Wikipedia

Dooie See-rolle

15 000 fragmente van ongeveer 850 rolle uit antieke Judaïsme
(Aangestuur vanaf Qumran)

Die Dooie See-rolle (ook genoem die Qumrangrot-rolle) is antieke Joodse en Hebreeuse godsdiensmanuskripte wat tussen 1946 en 1956 ontdek is in die Qumrangrotte in die destydse Mandaat van Palestina. Die grotte is naby Ein Feshkha in die Wesoewer aan die noordkus van die Dooie See.

Dooie See-rolle
Die Psalmskrifrol (11Q5), een van die 981 tekste van die Dooie See-rolle.
Die Psalmskrifrol (11Q5), een van die 981 tekste van die Dooie See-rolle.
Beskrywing
Materiaal Papirus, perkament en koper
Skryfwerk Meestal Hebreeus; Aramees, Griekse en Nabateens-Aramees
Geskep/ontstaan 3de eeu v.C. - tot 1ste eeu n.C.
Ontdekking
Datum ontdek 1946/'47-1956
Tans in Israeliese Museum, Jerusalem; Jordaniese Museum, Amman
Fragmente van die skrifrolle op uitstalling in die Jordaniese Museum, Amman.

Die manuskripte dateer van die 3de eeu v.C. tot die 1ste eeu n.C.,[1] en word beskou as 'n hoeksteen in die geskiedenis van argeologie wat van groot historiese, godsdienstige en linguistiese belang is omdat dit van die oudste manuskripte insluit wat bewaar gebly het van hele boeke wat later in die Bybelse kanon opgeneem is, asook deuterokanonieke en niebybelse manuskripte wat bewyse toon van die uiteenlopendheid van godsdiensdenke in Judaïsme in die tyd van die Tweede Tempel. Terselfdertyd werp dit nuwe lig op die opkoms van die Christendom en van Rabbynse Judaïsme.[2]

Die meeste rolle word in die Israeliese Museum in Jerusalem gehou, maar die eienaarskap daarvan word deur Jordanië betwis vanweë die Qumrangrotte se geskiedenis: Ná die einde van die Britse Mandaat van Palestina in 1947 het Jordanië die gebied in die Arabies-Israeliese Oorlog van 1948 beset, maar Israel het beide die gebied en verskeie van die rolle in die Sesdaagse Oorlog van 1967 verower.[3] Sommige van die rolle is egter steeds in Jordanië en word bewaar in die Jordaniese Museum in Amman. Eienaarskap word ook betwis deur die Staat Palestina.[4]

Baie duisende geskrewe fragmente is in die Dooie See-gebied ontdek. Dit is dele van groter dokumente wat beskadig is deur óf natuurlike oorsake óf menslike hantering. Die meeste fragmente bevat net klein stukkies teks. 'n Paar goed bewaarde, byna onbeskadigde manuskripte het ook behoue gebly – minder as 'n dosyn onder dié van die Qumrangrotte.[1] Navorsers het altesaam 981 verskillende manuskripte saamgestel – wat in 1946/'47 en in 1956 ontdek is – uit 11 grotte.[5] Die grotte is geleë sowat 1,5 km wes van die noordweskus van die Dooie See, van waar hulle hulle naam kry. Argeoloë het die rolle lank verbind met die Joodse sekte die Essene, hoewel dié bevinding vanweë onlangse vertolkings in twyfel getrek word. Baie geleerdes dink hulle is deur priesters in Jerusalem of onbekende Joodse groepe geskryf.[6][7]

Die meeste van die tekste is in Hebreeus, met party geskryf in Aramees; in verskillende streekdialekte, soos Nabateens; en 'n paar in Koine-Grieks.[8] Ontdekkings in die Judese Woestyn is ook in Latyn en Arabies.[9] Die meeste van die tekste is op perkament geskryf, sommige op papirus en een op koper.[10]

Geleerdes stem saam die rolle dateer van die laaste drie eeue v.C. en die eerste eeu n.C.,[1][11] hoewel manuskripte van verwante terreine in die Judese Woestyn uit so vroeg as die 8ste eeu v.C. en so laat as die 11de eeu n.C. kan dateer.[12] Bronsmuntstukke wat uit 135-104 v.C. tot 66-73 n.C. kom, ondersteun die paleografiese en radiokoolstofdatering van die rolle.[13]

Weens die swak toestand van sommige van die rolle, is al die tekste nog nie geïdentifiseer nie. Dié wat wel is, val in drie algemene groepe:

  1. Sowat 40% is afskrifte van die Hebreeuse Bybel.
  2. Sowat 30% kom uit die tyd van die Tweede Tempel en word nie in die Hebreeuse kanon aangetref nie, soos 1 Henog, Jubileë, Tobit, die Wysheid van Sirag, Psalms 152-155, ensovoorts.
  3. Die res (sowat 30%) is sektariese manuskripte van voorheen onbekende dokumente wat lig werp op die reëls en geloofsoortuigings van 'n spesifieke groep ('n sekte of groepe binne die groter Judaïsme).[14]

Ontdekking

wysig
 
Grotte by Qumran.
 
Qumrangrot 4, waar 90% van die rolle ontdek is.

Die Dooie See-rolle is in 1946 en 1956 ontdek in 'n reeks van 12 grotte om die terrein wat oorspronklik as die Ein Feshkha-grotte bekend was naby die Dooie See in die Wesoewer (toe deel van Jordanië). Dit is ontdek deur Bedoeïeneveewagters en 'n span argeoloë.[15] Die praktyk om verweerde heilige manuskripte in potte onder die grond te begrawe of in grotte te hou is verwant aan die antieke Joodse gebruik geniza.

Aanvanklike ontdekking (1946-'47)

wysig

Die aanvanklike ontdekking deur die Bedoeïeneveewagter Muhammed edh-Dhib, sy neef Jum'a Muhammed en Khalil Musa het tussen November 1946 en Februarie 1947 plaasgevind.[16][17] Die veewagters het sewe rolle ontdek in kruike in 'n grot op wat nou as die Qumranterrein bekend is. Edh-Dhib se neef het die grotte opgemerk, maar edh-Dhib het in een geval (nou bekend as grot 1). Hy het 'n hand vol rolle opgetel, wat die Bybelgeleerde en argeoloog John C. Trever geïdentifiseer het as onder meer die Jesaja-rol, Habakuk-kommentaar en die Gemeenskapsreëlboek. Edh-Dhib het dit huis toe geneem om vir sy gesin te wys. Nie een van die rolle is in die proses vernietig nie.[18] Die Bedoeïene het die rolle aan 'n tentpaal opgehang terwyl hulle besluit het wat om daarmee te doen en het die rolle soms vir ander mense gewys. Die een of ander tyd in dié stadium het die reëlboek middeldeur geskeur. Die Bedoeïene het die rolle eers na 'n handelaar met die naam Ibrahim 'Ijha in Betlehem geneem. 'Ijha het dit teruggegee en gesê dit is waardeloos nadat hy gewaarsku is dat dit dalk uit 'n sinagoge gesteel is. Daarna het die Bedoeïene na 'n nabygeleë mark gegaan waar 'n Siriese Christen aangebied het om dit te koop. Iemand het voorgestel hulle neem dit na 'n deeltydse antiekhandelaar, "Kando". Die Bedoeïene en handelaars het na die terrein teruggekeer, een rol by Kando gelos en drie ander vir 'n paar dollar aan 'n handelaar verkoop.[18][19]

In 1947 het die oorspronklike sewe rolle die aandag getrek van John C. Trever van die Amerikaanse Skole vir Oriëntale Navorsing (ASOR), wat die rolle vergelyk het met dié van die Nash-papirus, die oudste Bybelse manuskrip wat toe bekend was. Hy het gesien daar is baie ooreenkomste tussen hulle. In Maart, tydens die Arabies-Israeliese Oorlog van 1948, is die rolle na Beiroet, Libanon, geskuif vir veiligheid. Op 11 April 1948 het Millar Burrows, hoof van die ASOR, die ontdekking van die rolle in 'n algemene persverklaring bekend gemaak. Trever het die storie oor die ontdekking saamgestel uit verskeie onderhoude met die Bedoeïene.

Soeke na die Qumrangrotte (1948-'49)

wysig

Vroeg in September 1948 het iemand nog rolle na die nuwe direkteur van die ASOR, professor Ovid R. Sellers, gebring. Teen die einde van 1948, byna twee jaar ná die ontdekking van die rolle, was die grot se ligging nog onbekend. Met onrus in die land kon geen groot soektog onderneem word nie. Vroeg in 1949 het die regering van Jordanië toestemming aan die Arabiese Liga gegee om die gebied te deursoek waar die oorspronklike Qumrangrot vermoedelik was. Op 28 Januarie 1949 is grot 1 herontdek deur die Belgiese VN-amptenaar kaptein Phillipe Lippens en die kaptein van die Arabiese Liga, Akkash el-Zebn.[20]

Nog rolle ontdek (1949-'51)

wysig
 
'n Uitsig op die Dooie See uit 'n grot by Qumran waarin van die rolle ontdek is.

Die herontddekking van grot 1 het gelei tot die aanvanklike uitgrawing van die terrein tussen 15 Februarie en 5 Maart 1949 deur die Jordaniese oudhededepartement onder Gerald Lankester Harding en Roland de Vaux.[21] In grot 1 is nog fragmente ontdek, asook linne, kruike en ander artefakte.[22]

Nog grotte ontdek (1951-'56, 2017, 2021)

wysig

In November 1951 het Roland de Vaux en sy span van die ASOR volskaalse uitgrawings by Qumran begin.[23] Teen Februarie 1952 het die Bedoeïene 30 fragmente ontdek in wat later grot 2 genoem is.[24] Eindelik is nog 300 fragmente ontdek van 33 manuskripte, insluitende fragmente van Jubileë en die Wysheid van Sirag in Hebreeus.[22][23] Die volgende maand, op 14 Maart 1952, het die ASOR-spanne 'n derde grot ontdek met fragmente van Jubileë en die Koperrol.[24] Tussen September en Desember 1952 is die fragmente van grotte 4, 5 en 6 deur die ASOR-spanne ontdek.[23]

Met die geldwaarde van die rolle wat gestyg het namate hulle historiese belangrikheid bekend gemaak is, het die Bedoeïene en die argeoloë van die ASOR hulle soektog na nog rolle apart van mekaar verhaas in dieselfde algemene gebied van Qumran, wat meer as 'n kilometer lank is. Tussen 1953 en 1956 het De Vaux nog vier argeologiese ekspedisies in die gebied gelei en nog rolle en artefakte ontdek.[22] Grot 11 is in 1956 ontdek en het die laaste fragmente opgelewer wat in die omgewing van Qumran ontdek is.[25]

Grotte 4-10 lê bymekaar sowat 150 km van Khirbet Qumran, terwyl grotte 1, 2, 3 en 11 sowat 1-2 km noord daarvan lê, met grot 3 wat die verste is.[26][27]

In Februarie 2017 het argeoloë van die Hebreeuse Universiteit die ontdekking van grot 12 aangekondig.[28] Daar was een blanko perkament in 'n pot, maar gebreekte en leë kruike het daarop gedui dat die grot die een of ander tyd in die 1950's geplunder is.[29]

In Maart 2021 het Israeliese argeoloë die ontdekking aangekondig van dosyne fragmente met Bybelse tekste, wat in Grieks geskryf is, van die boeke Sagaria en Nahum. Daar word geglo dat dié rolle tussen 132 en 136 n.C. tydens die Bar Kogba-opstand in 'n grot versteek is.[30]

In 2021 is nog rolle deur Israeliese owerhede ontdek in 'n ander grot naby die Dooie See bekend as die Grot van Afgryse.[31][32]

Die grotte

wysig
 
Die Jesaja-rol (1QIsaa) bevat feitlik die hele boek Jesaja.

Die manuskripte wat by Qumran ontdek is, was hoofsaaklik in twee formate: as rolle en as fragmente van vorige rolle en tekste. In die vierde grot was die fragmente in tot 15 000 stukke geskeur.[33]

Grot 1

wysig

Grot 1 is die eerste keer in 1946 ontdek. Die aanvanklike ontdekking deur Bedoeïene was tussen November 1946 en Februarie 1947.[34][17] Die veewagters het sewe rolle in kleihouers ontdek en dit huis toe geneem. Dit was die Groot Jesaja-rol (1QIsaa), nog 'n afskrif van Jesaja (1QIsab), die Gemeenskapsreëlboek (1QS), die Habakuk-kommentaar (1QpHab), die Oorlogsrol (1QM), die Dankseggingsgesange (1QH) en die Genesis-apokrifon (1QapGen).[35] Een van die houers waarin die rolle was, is nou in die Britse Museum.[36]

Grot 2

wysig

Grot 2 is in Februarie 1952 ontdek en kort daarna het Bedoeïene 30 fragmente daarin gekry.[37] Eindelik is nog 300 fragmente van 33 manuskripte ontdek, insluitende die Boek van Jubileë en die Wysheid van Sirag, wat in Hebreeus geskryf is.[22][23]

 
Die Damaskus-dokumentrol (4Q271Df), wat in grot 4 ontdek is.

Grot 3

wysig

Grot 3 is op 14 Maart 1952 deur die ASOR-span ontdek. Van die eerste fragmente was van Jubileë en die Koperrol.[24]

Grot 4

wysig

Grot 4 is in Augustus 1952 ontdek en van 22-29 September 1952 gefynkam.[37][38] Dit bestaan eintlik uit twee grotte wat met die hand gegrawe is (4a en 4b), maar omdat die fragmente deurmekaar was, word hulle as 4Q gemerk. Grot 4 is die bekendste van die Qumran-grotte, omdat dit van die Qumran-plato af gesien kan word en die meeste rolle daar gekry is. Sowat 90% van die Dooie See-rolle en -fragmente is daar ontdek (omtrent 15 000 fragmente van die 500 verskillende tekste), insluitende 9-10 afskrifte van Jubileë.

Grotte 5 en 6

wysig

Grotte 5 en 6 is saam in 1952 ontdek, kort ná grot 4. In grot 5 was ongeveer 25 manuskripte.[24] Grot 6 het die fragmente van sowat 31 manuskripte bevat.[24][39][40]

Grot 7

wysig
 
Fragmente 7Q4, 7Q5 en 7Q8, wat op papirus geskryf is.

Grot 7 het minder as 20 fragmente van Griekse dokumente opgelewer, onder meer 7Q2 (die "Brief van Jeremia" = Barug 6); 7Q5, wat in latere dekades die onderwerp van groot spekulasie geword het; en 'n Griekse afskrif van die rol van Henog.[41][42][43] In die grot was ook verskeie potskerwe met inskripsies en ander houers.[44][39][45]

Grot 8

wysig

Grot 8 is, nes grotte 7 en 9, een van die min grotte wat van die nedersetting by Qumran bereik kan word. Grot 8 is in 1957 opgegrawe. Dit het vyf fragmente opgelewer: Genesis (8QGen), Psalms (8QPs), 'n tefillinfragment (8QPhyl), 'n mezoeza (8QMez) en 'n gesang (8QHymn).[46] Daar was ook verskeie tefillinhouers, 'n boks met leervoorwerpe, talle lampe, potte en die sool van 'n leerskoen.[44][39][45]

Grot 9

wysig

Grot 9 is in 1957 deur argeoloë opgegrawe. Daar was net een fragment in.

Grot 10

wysig

In Grot 10 het argeoloë twee potskerwe gevind waarop geskryf is, asook 'n onbekende simbool op 'n grys klip.

Grot 11

wysig

Grot 11 is in 1956 ontdek en het 21 tekste opgelewer waarvan sommige taamlik lank is. Die Tempelrol (wat so genoem is omdat meer as die helfte daarvan gaan oor die bou van die Tempel van Jerusalem) is in grot 11 ontdek en is verreweg die langste rol. Dit is nou 8,15 m lank, maar kon aanvanklik langer as 8,75 m gewees het. Die Israeliese argeoloog Yigael Yadin het die tempelrol beskou as "die Tora volgens die Essene". Hartmut Stegemann, 'n tydgenoot en vriend van Yadin, het egter gedink dit het geen besondere waarde nie. Hy het gesê dit word in geen bekende geskrif van die Essene genoem nie.[47] Verder is 'n eskatologiese fragment oor die Bybelfiguur Melgisedek (11Q13) en 'n afskrif van Jubileë ontdek.

Grot 12

wysig

Grot 12 is in Februarie 2017 ontdek op kranse wes van Qumran, naby die noordweskus van die Dooie See.[28] Argeoloë het pikke en leë, gebreekte houers gekry, wat daarop dui dat die grot in die 1950's ontdek en geplunder is.[29]

Galery

wysig
  •  
    Rol 175, volledig, Testimonia, uit grot 4, die Jordaniese Museum in Amman.
  •  
    Rol 28a uit grot 1, volledig, die Jordaniese Museum.
  •  
    Oorlog van die Seuns van die Lig teen die Seuns van die Duisternis (Oorlogsrol), uit grot 1.
  •  
    'n Deel van die tweede afskrif van die Jesaja-rol, 1QIsab.
  •  
    Deel van rol 28a uit grot 1, Jordaniese Museum.
  •  
    Jesaja-kommentaar, uit grot 4. Jordaniese Museum.
  •  
    Rol 175, Testimonia, uit grot 4. Jordaniese Museum.
  •  
    Nog rolle in die Jordaniese Museum in Amman.
  •  
    Strook 11 van die Koperrol uit grot 3, Jordaniese Museum.
  •  
    Strook 15 van die Koperrol uit grot 3, Jordaniese Museum.
  •  
    Strook 13 van die Koperrol uit grot 3, Jordaniese Museum.
  •  
    Rol 109, Prediker, uit grot 4, Jordaniese Museum.
  •  
    Jesaja-kommentaar uit grot 4, Jordaniese Museum.
  •  
    Rol 28a uit grot 1, Jordaniese Museum.
  •  
    Deel van rol 28a uit grot 1, Jordaniese Museum.
  •  
    Deel van rol 28a uit grot 1, Jordaniese Museum.

Oorsprong

wysig

Daar is al baie gedebatteer oor die oorsprong van die Dooie See-rolle. Die oorheersende teorie is steeds dat die rolle geskryf is deur die Essene, 'n Joodse sekte wat naby Qumran gewoon het, maar verskeie moderne geleerdes trek dit in twyfel.[48]

Qumran-Essene-teorie

wysig

Die algemene mening onder geleerdes tot in die 1990's was dié van Roland de Vaux[49] en Józef Tadeusz Milik.[50] Volgens dié teorie is die rolle deur die Essene of 'n ander Joodse sekte geskryf wat by Qumran gewoon het. Hulle het die rolle eindelik in die nabygeleë grotte weggesteek tydens die Joodse Opstand teen die Romeine iewers tussen 66 en 68 n.C. Die terrein by Qumran is vernietig en die rolle is nooit gaan haal nie. 'n Paar argumente word aangevoer om die teorie te steun.

  • Daar is treffende ooreenkomste tussen die beskrywing van die inwydingseremonie van nuwe lede in die Gemeenskapsreëlboek en beskrywings van die Essene se inwydingseremonie wat in die werk van Josephus voorkom – hy was 'n Joods-Romeinse historikus van die Tweede Tempel-tydperk.
  • Josephus noem dat die Essene eiendom onder lede van die gemeenskap gedeel het, soos ook in die Gemeenskapsreëlboek beskryf word.
  • Tydens die opgrawings by Qumran is twee inkpotte en moontlike tafels ontdek, wat bewyse kan wees dat die een of ander vorm van skryfwerk daar plaasgevind het. Nog inkpotte is daar naby gevind.
  • Verskeie Joodse rituele baddens (Hebreeus: מקוה, miqvah) is by Qumran ontdek en word beskou as bewyse van 'n gelowige Joodse teenwoordigheid op die terrein.
  • Plinius die ouere, 'n geograaf wat ná die val van Jerusalem in 70 n.C. geskryf het, beskryf 'n groep Essene wat in 'n woestyngemeenskap naby die dorp 'Ein Gedi in die omgewing gewoon het.

Qumran-sektariese teorie

wysig

Die belangrikste verskil tussen dié teorie en die een hier bo is 'n weifeling om die rolle spesifiek met die Essene te verbind. Die meeste ondersteuners van die Qumran-sektariese teorie glo 'n groep Jode het in of naby Qumran gewoon en was verantwoordelik vir die rolle, maar nie dat hulle noodwendig Essene was nie.

'n Spesifieke variasie van die teorie wat in die 1990's gewild geword het, is dié van Lawrence H. Schiffman, wat voorgestel het die gemeenskap is gelei deur 'n groep Saddusese priesters.[51] Die belangrikste dokument wat dit ondersteun, is die "Miqsat Ma'ase Ha-Torah" (4QMMT), wat reinheidswette noem wat identies is met dié wat aan die Sadduseërs toegeskryf word. 4QMMT bevat ook 'n feeskalender wat die Saddusese beginsels vir die datering van sekere feesdae volg.

Jerusalem-teorie

wysig

Sommige geleerdes glo die rolle is geskep deur Jode wat in Jerusalem gewoon en die rolle in die grotte weggesteek het terwyl hulle van die Romeine gevlug het tydens die verwoesting van Jerusalem in 70 n.C.[52] Karl Heinrich Rengstorf het in die 1960's eerste voorgestel dat die rolle in die biblioteek van die Tempel van Jerusalem ontstaan het.[53] Later het Norman Golb voorgestel die rolle is in verskeie biblioteke in Jerusalem geskryf.[54][55]

Ondersteuners van die Jerusalem-teorie wys op die uiteenlopendheid van gedagtes en handskrifte in die rolle. Verskeie argeoloë steun ook die teorie dat die rolle op 'n ander plek as Qumran ontstaan het, insluitende Yizhar Hirschfeld[56] en, meer onlangs, Yizhak Magen en Yuval Peleg.[57] Hulle glo almal die oorblyfsels van Qumran is dié van 'n Hasmonese fort wat in latere tydperke weer gebruik is.

Bybelse belang

wysig

Voor die ontdekking van die Dooie See-rolle was die oudste Hebreeuse manuskripte van die Bybel die Masoretiese tekste uit die 10de eeu n.C., soos die Aleppo-kodeks.[58] Vandag is die oudste bestaande manuskripte van die Masoretiese teks uit omstreeks die 9de eeu. Die Bybelse manuskripte onder die Dooie See-rolle stoot dié datum met 'n volle duisend jaar terug, na die 2de eeu v.C.[59] Dit is 'n belangrike ontdekking vir geleerdes van die Ou Testament, wat verwag het die Dooie See-rolle sou die betroubaarheid van die teksoordrag van die oorspronklike na die Masoretiese teks óf bevestig óf weerspreek. Die ontdekking demonstreer die ongewone akkuraatheid van oordrag oor 'n tydperk van duisend jaar, wat dit redelik maak om te glo die huidige tekste van die Ou Testament is betroubare afskrifte van die oorspronklike werk.

Die Hebreeuse kenner Millar Burrows sê oor die rolle:

Van die 166 woorde in Jesaja 53, is net 17 letters anders. Tien van dié letters is bloot 'n kwessie van spelling, wat nie die betekenis raak nie. Nog vier letters is klein stilistiese veranderings, soos voegwoorde. Die oorblywende drie letters gaan oor die woord "lig" en is in vers 11 bygevoeg; dit raak nie die betekenis baie nie.[60]

Tog was daar verskille tussen verskillende fragmente van dieselfde teks. Die The Oxford Companion to Archaeology meen:

Terwyl sommige van die Qumran-manuskripte feitlik identies met die Masoretiese, of tradisionele, Hebreeuse teks van die Ou Testament is, bevat sommige manuskripte van die boeke Eksodus en Samuel wat in grot 4 ontdek is, drastiese verskille in beide taal en inhoud. In hulle verstommende omvang van teksvariasies, het die Qumran-ontdekkings geleerdes genoop om weer te dink oor die eens aanvaarde teorie van die ontwikkeling van die moderne Bybelse teks uit net drie manuskripfamilies: die Masoretiese teks, die oorspronklike Hebreeus van die Septuagint en die Samaritaanse Pentateug. Dit raak nou al hoe duideliker dat die teks van die Ou Testament uiters vloeibaar was tot met die kanonisering daarvan omstreeks 100 n.C.[61]

Bybelse boeke wat ontdek is

wysig

Daar is 225 Bybelse tekste onder die Dooie See-rolle, of sowat 22% van die geheel. Met die byvoeging van deuterokanonieke boeke styg die getal tot 235.[62][63] Die Dooie See-rolle bevat dele van al die boeke van die Hebreeuse Bybel en die Ou Testament-protokanon buiten een. Hulle sluit ook vier van die deuterokanonieke boeke in die Katolieke en Oosters-Ortodokse Bybel in: Tobit, Sirag, Barug 6 en Psalm 151.[62]

Die boek Ester is nie gevind nie en geleerdes glo dit is omdat Ester, 'n Jood, met 'n Persiese koning getroud was en dat die inwoners van Qumran op haar neergesien het.[64] Dit kan ook wees omdat die boek die Purim-fees inhet wat nie in die Qumran-kalender voorkom nie.[19]:180 Hier onder is die kanonieke en deuterokanonieke boeke met die meeste afskrifte:[65][66]

Boek Getal ontdek
Psalms 39
Deuteronomium 33
1 Henog 25
Genesis 24
Jesaja 22
Jubileë 21
Eksodus 18
Levitikus 17
Numeri 11
Sekondêre profete 10[nota 1][67]
Daniël 8
Jeremia 6
Esegiël 6
Job 6
Tobit 5[nota 2][68]
Konings 4
Samuel 4
Rigters 4[69]
Hooglied 4
Rut 4
Klaagliedere 4
Sirag 3
Prediker 2
Josua 2

Nie-Bybelse boeke

wysig

Die meeste tekste is nie-Bybels van aard en is eers as onbelangrik beskou vir 'n begrip van die samestelling of kanonisering van die Bybelse boeke, maar daar is deesdae 'n konsensus dat baie van dié werke deur die Essene bymekaargemaak en nie deur hulle geskryf is nie.[70] Geleerdes erken nou dat van die werke voor die tyd van die Essene geskryf is, toe party van die Bybelse boeke nog geskryf of hulle huidige vorm aangeneem het.[70]

Beskadiging tydens berging

wysig
 
Twee van die kruike waarin die Dooie See-rolle ontdek is.
 
Nog twee kruike in die Jordaniese Museum in Amman.

Die rolle wat ontdek is, is aanvanklik bewaar deur die droë lug en lae humiditeit in die Qumran-gebied aan die Dooie See.[71] Verder het die gebrek aan looistowwe op die perkament en die lae lugvloei deur die grotte ook baie tot die goeie bewaring bygedra.[72] Sommige van die rolle is in kleikruike gekry, wat hulle verder beskerm het.

Die rolle is aanvanklik verkeerd hanteer deur die argeoloë en geleerdes, en dit is in onbeheerde omgewings geberg, waar dit vinnig begin verweer het.[73] In die eerste paar jaar van die laat 1940's en vroeë 1950's is kleeflint gebruik om fragmente aanmekaar te las en krake te seël, wat die manuskripte verder beskadig het.[73] Die Jordaniese regering het besef die dokumente moet dringend beskerm word,[74] maar het nie genoeg geld gehad om al die rolle te koop nie en het ingestem dat buitelandse instellings die rolle koop en in 'n museum in Jerusalem hou totdat hulle "voldoende bestudeer" kon word.[74]

Vroeg in 1953 is hulle verskuif na die Palestynse Argeologiese Museum (algemeen bekend as die Rockefeller-museum)[75] in Oos-Jerusalem. Deur die vervoer is hulle verder beskadig.[19]:63–65 Die museum het nie genoeg geld gehad om die rolle te bestudeer nie en die bergingstoestande was redelik onbeheer volgens moderne standaarde.[19] Die museum het die meeste fragmente en rolle tussen stukke glas laat lê, wat vogtigheid vasgevang en agteruitgang verhaas het.

Tydens 'n deel van die konflik oor die Suezkanaal in 1956 tussen Israel, Brittanje, Frankryk en Egipte is die rolle van die argeologiese museum in 'n bankkluis in Amman, Jordanië, gestoor.[76] Die klam toestande in die kluis het die rolle verder beskadig. Muf het begin vorm en sommige fragmente is gedeeltelik vernietig of is onleesbaar gemaak deur die gom en papier van die koeverte waarin hulle in die kluis gebêre is.[76] Teen 1958 is opgemerk tot 5% van sommige rolle is heeltemal beskadig.[74] 'n Groot deel van die teks het onleesbaar geword en baie van die rolle het aansienlik donkerder geword.[19][73]

Die agteruitgang het voortgeduur tot in die 1970's.[73] Fragmente wat op perkament geskryf is (eerder as op papirus of koper) in die hande van privaat versamelaars en geleerdes was nog erger daaraan toe en teen 1966 het baie van die fragmente verlore gegaan.[77] In die laat 1960's het geleerdes 'n beroep gedoen dat die bergingstoestande verbeter.[19] Pogings deur die Britse en die Israeliese Museum om die kleeflint te verwyder, het die rolle aan verskeie chemikalieë blootgestel en van hulle het ook aansienlik donkerder geword.[19] In die 1970's en 1980's is verdere pogings aangewend om die rolle en fragmente onder beter toestande te berg, maar die agteruitgang het voortgeduur.[73]

In 1991 het die Israeliese Oudhede-owerheid (IAA) 'n temperatuurbeheerde laboratorium daargestel vir die berging en bewaring van die rolle.[73]

 
Die Israeliese argeoloog Eleazar Sukenik bestudeer aan van die rolle in die 1950's.

Nege klein houers is in 2014 deur die IAA herontdek wat sedert hulle ontdekking onoopgemaak gebly het. Hulle sal toegehou word totdat op 'n veilige prosedure besluit is.[78][79]

Bestudering deur geleerdes

wysig

Nadat die meeste rolle en fragmente in 1953 na die Palestynse Argeologiese Museum geskuif is, het geleerdes hulle begin saamstel en aanteken vir vertaling en bestudering.[80]

Die teks van die Dooie See-rolle is in vier verskillende tale geskryf: Hebreeus, Aramees, Grieks en Nabatees.

Taal Skrif Persentasie van dokumente Eeue van bekende gebruik
Hebreeus Assiriese blokskrif[81] Sowat 76-79% 3de eeu v.C. - nou
Hebreeus Kriptiese skrifte "A" "B" en "C"[82][83][84] Sowat 0,9-1%[85] Onbekend
Bybelse Hebreeus Oud-Hebreeuse skrif[86] Sowat 1-1,5%[84] 10de eeu v.C. - 2de eeu n.C.
Bybelse Hebreeus Oud-Hebreeuse skribale skrif[86]
Aramees Aramese blokskrif Sowat 16-17%[87] 8ste eeu v.C. - nou
Grieks Griekse unsiaalskrif[86] Sowat 3%[84] 3de eeu v.C. - 8ste eeu n.C.
Nabatees Nabatese skrif[88] Sowat 0,2%[88] 2de eeu v.C. - 4de eeu n.C.

Publikasie

wysig
 
Geleerdes las fragmente aanmekaar in die Rockefeller-museum.

Sommige van die rolle en fragmente is vroeg gepubliseer – die meeste van die langer, vollediger rolle kort ná hulle ontdekking. Die geskrifte in grot 1 het tussen 1950 en 1956 in druk verskyn; dié van agt ander grotte is in 1963 gepubliseer; en in 1965 het die Psalmrol van grot 11 die lig gesien. Vertalings in Engels het gou daarop gevolg.

Oponthoude in die publikasie van ander rolle het omstredenheid veroorsaak, en baie navorsers het gevra dat die proses bespoedig word. Die saak is eers in 1991 opgelos, toe die Amerikaanse Bybelse Argeologiese Vereniging die "Facsimile Edition of the Dead Sea Scrolls" kon publiseer ná ingryping deur die Israeliese regering en Israeliese Oudhede-owerheid (IAA).[89]

Die inhoud van die rolle is tussen 1955 en 2009 ook gepubliseer in 'n reeks van 40 volumes deur Oxford University Press. Dit was bekend as Discoveries in the Judaean Desert.[90] Nog verskeie publikasies hier hierna gevolg.

Digitale publikasie

wysig

Van die digitale publikasies van die rolle sluit in die uitgewer E.J. Brill se CD-ROM-uitgawe in 2005.[91] Die teks word gesorteer volgens genres wat insluit godsdiensreg, poëtiese en liturgies werke en ander.[91]

Hoëresolusiefoto's, insluitende infrarooifoto's, van sommige rolle is nou aanlyn beskikbaar. Op 19 Oktober 2010 is aangekondig[92] die IAA sou die rolle inskandeer met tegnologie wat deur Nasa ontwikkel is. In 'n vennootskap met Google sou dit gratis aanlyn beskikbaar gestel word,[93] op 'n deursoekbare databasis en aangevul met vertalings en ander soorte gereedskap.

Notas

wysig
  1. ↑ 10 rolle met fragmente van al 12 "sekondêre profete" is in grot 4 ontdek, hoewel geen fragment dele van meer as drie profete bevat nie.
  2. ↑ Daar is vier Aramese fragmentêre tekste van Tobit en een Hebreeuse teks.

Verwysings

wysig
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 "The Digital Dead Sea Scrolls: Nature and Significance". Israel Museum Jerusalem. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Oktober 2014. Besoek op 13 Oktober 2014.
  2. ↑ "Dead Sea Scrolls | Definition, Discovery, History, & Facts | Britannica". www.britannica.com (in Engels). Besoek op 17 November 2021.
  3. ↑ Lash, Mordechay; Goldstein, Yossi; Shai, Itzhaq (2020). "Underground-Archaeological Research in the West Bank, 1947–1968: Management, Complexity, and Israeli Involvement". Bulletin of the History of Archaeology (in Engels). 30. doi:10.5334/bha-650. S2CID 229403120. Besoek op 21 Augustus 2022.
  4. ↑ Lyons, Martyn (2011). Books: a living history. Los Angeles: J. Paul Getty Museum. pp. 51–53.
  5. ↑ "Hebrew University Archaeologists Find 12th Dead Sea Scrolls Cave". The Hebrew University of Jerusalem. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Junie 2017. Besoek op 7 Junie 2017.
  6. ↑ Ofri, Ilani (13 Maart 2009). "Scholar: The Essenes, Dead Sea Scroll 'authors,' never existed". Ha'aretz. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Januarie 2018. Besoek op 26 Mei 2017.
  7. ↑ Golb, Norman (5 Junie 2009). "On the Jerusalem Origin of the Dead Sea Scrolls" (PDF). University of Chicago Oriental Institute. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 10 Junie 2010. Besoek op 11 Mei 2010.
  8. ↑ Vermes, Geza (1977). The Dead Sea Scrolls. Qumran in Perspective. London: Collins. p. 15. ISBN 978-0002161428.
  9. ↑ "Languages and Scripts". Leon Levy Dead Sea Scrolls Digital Library. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Oktober 2014. Besoek op 13 Oktober 2014.
  10. ↑ McCarthy, Rory (27 Augustus 2008). "From papyrus to cyberspace". The Guardian. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Desember 2016. Besoek op 17 Desember 2016.
  11. ↑ "The Digital Library: Introduction". Leon Levy Dead Sea Scrolls Digital Library. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Oktober 2014. Besoek op 13 Oktober 2014.
  12. ↑ "The Digital Library: Introduction". Leon Levy Dead Sea Scrolls Digital Library. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Oktober 2014. Besoek op 13 Oktober 2014.
  13. ↑ Leaney, A.R.C. From Judaean Caves: The Story of the Dead Sea Scrolls. p. 27, Religious Education Press, 1961.
  14. ↑ Abegg, Jr., Martin, Peter Flint, en Eugene Ulrich, The Dead Sea Scrolls Bible: The Oldest Known Bible Translated for the First Time into English, San Francisco: Harper, 2002.
  15. ↑ "Dead Sea Scrolls". virtualreligion.net. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Februarie 2005. Besoek op 25 Januarie 2005.
  16. ↑ Humphries, Mark. Early Christianity Geargiveer 14 Februarie 2019 op Wayback Machine. 2006.
  17. ↑ 17,0 17,1 Evans, Craig. Guide to the Dead Sea Scrolls. 2010.
  18. ↑ 18,0 18,1 Trever, John C. The Dead Sea Scrolls. Gorgias Press LLC, 2003.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 VanderKam, James; Flint, Peter (2005). The Meaning of the Dead Sea Scrolls: Their Significance For Understanding the Bible, Judaism, Jesus, and Christianity. A&C Black. p. 5. ISBN 978-0567084682. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2013. Besoek op 15 Maart 2013.
  20. ↑ Trstensky, Frantisek. "The Archaeological Site of Qumran and the Personality of Roland De Vaux" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 26 Maart 2013. Besoek op 22 Mei 2012.
  21. ↑ VanderKam, James C., The Dead Sea Scrolls Today, Grand Rapids: Eerdmans, 1994. p. 9.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 S.S.L. Frantisek Trstensky. "The Archaeological Site of Qumran and the Personality of Roland De Vaux" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 26 Maart 2013. Besoek op 22 Mei 2012.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 "Dead Sea Scrolls: Timetable". The Gnostic Society Library. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Augustus 2003. Besoek op 23 Mei 2012.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 VanderKam, James C., The Dead Sea Scrolls Today, Grand Rapids: Eerdmans, 1994. pp. 10–11.
  25. ↑ "Digital Dead Sea Scrolls at the Israel Museum, Jerusalem – Discovery". imj.org.il. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Junie 2012. Besoek op 23 Mei 2012.
  26. ↑ Yizhar Hirschfeld (2002). "Qumran in the Second Temple Period: Reassessing the Archaeological Evidence". Liber Annuus. 52: 279.
  27. ↑ Martinez/Tigchelaar (1999). The Dead Sea Scrolls Edition, Caves 1 to 11 & more (Enoch Aramaic fragments and translation by Milik: Hénoc au pays des aromates, pp. 413, 425, 430)
  28. ↑ 28,0 28,1 Hebrew University of Jerusalem (8 February 2017). "Hebrew University Archaeologists Find 12th Dead Sea Scrolls Cave". Persberig. http://new.huji.ac.il/en/article/33424. Besoek op 9 February 2017. 
  29. ↑ 29,0 29,1 McKernan, Bethan (2017). "New Dead Sea Scrolls cave filled with ancient artefacts discovered for first time in 60 years". The Independent. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 November 2017. Besoek op 2 November 2017.
  30. ↑ Zion, Ilan (16 Maart 2021). "Israeli experts announce discovery of more Dead Sea scrolls". APNews. Besoek op 16 Maart 2021.
  31. ↑ Kershner, Isabel (16 Maart 2021). "Israel Reveals Newly Discovered Fragments of Dead Sea Scrolls". The New York Times (in Engels (VSA)). ISSN 0362-4331. Besoek op 2 April 2021.
  32. ↑ "Newly discovered fragments of Dead Sea Scrolls reveal hidden ancient Bible texts". NBC News (in Engels). Besoek op 2 April 2021.
  33. ↑ Wise, Michael; Abegg Jr., Martin; Cook, Edward (2005). The Dead Sea Scrolls. New York: Harper San Francisco. pp. 5. ISBN 978-0060766627. | Les manuscrits de la Mer Morte avec textes originaux traduits en français par I. Fortunato)
  34. ↑ Humphries, Mark. Early Christianity. 2006.
  35. ↑ Vermes, Geza, The Complete Dead Sea Scrolls in English, Londen: Penguin, 1998. ISBN 0-14-024501-4.
  36. ↑ British Museum Collection
  37. ↑ 37,0 37,1 VanderKam, James C., The Dead Sea Scrolls Today, Grand Rapids: Eerdmans, 1994. pp. 10–11.
  38. ↑ Milik (1957). "Dix ans de découverte dans le désert de Juda" | Discoveries in the Judaean Desert; Milik (1976). The Books of Enoch: Aramaic Fragments Qumran Cave 4 with the collaboration of Black M.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 Garcia Martinez, Florentino and Tigchelaar, Eibert. The Dead Sea Scrolls Study Edition. Vol. 1. 1999.
  40. ↑ Fritzmyer, Joseph. A Guide to the Dead Sea Scrolls and Related Literature. 2008.
  41. ↑ Baillet, Maurice ed. Les 'Petites Grottes' de Qumrân (ed., vol. 3 of Discoveries in the Judaean Desert; Oxford: Oxford University Press, 1962), 144–45, pl. XXX.
  42. ↑ Muro, Ernest A., "The Greek Fragments of Enoch from Qumran Cave 7 (7Q4, 7Q8, &7Q12 = 7QEn gr = Enoch 103:3–4, 7–8)," Revue de Qumran 18 no. 70 (1997).
  43. ↑ Puech, Émile, "Sept fragments grecs de la Lettre d'Hénoch (1 Hén 100, 103, 105) dans la grotte 7 de Qumrân (= 7QHén gr)," Revue de Qumran 18 no. 70 (1997).
  44. ↑ 44,0 44,1 Humbert and Chambon, Excavations of Khirbet Qumran and Ain Feshkha, 67.
  45. ↑ 45,0 45,1 Fitzmyer 2008, pp. 104, 109.
  46. ↑ Baillet ed. Les 'Petites Grottes' de Qumrân (ed.), 147–62, pl. XXXIXXXV.
  47. ↑ Stegemann, Hartmut. "The Qumran Essenes: Local Members of the Main Jewish Union in Late Second Temple Times." Pages 83–166 in The Madrid Qumran Congress: Proceedings of the International Congress on the Dead Sea Scrolls, Madrid, 18–21 March 1991, reds. J. Trebolle Barrera en L. Vegas Montaner. Vol. 11 of Studies on the Texts of the Desert of Judah. Leiden: Brill, 1992.
  48. ↑ De-Looijer, G. A. M. (2013). The Qumran paradigm: A critical evaluation of some foundational hypotheses in the construction of the 'Qumran Sect (Doctoral). PhD Thesis, Durham University. pp. 1–13. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Julie 2018. Besoek op 12 April 2019.
  49. ↑ de Vaux, Roland, Archaeology and the Dead Sea Scrolls (Schweich Lectures of the British Academy, 1959). Oxford: Oxford University Press, 1973.
  50. ↑ Milik, Józef Tadeusz, Ten Years of Discovery in the Wilderness of Judea, Londen: SCM, 1959.
  51. ↑ Schiffman, Lawrence H., Reclaiming the Dead Sea Scrolls: their True Meaning for Judaism and Christianity, Anchor Bible Reference Library (Doubleday) 1995.
  52. ↑ Chernoivanenko, Vitaly. "The Jerusalem Theory of the Dead Sea Scrolls Authorship: Origins, Evolution, and Discussions Geargiveer 17 Maart 2016 op Wayback Machine," in Ukrainian Orientalistics: Special Issue on Jewish Studies, Кyiv: NaUKMA Omeljan Pritsak Center for Oriental Studies, 2011: 9–29.
  53. ↑ Rengstorf, Karl Heinrich. Hirbet Qumran und die Bibliothek vom Toten Meer. Vert. J.R. Wilkie. Stuttgart: Kohlhammer Verlag, 1960.
  54. ↑ Golb, Norman, On the Jerusalem Origin of the Dead Sea Scrolls, University of Chicago Oriental Institute, 5 June 2009.
  55. ↑ Golb, Norman, Who Wrote the Dead Sea Scrolls? The Search for the Secret of Qumran, New York: Scribner, 1995.
  56. ↑ Hirschfeld, Yizhar, Qumran in Context: Reassessing the Archaeological Evidence, Peabody: Hendrickson Publishers, 2004.
  57. ↑ Yizhak, Magen; Peleg, Yuval (2007). "The Qumran Excavations 1993–2004: Preliminary Report, JSP 6" (PDF). Jerusalem: Israel Antiquities Authority. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 28 November 2007. Besoek op 7 November 2007.
  58. ↑ Rabinovich, Abraham (26 Maart 2010). "A sound in silence". Jerusalem Post. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 November 2013. Besoek op 29 Augustus 2015.
  59. ↑ Johannes Van Der Plitch. Radiocarbon dating and the dead sea scrolls: A comment on 'Redating' (PDF). Center for Isotope Research, Groningen University and Faculty of Archaeology, Leiden University. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 14 September 2014.
  60. ↑ Burrows, Millar (1986). The Dead Sea Scrolls. Chicago: Moody Press. p. 304.
  61. ↑ Fagan, Brian M., en Charlotte Beck, The Oxford Companion to Archeology, entry on the "Dead sea scrolls", Oxford University Press, 1996.
  62. ↑ 62,0 62,1 Martin G. Abegg; Peter Flint; Eugene Ulrich (2012). The Dead Sea Scrolls Bible. HarperCollins. pp. 16–. ISBN 978-0062031129. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Januarie 2014. Besoek op 3 April 2013.
  63. ↑ Abegg et al. "The Dead Sea Scrolls Bible: The Oldest Known Bible Translated for the First Time into English." 1999.
  64. ↑ "The Dead Sea Scrolls". Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Augustus 2012. Besoek op 13 Junie 2012.
  65. ↑ Gaster, Theodor H., The Dead Sea Scriptures, Peter Smith Pub Inc., 1976. ISBN 0844667021.
  66. ↑ E. Tov, "Joshua, Book of," in Encyclopedia of the Dead Sea Scrolls (eds. L. H. Schiffman and J. C. VanderKam; 2 vols.; New York: OUP, 2000) 1: 431
  67. ↑ von Weissenberg, Hanne. "The Twelve Minor Prophets at Qumran and the Canonical Process:Amos as a "Case Study"". The Hebrew Bible in Light of the Dead Sea Scrolls: 357–376. Besoek op 3 Oktober 2014.
  68. ↑ A.A. Di Lella, New English Translation of the Septuagint, "Tobit" (PDF) Geargiveer 17 September 2011 op Wayback Machine, 2007.
  69. ↑ Rezetko, Robert (2013). "The Qumran Scrolls of the Book of Judges: Literary Formation, Textual Criticism, and Historical Linguistics". Journal of Hebrew Scriptures. 13 (2): 9. doi:10.5508/jhs.2013.v13.a2.
  70. ↑ 70,0 70,1 Nóra Dávid; Armin Lange; Kristin De Troyer; Shani Tzoref (2012). The Hebrew Bible in Light of the Dead Sea Scrolls. Vandenhoeck & Ruprecht. pp. 9–. ISBN 978-3525535554. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Maart 2017. Besoek op 16 Maart 2013.
  71. ↑ "The Dead Sea". Library of Congress. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Januarie 2017. Besoek op 29 Desember 2017.
  72. ↑ "Saving the Dead Sea Scrolls for the Next 2000 Years, Dodo Joseph Shenhav, Biblical Archaeology Review, Jul/Aug 1981 – CojsWiki". cojs.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Desember 2013.
  73. ↑ 73,0 73,1 73,2 73,3 73,4 73,5 Pnina Shor. "Conservation of the Dead Sea Scrolls". Israel Antiquities Authority. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Mei 2012. Besoek op 13 Junie 2012.
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 Burrows, Millar. More Light on the Dead Sea Scrolls. 1958.
  75. ↑ "West meets East – The Story of the Rockefeller Museum". imj.org.il. The Israel Museum, Jerusalem. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Oktober 2013. Besoek op 18 Februarie 2014.
  76. ↑ 76,0 76,1 Fitzmyer, Joseph A. Responses to 101 Questions on the Dead Sea Scrolls. 1992.
  77. ↑ Trever, John. The Dead Sea Scrolls: A Personal Account. 2003.
  78. ↑ "Nine unopened Dead Sea Scrolls found". Fox News. 24 Maart 2015. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Maart 2014. Besoek op 13 Maart 2014.
  79. ↑ "Nine manuscripts with biblical text unearthed in Qumran". ANSAmed. 27 Februarie 2014. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Maart 2014. Besoek op 13 Maart 2014.
  80. ↑ "Archaeology: Fragments of history". 26 Julie 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 November 2013. Besoek op 14 Junie 2012.
  81. ↑ "Frequently asked questions". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Mei 2012. Besoek op 19 Junie 2012.
  82. ↑ Wise, Michael et al. "A New Translation: The Dead Sea Scrolls." p. 375. 1996.
  83. ↑ Day, Charles. "Those who are persecuted because of righteousness, are those who pursue righteousness: an examination of the origin and meaning Matthew 5:10" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 1 Mei 2013. Besoek op 18 Junie 2012.
  84. ↑ 84,0 84,1 84,2 Elledge, C.D. The Bible and the Dead Sea Scrolls. p. 88. 2005.
  85. ↑ Reeves, John C. and Kampen, John. Pursuing the Text. pp. 111–112. 1994.
  86. ↑ 86,0 86,1 86,2 Glob, Norman. Who Wrote the Dead Sea Scrolls. 2012.
  87. ↑ Wise, Michael et al. A New Translation: The Dead Sea Scrolls. p. 9. 1996.
  88. ↑ 88,0 88,1 Schiffman, Lawrence H. et al. "The Dead Sea scrolls: fifty years after their discovery: proceedings of the Jerusalem Congress, July 20–25, 1997." 1997.
  89. ↑ "Copies of Dead Sea Scrolls To Go Public – Release Would End Scholars' Dispute'". The Seattle Times. 22 September 1991. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Oktober 2013. Besoek op 2 Mei 2013.
  90. ↑ "DJD Index". Hebrew University. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Mei 2012. Besoek op 12 Junie 2012.
  91. ↑ 91,0 91,1 "From Other Publishers: Dead Sea Scrolls Reader Released." http://maxwellinstitute.byu.edu/publications/insights/?vol=25&num=2&id=423 Geargiveer 1 Julie 2013 op Wayback Machine
  92. ↑ Joseph Krauss (19 Oktober 2010). "Israel to put Dead Sea scrolls online". Yahoo! News/Agence France-Presse. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Oktober 2010. Besoek op 20 Oktober 2010.
  93. ↑ "The Dead Sea Scrolls". The Dead Sea Scrolls Digital Library. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Oktober 2017. Besoek op 21 Desember 2012.

Skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Dooie_See-rolle&oldid=2574152"