Qwaqwa

Qwaqwa was 'n selfregerende tuisland ("bantoestan") in die oostelike Vrystaat in Suid-Afrika. Die tuisland het slegs 655 km² grondgebied beslaan. Die hoofstad van Qwaqwa was Phuthaditjhaba en die gebied het 180 000 Sotho-sprekendes as inwoners gehad.

Qwaqwa

←

1974 – 1994

→


Vlag	Wapen

Ligging van Qwaqwa in Suid-Afrika

Hoofstad

Phuthaditjhaba

Taal/Tale

Sesotho, Engels, Afrikaans

Regering

Republiek

Hoofminister

Kenneth Mopeli

Wetgewer

Parlement

Historiese tydperk

Apartheid

- Stigting

1 November 1974

- Weer ingelyf in Suid-Afrika

27 April 1994

Oppervlakte

- 1994

1 040 km²
402 sq mi

Bevolking

- 1994 skatting

288 155

Digtheid

277,1 /km²
717,6 /sq mi

Geldeenheid

Suid-Afrikaanse Rand

Qwaqwa is die Suid-Sotho woord vir witter as wit, moontlik 'n verwysing na die gereelde wit sneeu op die bergpieke in die omgewing. Die hoofstad het ook as Witsieshoek bekend gestaan in Afrikaans.

Die twee vernaamste stamme in die omgewing is die Bakoena en die Batlokoa. Die twee stamme het in 1969 verenig en die naam Qwaqwa aangeneem. Op 1 November 1974 is selfregering aan Qwaqwa toegestaan. Na die eerste demokratiese verkiesing in 1994 is die tuisland heringelyf by die Republiek van Suid-Afrika. Die Qwaqwa-hoofminister van 1974 tot 1994 was Kenneth Mopeli.

Ligging en klimaat

Qwaqwa, met 'n oppervlakte van 620 km², was die kleinste van die nasionale state binne die grense van die Republiek van Suid-Afrika. Dit het uit 'n enkele geografiese eenheid bestaan en was in die suidoostelike hoek van die Vrystaat geleë. In die suide en suidweste het Qwaqwa aan Lesotho en in die ooste aan Natal gegrens. Die Caledonrivier en die Drakensberge het in die suide en ooste natuurlike grense gevorm.

Die staat se voormalige gebied lê tussen 1 500 en 3 000 m bokant seespieël en die landskap is bale bergagtig. Van die talle berg strome wat die gebied deurkruis, is die Elandsrivier die belangrikste. Dit ontspring in die Drakensberge, waarvandaan dit in 'n noordwaartse rigting vloei. Dit stuit later by die Wilgerrivier aan en is 'n belangrike voedingsbron van die Vaalrivierskema.

Qwaqwa het 'n gematigde tot koel klimaat gehad met 'n gemiddelde somertemperatuur van 17,9 °C in Januarie en 'n gemiddelde wintertemperatuur van 7,4 °C in Julie. Die gemiddelde maksimum- en minimumtemperature van die maande is onderskeidelik 29,9 °C en -4,6 °C. Die naam Qwaqwa beteken letterlik "witter as wit" en verwys na die feit dat daar heelwat sneeu val. Sneeu is algemeen in die winter, veral in die hoogliggende suidelike deel. Ryp en haelbuie kom ook dikwels voor. Die gemiddelde jaarlikse reënval van net meer as 800 mm sak hoofsaaklik in die somer uit in die vorm van donderbuie.

Staatkundige ontwikkeling

Historiese oorsig

Qwaqwa het vroeër bekend gestaan as die landdrosdistrik Witsieshoek, wat genoem is na Oetse (uitgespreek Whetsi of Whitsie), 'n stamkaptein wat daar gewoon het. Hy is na verskeie botsings met die boere van die omgewing in 1857 uit die gebied verdryf en sy stam het verbrokkel. Tydens die Basoeto-oorlog van 1865/6 het 'n halfbroer van Mosjesj, kaptein Paulus Mopeli, 'n vredesooreenkoms met president J.H. Brand van die Oranje-Vrystaat gesluit.

In 1869 het president Brand Witsieshoek aan Mopeli en sy Kwena-stam toegewys. In 1875 het die Vrystaatse regering 'n ander stam, die Tlokwa van kaptein Koos Mota, in ’n aangrensende gebied gevestig. Die stam is verwant aan die Noord-Sotho van Noord-Transvaal, maar is afstammelinge van 'n Tlokwa-groep wat lank naby Vrede in die Vrystaat gewoon het.

'n Deel van die groep onder Mota het later weggetrek en hulle in die omgewing van Weenen en Estcourt gevestig. Die stam is onder Mota se seuns Elfas Molefe Hlubi en Koos Mota verder verdeel deurdat Hlubi en sy aanhangers na Natal getrek het, terwyl Koos sy volgelinge na Witsieshoek geneem het. Die Kwena is teenswoordig steeds die grootste stam en woon hoofsaaklik wes van die Elandsrivier, terwyl die Tlokwa veral in die oostelike dele van die Vrystaat gevestig is.

Selfregering

Standbeeld van Paulus Mopeli Mokhachane in die dorp Namahadi in Qwaqwa

Kaptein Wessels Mota van die Tlokwa-stam het op 18 Junie 1953 die eerste stamkaptein in Suid-Afrika geword wat die instelling van 'n stamowerheid aanvaar het, iets wat net daarna ook vir die Kwena ingestel is. Die stamowerhede se verantwoordelikhede was baie beperk, maar dit is in 1962 uitgebrei deur die toevoeging van die funksies van 'n streekowerheid. Dit het beteken dat die owerhede ook verantwoordelik was vir skole, klinieke, paaie, brûe, damme, ensovoorts.

'n Gebiedsowerheid, destyds bekend as die Basoeto ba Borwa-gebiedsowerheid, is op 24 April 1969 ingestel. Die stamme het gelyke verteenwoordiging hierin gehad en die uitvoerende gesag het by 'n uitvoerende raad berus. Die lede van die Uitvoerende Raad is deur die lede van die gebiedsowerheid verkies. In Oktober 1971 is die gebiedsowerheid deur 'n wetgewende vergadering vervang, wat wetgewende bevoegdhede oor onder meer landbou, onderwys en welsyndienste gehad het. Qwaqwa is op 1 November 1974 tot 'n selfregerende staat binne die Republiek van Suid-Afrika verklaar, met 'n gedeeltelik verkose wetgewende vergadering en 'n kabinet bestaande uit 'n hoofminister en ses ander ministers. Die eerste algemene verkiesing is in Maart 1975 gehou en mnr. Kenneth Mopeli van die Kwena-stam is tot hoofminister verkies. Hy is in die tweede algemene verkiesing (1980) herkies.

Kenneth Mopeli

Tsiame Kenneth Mopeli, hoofminister van Qwaqwa, is op 20 September 1930 op Witsieshoek gebore. Hy was die seun van ’n kaptein van die Kwena-stam. Na sy skoolopleiding het hy hom as onderwyser bekwaam en die Hons-BA- graad verwerf. Hy het later skoolinspekteur op Bothaville geword. Mnr. Mopeli was reeds lid van die gebiedsowerheid en het na die instelling van die Wetgewende Vergadering voorsitter van die finansiële komitee geword. Hy is as 'n moderne, progressiewe leier beskou, wat ook aktief aan die kulturele lewe van die Suid-Sotho's deelgeneem het.

Sosiale gegewens

Taal en godsdiens

Aangesien feitlik alle inwoners Suid-Sotho's is, was hul taal die enigste amptelike taal in Qwaqwa. Afrikaans en Engels is egter in die skole onderrig. In teenstelling met ander nasionale state het die Afrikaanse kerke betreklik baie lidmate in Qwaqwa gehad. Sowat 20% van die bevolking behoort tot een van die Afrikaanse kerke, gevolg deur die Rooms-Katolieke Kerk, die onafhanklike Swart kerke en die Metodistekerk. Slegs 'n klein persentasie hang nie die Christelike geloof aan nie.

Onderwys

Qwaqwa het in 1977 begin met 'n stelsel van verpligte, gratis onderwys. Daar was meer as 120 skole, waaronder 'n skool vir dowes, 'n ambagskool, 'n landbouskool en 'n skool waar hoërskoolleerlinge in wiskunde, wetenskap en biologie kan spesialiseer.

Na-uurse skoolopleiding vir volwassenes is ook aangebied. In die laat tagtigerjare was daar reeds drie onderwyserskolleges in Qwaqwa gestig en die staat het nie soseer 'n tekort aan onderwysers as sodanig gehad nie, maar wel aan behoorlik gekwalifiseerde hoërskool- en onderwysopleidingspersoneel. Qwaqwa het geen eie universiteit gehad nie en die meeste studente uit die gebied het aan die Universiteit van die Noorde buite Polokwane gestudeer. Daar was wel ’n teologiese skool op Witsieshoek, waar evangeliste en leraars opgelei word. Studente van bulte Qwaqwa is ook toegelaat.

Ekonomie

Landbou

'n Uitsig oor Phuthaditjhaba in die voormalige bantoestan Qwaqwa

Lekgalong la Oetsi

Sononder oor die voormalige bantoestan Qwaqwa

Qwaqwa se landboupotensiaal was ondanks die hoe jaarlikse reënval nie baie groot nie. Die lae wintertemperature, die betreklik kort rypvrye tye in die somer en die bergagtige landskap strem behoorlike grondbewerking. Gronderosie vind ook op betreklik groot skaal plaas en word verder aangehelp deur oorbeweiding.

Daarby is heelwat goeie landbougrond reeds vir nedersettings gebruik. Tot dusver het veeboerdery hoofsaaklik onoordeelkundige beesboerdery wat nie op die verbetering van die veestapel of op behoorlike bemarking gerig was nie, behels. In die laat tagtigerjare is daar egter begin met verskeie landbouprogramme, waarvolgens intensiewe en koöperatiewe boerderye aangemoedig is. Verskeie melk-, vark- en hoenderboerderye is reeds gestig. Goed geteelde vee is op 'n subsidiegrondslag aan boere verskaf.

Dit sluit ook skaap- en bokramme in om die produksie van wol, sybokhaar en skaapvleis te verhoog. Tradisioneel verbou die Suid-Sotho's hoofsaaklik mielies en graansorghum. Laasgenoemde aard egter nie goed in die gebied nie en daar word in die laaste tyd al hoe meer na koring oorgeskakel.

’n Aspersieprojek is naby die Kwenadam in die ooste van Qwaqwa begin. Van alle aspersiekwekerye ter wêreld is die een die hoogste bokant seespieël geleë. Naby Phuthaditjhaba is daar ook plantasies sagtevrugte- en kersiebome. 'n Ander arbeidsintensiewe projek waarmee begin is, is gemeenskapstuine. Elke tuin is gesamentlik deur 'n aantal vroue bewerk en die opbrengs is hoofsaaklik vir huishoudelike gebruik bedoel. Qwaqwa het geen natuurlike bosse gehad nie, maar 'n bloekomplantasie is aangeplant vir die voorsiening van brandhout.

Nywerhede

Qwaqwa het slegs een nywerheidsgroeipunt gehad, naamlik Phuthaditjhaba. Die dorp is deur ’n hoofweg met Harrismith in die Vrystaat verbind en beskik oor onder meer 'n kompleks vir 27 klein nywerhede, waaronder 'n meubelfabriek, 'n glasveselwerk, ’n stoffeerdery, 'n vensterraamvervaardiger en 'n loodgieter. Daar is ook 'n breifabriek, 'n bandversoler en 'n tuisnywerheid op die dorp. Glassnywerke en enkele ander klein nywerhede is op Witsieshoek gevestig. Die belangrikste nywerheidsentra buite die voormalige Qwaqwa is Harrismith en Bethlehem, wat albei so naby geleë was dat werkers daagliks na die dorpe kon reis.

Toerisme

Danksy die gebied se hoë berge, natuurskoon en forelwaters het Qwaqwa oor heelwat potensiaal met betrekking tot toerisme beskik. Verskeie ruskampe en 'n vakansieoord is reeds in die berge opgerig en daar is 'n groot, moderne hotel met konferensiegeriewe op Phuthaditjhaba. In 1977 is daar begin met 'n grootskaalse toeristeprojek wat onder beheer van die Qwaqwa-Bergowerheid gestaan het. Die projek het onder meer die aanlê van wandelpaaie, kabelspore en 'n skibaan, wat met kunsmatige sneeu aangevul sou word, behels. Dit het ook voorsiening gemaak vir 'n hotel en sportgeriewe by die Swartwaterdam-natuurreservaat en die ontwikkeling van damme en bergstrome vir forelvissery. Die uitvoering van die projek is egter in die vroeë tagtigerjare weens finansiële probleme gestrem.

Mynbou

Qwaqwa was baie arm aan minerale bronne. Slegs klei en doleriet was in ekonomies ontginbare hoeveelhede aangetref en die mynbou was dus beperk tot ’n aantal steenmakerye en gruisgroewe.

Infrastruktuur

Qwaqwa se topografie, sy klein oppervlakte en die afgeleënheid van die gebied het tot die stadige ontwikkeling van die infrastruktuur bygedra. Daar was slegs twee teerpaaie, wat Phuthaditjhaba met die Vrystaat verbind het, en geen spoorlyn nie. Eskom verskaf krag aan die nywerhede en enkele ander instansies in Phuthaditjhaba en elders, terwyl daar ook van 'n aantal private kragopwekkers gebruik gemaak word.

Bronnelys

Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-64-8, volume 23, bl. 145

Eksterne skakels

Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Qwaqwa.
(en) "Qwaqwa". Encyclopædia Britannica. Besoek op 24 Junie 2019.