), dan praat mens van panpsigisme.

Verder is hedendaagse heidense filosofieë met wortels in die antieke Keltiese en Duitse heidendom, soos Druicca en Wicca, sterk gekoppel aan panteïsme. Aanhangers van hierdie bewegings sien 'Moeder Aarde' as die maker van alles wat leef. Sy word ook deur hulle "Godin" genoem - veral in hekssirkels. Hierdie godin kan in alles wat die natuur bied gevind word.

Panteïsme en ateïsme wysig

Gedurende die geskiedenis was daar 'n neiging om panteïsme aan te val omdat dit soortgelyk aan 'n vorm van ateïsme sou wees. 'n Vroeë voorbeeld is Johannes Scotus Eriugena (810-877), wie se werk Periphyseon eeue later deur die Kerk veroordeel is as gevolg van panteïstiese neigings, wat as kettery gemerk is.

Tydens die Romantiek breek daar 'n polemiek tussen Friedrich Heinrich Jacobi (1743-1819) en Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781) uit. Hierdie polemiek of Pantheïsmusstreit het gehandel oor die vraag of Ethica (1678) van Baruch Spinoza, waarin 'n vorm van panteïsme verduidelik word, nie afwentel in rasionalisme, fatalisme en uiteindelik ateïsme nie. Moses Mendelssohn (1729-1786) het daarop gereageer deur die gelykheid tussen panteïsme en teïsme te verdedig.

Die rede waarom panteïsme problematies was vir baie Christengelowiges, en volgens hulle gelyk was aan ateïsme, was as gevolg van die idee van immanensie en die gevolge daarvan. Nie net was panteïsme 'n probleem omdat dit teen die idee van God as die transendente Skepper gegaan het, soos Hy in die Bybel beskryf word, maar ook dat dit idees soos vrye wil, moraliteit en 'n persoonlike God onderdruk. Vryheid blyk uitgesluit te wees in 'n panteïstiese heelal omdat alles goddelik is, en daarom is alles vooraf redelik seker. Panteïsme sal lei tot 'n rasionalistiese determinisme en dus die vrye keuse van die gelowige uitsluit om te glo en die regte keuse te maak. In hierdie sin ontaard dit in 'n fatalisme.

Ook was die immanente karakter van God 'n probleem vir moraliteit. Om te besluit of iets goed of sleg is kan slegs korrek gedoen word deur 'n eksterne kriterium. Die idee dat hierdie wêreld nie voltooi of perfek is nie, dat daar nog steeds sleg is, vereis 'n eksterne, en dus transendente god. Hierdie transendente god kan dan die toetssteen wees om hierdie wêreld te evalueer. In panteïsme is daar geen toetssteen nie en die onderskeid tussen goed en kwaad val uitmekaar. Panteïsme kan niks met die probleem van die bose doen nie, want selfs die bose is goddelik en lei dus tot immoralisme volgens hierdie redenasie.

Ten slotte word gesê dat die panteïsme na 'n onpersoonlike god, deïsme en uiteindelik tot ateïsme lei. Hierdie punt is op een of ander manier verwant aan die vorige een. Om 'n deugdige lewe te lei moet 'n mens homself kan toets teen 'n persoonlike god, teenoor wie hy byvoorbeeld sy sondes kan bely. Panteïsme sluit so 'n god uit en lyk asof dit 'n godbeeld van 'n ongeïnteresseerde god uitbeeld. Met ander woorde, dit toon 'n verhouding met deïsme, wat verklaar dat die wêreld deur 'n god geskep is, maar dat dit nie meer met hierdie wêreld betrokke raak nie. Die panteïstiese heelal lyk dus nie meer van 'n heelal sonder God nie. In daardie sin is panteïsme nie meer as 'n vorm van ateïsme nie. 'n Soortgelyke redenasie kan gevind word in Arthur Schopenhauer wat dit onvanpas gevind het om die heelal "God" te noem en skryf dat panteïsme dus slegs 'n eufemisme vir ateïsme is.

Sien ook wysig

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal.