Sosialistiese realisme

Sosialistiese realisme (soms afgekort tot Sosrealisme) was 'n kunsbeweging en styl wat in 1932 deur die Sentrale Komitee van die Kommunistiese Party van die Sowjetunie as verpligtend vir die produksie van literatuur, beeldende kuns en musiek gestel is. Dit het later vir die hele sosialistiese stelsel van die Oosbloklande verpligtend geword.

Die eerste trekker deur Wladimir Krichatski

Wanneer kommuniste droom deur Walter Womacka. Posseël wat ter geleentheid van die Xde Partyvergadering van die SED in 1981 deur die DDR-posdiens uitgereik is

Ouditorium van die Boezloedja-monument op die bergpiek Chadji Dimitar, Bulgarye. Met fondse, wat deur die Getty-stigting in Los Angeles beskikbaar gestel word, sal die monument teen verval bewaar word

Kunstenaars is opgeroep om die "werklikheid in sy rewolusionêre ontwikkeling... waaragtig en konkreet-histories uit te beeld". Gedurende Josef Stalin se bewind is literêre vormeksperimente en abstrakte kuns ten strengste afgekeur en kunstenaars verplig om die sosialistiese werklikheid volgens 'n partygebonde sienswyse uit te beeld. Hierdie werklikheid is in die kuns gevolglik geïdealiseer en mooier voorgestel as wat dit regtig was. Sodoende het kunstenaars – naas skrywers veral skilders en argitekte – in 'n toenemende mate staatspropaganda oorgedra. Hulle is ingespan om Stalin se leiersrol te bevestig en die mite van 'n nuwe "Goue Tydperk" te skep wat deur die "nuwe, sosialistiese mens" ingelui sou word. Kunstenaars sou dus werke skep wat hul eie tyd doelbewus verheerlik.

Sosialistiese realisme het die Sowjet-kunslewe as amptelike doktrine tot die ontbinding van die Sowjetunie in 1991 oorheers. Dit het kort ná die einde van die Tweede Wêreldoorlog sy sterkste uitwerking op die kunste gehad. Eers ná Stalin se afsterwe in Maart 1953 is die staat se riglyne vir kunstenaars ietwat verslap en afwykings toegelaat, alhoewel openbare optredes en uitstallings van kunstenaars steeds gesensureer is. Sedert die 1980's het kunstenaars in Oosbloklande in nouer aanraking met die kunslewe van westerse lande gekom wat 'n regstreekse invloed op die Oos-Europese kunswêreld begin uitoefen het. Sodoende het Sosialistiese realisme as die heersende kunsstroming reeds voor die politieke omwenteling in die Oosblok vanaf 1989 gekwyn.

Sosialistiese realisme in die Sowjetliteratuur

Agtergrond

Kasimir Malewitsj: Suprematism (Supremus No. 58), 1916, Kunsmuseum in Krasnodar

Ons sal die party se opdrag vervul! Sowjet-plakkaat van 1957

Die 1920's, die dekade ná die Russiese Oktoberrewolusie in 1917, was in die Sowjetunie gekenmerk deur 'n groot verskeidenheid van kreatiewe en eksperimentele kuns- en literatuurstrominge. Ná die bevryding van die tsaristiese sensuur was kunstenaars entoesiasties oor die nuwe tydgees en het in 'n groot aantal nuutgestigte kunsgroepe (Russies „групповщина“, foneties „groeppofsjtsjina”) en -verenigings soos LEF, LCK en Proletkult met innoverende konsepte na vore gekom om die arbeidersliteratuur te bevorder, soms op 'n aggressiewe manier.

Avantgardistiese strominge in die kultuur het aan die begin van die dertigerjare egter steeds minder aantrekkingskrag uitgeoefen en is ook op internasionale vlak geleidelik deur nuwe tendense soos klassisisme en ruralisme (soos die "bloed-en-bodem-literatuur" in fascistiese lande) vervang.

Dit was onder meer Kasimir Malewitsj, die grondlegger van kunsstrominge soos konstruktivisme en suprematisme, wat ná die rewolusie van 1917 blykbaar tot 'n belangrike dryfkrag agter 'n nuwe kulturele stroming ontwikkel het wat – analoog met die ontwikkeling op politieke gebied – 'n volstrek nuwe pad sou aandurf. Hy het die kunsskool van Witebsk tot 'n sentrum van die suprematisme omgevorm en tot in die middel van die 1920's beduidende funksies in Sowjet-Russiese kunsliggame vervul. Danksy die steun, wat deur die volkskommissaris Anatoli Loenatsjarski aan die nuwe stroming verleen is, kon dit sonder regstreekse inmenging deur die owerheid ontwikkel. In hierdie vroeë fase is suprematisme soms ook as 'n stylmiddel in politieke propaganda gebruik.

Die "Staatsinstituut vir Kunskultuur" (GINChUk), waar Malewitsj die amp van direkteur beklee het, is in 1926 gesluit. Malewitsj het as balling na Wes-Europa gegaan en hom later by die realisme aangesluit.

'n Nuwe skrywersvereniging

In sy dekreet "Oor die re-organisasie van literêre en kunstenaarsverenigings", wat op 23 April 1932 uitgereik is, het die Sentrale Komitee van die Kommunistiese Party die ontbinding van alle bestaande groeperings en organisasies besluit en die stigting van 'n (voorlopige) Al-Russiese skrywersvereniging (WSP) aangekondig. Veral groeperings wat hulle op radikale proletariese arbeidersdigkuns ("Proletkult") toegespits het soos RAPP, wat sedert 1918 in die lewe geroep is en op hul beurt tot die ontbinding van ander groeperings bygedra het, is deur hierdie besluit geraak.

Twee jaar later is met voorbereidings vir die eerste Al-Russiese kongres van Sowjet-skrywers in Augustus 1934 begin waarop die nuwe doktrine openlik gedebatteer en die Sowjet-skrywersvereniging gestig is. In sy statute is die Sosialistiese realisme as "verpligtende kunsmetode" vasgeskryf. Die besluit het soos volg gelees:

Die Sosialistiese realisme as hoofmetode van Sowjet-literatuur en literêre kritiek vereis dat die kunstenaar 'n waaragtige, histories presiese uitbeelding van die werklikheid in sy rewolusionêre ontwikkeling oplewer. Die waaragtige en historiese konkreetheid van uitbeelding in die kuns moet rekening hou met take soos die ideologiese omvorming en opvoeding van arbeiders in die gees van die sosialisme.

Altesaam 591 skrywers, wat 52 nasies verteenwoordig het, het die kongres bygewoon. Die sentrale figuur van die byeenkoms was Maksim Gorki, die eerste voorsitter van die Sowjet-skrywersvereniging. Sommige van die deelnemers het as gevolg van die debatvoering oor nuwe metodes groter vryhede en veelsydigheid ten opsigte van onderwerpe en vorme verwag. Nogtans het die eerste redevoering van Andrei Sjdanof as verteenwoordiger van die Sentrale Komitee van die KP reeds duidelik na die aanstaande ideologiese vasstelling van metodes in die kuns verwys. Kampanjes, waardeur in die volgende jare terme soos partydigheid, volksverbondenheid, gepastheid vir die massa's en verstaanbaarheid gepropageer is, het die literêre vorme geleidelik begin inperk. Humeur, ironie en satire, grotesk-absurde vorme en eksperimentele literatuur het – tenminste volgens die amptelike kunsbeleid – ondenkbaar geword.

Vorme

Wladimir Majakofski, omstreeks 1925

Die Sosialistiese realisme het in formele opsig die poging onderneem om Romantiek en Realisme met mekaar te verenig – vanuit die Russiese perspektief was hierdie kunsstrominge die twee literêre hoofbewegings van die 19de eeu. Die manier van uitbeelding sou hierby as literêre metode aan die Realisme ontleen word, terwyl die Romantiese stylperiode as voorbeeld vir die positiewe gees en emosies van 'n nuwe rewolusionêre Romantiek sou dien. Daar is ook verduidelik dat die Sosialistiese realisme sy wortels eerder in die Klassisisme as in die Romantiek sou hê.

In albei gevalle is nuwe inhoude, wat in ooreenstemming met die heersende beleid was, in ou literêre vorme gegiet – dikwels op 'n redelik triviale manier. Avantgardistiese digters, wat in hul poësie nuwe vorme van literêre uitdrukking ontwikkel het, of naturalistiese strominge het nie meer in hierdie konsep gepas nie. Slegs Wladimir Majakofski (1893–1930), wat in die 1920's nog deur die proletariese arbeidersdigters gekritiseer is, is vir sy werk deur Boecharin en Stalin in 1935 met die eretitel "klassieke Sowjet-digter" bekroon.

Genres en motiewe

Kenmerkende literêre motiewe in hierdie periode is die helde wat by die bou van die nuwe Sowjet-samelewing uitblink – so is byvoorbeeld 'n kult rondom arbeid en werkers ontwikkel. Die industrialisering van 'n voorheen nog merendeels agrariese land het 'n groot inset van alle betrokkenes geverg, maar ook 'n nuwe soort helde – Sowjet-helde. Lugvaartpioniers, vlieëniers en skeepsbemannings was hierby sentrale akteurs.

Om die verdedigingsparaatheid teenoor die fascistiese buiteland te verhoog, is daar later ook 'n nou verbinding tussen skrywers en die Rooi Leër ontwikkel. Reeds in 1930 is die Rooi Leër se literêre organisasie (LOKAF) in die lewe geroep, met Maksim Gorki as een van sy bekendste lidmate. Ook op ander gebiede het skrywers presies gedefinieerde maatskaplike funksies begin vervul.

Die Sosialistiese realisme het sy eie kenmerkende literêre genres ontwikkel soos die roman-epos (Russies Роман-Эпопея, in vakkringe soms ook "roman-epopee" genoem) waarvoor klassieke heldedigte (soos Eugen Onegin) met die burgerlike roman-genre (met werke soos "Oorlog en vrede") versmelt is. In hierdie werke is beduidende historiese tydperke met die persoonlike lotgevalle van romanhelde verbind en met groot uitvoerigheid geteken. 'n Aantal bekende skrywers het beduidende bydraes tot die nuwe genre gelewer, waaronder Aleksei Tolstoi het met sy heldedig Хождение по мукам ("Die lydensweg") en Michail Sjolochof met Тихий Дон ("Die Stille Don").

Wassili Wassilewitsj Koepzof: ANT 20 "Maksim Gorki", 1934

'n Ander beduidende literêre genre van die Sosialistiese realisme, die roman, was onderverdeel in drie subgenres:

• Tot in die laat 1930's was die produksieroman die belangrikste van hierdie subgenres. Sy sentrale onderwerpe het onder meer landboukundige kolchosse, kollektivering en "ontkoelakisering", industriële opbou, ontginning van natuurlike hulpbronne, sabotasie en klassestryd ingesluit. Bekende skrywers van produksieromans was Michail Sjolochof, Fjodor Panfjorof en Leonid Leonof; later ook Wsewolod Kotsjetof.
• Die genre van opvoedingsromans het uit Stalin se grondstelling dat skrywers 'n bydrae tot die opvoeding van die volk moes lewer asook die vestiging van 'n volledig nuwe waardestelsel in die opvoedingstelsel onder Stalin se bewind. In opvoedingsromans is onderwerpe soos die ontwikkeling van die mens tot 'n "sosialistiese persoonlikheid", patriotisme en die getroue navolging van die partylyn behandel. Suksesvolle opvoedingsromans het Nikolai Ostrofski se Hoe die staal gehard is en Anton Makarenko se Opvoedkundige gedig ingesluit.
• Die historiese roman het in die 1930's 'n nuwe benadering tot geskiedenis gebied, sonder om die sienswyse van die historiese materialisme (Karl Marx) te laat vaar. Dit het nie meer soseer op die historiese klassestryd gefokus soos dit in die 1920's nog die geval was nie, maar eerder begin om belangrike gebeurtenisse van die "nasionale verlede" te verduidelik en te ontleed. Historiese romans werke is nogtans steeds met betrekking tot die moderne Sowjet-tydperk geskryf – geskiedkundige gebeurtenisse is òf as negatiewe voorbeelde aan die leser gestel òf indirek as parallele tot die heersende magstelsel gekonstrueer. Merkwaardige voorbeelde van die genre is die werke van Aleksei Tolstoi, Aleksei Nowikof-Priboi en Sergei Sergejef-Tsjenski.

Bevordering en politieke suiwerings

Die kulturele ommeswaai het gepaard gegaan met strenge sensuur, vervolging en politieke "suiwerings" van skrywers wat die heersende ideologie nie wou navolg nie. Hulle is as "skadelike indiwidue" („вредители“) of "volksvyande" („враги народа“) bestempel en het ongekende vervolging ervaar. Na aanleiding van dokumente, wat in die Loebjanka se argiewe ontdek is, word daar beraam dat altesaam sowat 2 000 skrywers in hegtenis geneem is, waarvan 1 500 òf in kampe oorlede òf tereggestel is.

Tiperend van 'n diktatoriese heerskappy soos dié van Stalin was die feit dat ondanks die algemene onderdrukking enkele persone willekeurig van vervolging gespaar gebly het en blykbaar selfs deur die diktator beskerm is. Die fokussering op persoonlikhede van kulturele belang het juis getoon hoe belangrik hierdie kringe deur die owerheid geag is. In teenstelling met opponente het skrywers, wat die bewind gesteun het, voordeel getrek uit 'n stelsel van omvattende ekonomiese bevordering: die staat het woonstelle en naweekhuise beskikbaar gestel, net soos toegang tot sanatoriums en pensioen- en mediese fondse.

Alternatiewe literatuur

In hierdie klimaat van repressie, sensuur en sterk ideologiese dogma's kon enige literêre werk, wat hom nie by die partylyn gehou het nie, slegs ondergronds ontstaan en bestaan. Maar ondanks alle "suiwerings" in die 1930's het skrywers soos Anna Achmatowa, Ossip Mandelstam, Andrei Platonof, Michail Boelgakof en ander daarin geslaag om tydlose werke te skep, 'n wydvertakte teenstroming wat teen die literêre produkte van die Sosialistiese realisme wal gegooi het.

Sosialistiese realisme in die DDR-literatuur

Oorsig

In die eerste dekade ná die Tweede Wêreldoorlog het die Militêre Sowjetadministrasie in Duitsland (SMAD) en die Sosialistiese Eenheidsparty van Duitsland (SED) baie moeite gedoen om 'n positiewe verhouding tussen staat en skrywers op te bou. So is talle beduidende emigrante genader om na Duitsland terug te keer – veral omdat die maghebbers daarvan oortuig was dat literatuur 'n opvoedende funksie sou hê. Hierdie houding sou eers in die 1960's verander.

Terwyl die kulturele lewe in die Sowjet-besettingsone en latere Duitse Demokratiese Republiek (DDR) aanvanklik nog as veelsydig beskryf kon word, is die kulturele beleid daarna vinnig deur 'n Stalinisering gekenmerk. Die moeilike pogings wat aangewend is om skrywers vir die Sosialistiese saak te mobiliseer, is deur twee politieke krisisse oorskadu. Gedurende die Oos-Duitse werkersopstand op 17 Junie 1953 het die meeste skrywers nog geswyg, terwyl hulle tydens die herfskrisis van 1956 in Hongarye vir die eerste keer politieke kommentaar gelewer het. Kritiese stemme is vervolgens as "intellektuele rebelle" bestempel, en skrywers het twee verskillende paaie begin inslaan: sommige het hulle by die bewind aangepas en vir die sogenaamde Bitterfelder Weg gekies, ander het 'n kritiese houding teenoor staat en party begin inneem.

Skrywers vir 'n nuwe samelewing

Vredesbetoging van die Oos-Duitse Kulturbund in die Deutsche Staatsoper, Berlyn 1948

SED en SMAD het wél daarin geslaag om baie skrywers vir 'n nuwe Sosialistiese samelewing en 'n vooruitstrewende lewe in Oos-Duitsland te wen. Naas persoonlike onderhoude met skrywers, wat onder meer deur Sowjet-Russiese kultuuroffisiere gevoer is, en propagandaskrifte het die Kulturbund zur demokratischen Erneuerung Deutschlands ("Kultuurbond vir die demokratiese Vernuwing van Duitsland", later Kulturbund der DDR), wat aanvanklik as politiek neutrale instelling opgetree het, maar ook 'n gesofistikeerde stelsel van voorregte hierby 'n sentrale rol gespeel: aan skrywers wat bereid was om hulle in Oos-Duitsland te vestig, is materiële voordele voorsien.

Daarnaas het baie skrywers, wat as ballinge in die buiteland gewoon het, besef dat Wes-Duitsland nie baie belang in hulle gestel het nie, terwyl die ooste hulle aktief genader het. In Oos-Duitsland het die bewindhebbers 'n "nuwe begin" vir die kulturele lewe en kultuurbeleid nagestreef wat by "nasionale tradisies" sou aansluit en waarvan die linkse politieke aksente "beperk" sou bly. Op hierdie manier sou breë kringe van die bevolking op kulturele gebied bereik en by die tradisies van die Duitse arbeidersbeweging aangeknoop word.

Kort ná die oorlog het emigrante uit die Sowjetunie na Oos-Duitsland begin terugkeer, waaronder Willi Bredel, die latere DDR-minister van kultuur, "staatsdigter" en multifunksionaris Johannes Robert Becher, Fritz Erpenbeck, Friedrich Wolf en Erich Weinert. Nog voor die stigting van die DDR op 7 Oktober 1949 het talle ballinge uit westerse lande hulle in Oos-Duitsland gevestig, waaronder Alexander Abusch, Anna Seghers, Kurt Stern, Ludwig Renn, Hans Marchwitza, Walther Victor, Jan Petersen, Alfred Kantorowicz, Stephan Hermlin, Bodo Uhse, die geleerde Hans Mayer, Bertolt Brecht, Eduard Claudius, die filosoof Ernst Bloch, Arnold Zweig, Kurt Barthel (uit Kuba) en Wolfgang Joho. In 1951 het Stefan Heym gevolg, terwyl Alfred Kurella die Sowjetunie eers in 1954 kon verlaat.

Pogings om ook die gebroeders Mann na Oos-Duitsland te lok, het daarenteen misluk. Heinrich Mann het voorbereidings getref om na Oos-Berlyn terug te keer nadat hy in 1949 tot president van die Deutsche Akademie der Künste verkies is, maar is in 1950 in Santa Monica, Kalifornië oorlede. Thomas Mann is deur die Oos-Berlynse dagblad Neues Deutschland as een van die "beduidendste digters en kunstenaars van die 20ste eeu" en as die "simbool van die beste in die burgerdom" beskryf, sy besoek aan die DDR tydens die Schiller-feesvierings in 1955 diep gewaardeer, maar daar is ook kritiek gelewer – ander skrywers was moontlik beter geskik om eietydse sosialistiese literatuur te skryf.

Die vestiging van 'n groot aantal beduidende skrywers in Oos-Duitsland was onder meer aan Johannes R. Becher en die Kulturbund se "liberale en grootmoedige steun" vir die kunste te danke. So kon die DDR tenminste in die eerste dekade ná die oorlog aanspraak daarop maak om 'n "staat van skrywers" te wees. Teen die agtergrond van die Koue Oorlog en die groeiende kloof tussen Wes- en Oos-Duitsland was daar reeds vanaf 1947 eerste Stalinistiese tendense in die kultuurbeleid te bespeur waarby twee basiese houdings teen mekaar gestaan het – vanweë die internasionale spanninge het die dogmatiese lyn die opperhand oor die liberale kamp gekry. Daar was nie langer sprake van 'n kulturele beleid wat op 'n alliansie met die burgerlike intelligensie gemik sou wees nie.

Skrywers was van nou af tot met die einde van die Ulbricht-era genoodsaak om die doktrine van Sosialistiese realisme na te volg: hul werke moes optimisme vertoon, "positiewe helde" uitbeeld en vir die breë publiek maklik verstaanbaar wees. Dit was vir outeurs toegestaan om konflikte te behandel, mits hulle in die werk opgelos is. Naas die realistiese beskrywing van die teenwoordige tyd sou daar reeds 'n uitkyk op 'n nuwe, blye sosialistiese toekoms herkenbaar wees.

Drie sleutelbegrippe was hierby belangrik:

• die kunstenaars was verplig om die leidende rol van die SED in kuns en literatuur te erken;
• hul werke moes volksverbonde wees en
• sosialistiese gedagtes behandel.

Interne dokumente verwys na die moeilikhede wat sommige skrywers ondervind het – so was dit vir hulle nie altyd duidelik wat die term "Sosialistiese realisme" presies sou behels nie: skrywers was tot en met die Duitse hereniging in 1989 verplig om hul werke by hierdie styl aan te pas, maar dit is nooit presies gedefinieer nie en sy betekenis verskeie kere aangepas of gewysig.

Die kultureel-politieke koördinatestelsel, waarin skrywers beweeg het, het dan ook tussen twee pole – voorregte en dissiplinêre maatreëls – gehuiwer. Oriëntasie was uiters moeilik. Sedert 1947 is hulle deur die SED opgeroep om die vervulling van ekonomiese planne met hul literêre werk te bevorder – die bewindhebbers het nou "nie net 'n simbiose van gees en mag, literatuur en politiek nie, maar ook van kultuur en ekonomie" geëis.

Die "nuwe mens" – simbiose van ekonomie en kultuur

Bitterfeld-Wolfen met sy chemiese nywerhede was 'n simbool vir die industriële heropbou in die DDR

Die twee herfskonferensies van die jaar 1948 het verduidelik watter gevolge hierdie beleid vir skrywers sou inhou. So het Anton Ackermann en Walter Ulbricht die noodsaaklikheid bevestig om 'n "nuwe mens" te skep. Sonder opvoeding tot hoër werksmoraal sou dit onmoontlik wees om die plan te vervul. Die "nuwe mens" sou idealerwys as "aktivis" optree, deur klasbewussyn, altruïsme, 'n nuwe houding tot werk asook deugde soos werkywer, dissipline en fatsoenlikheid gekenmerk word.

Skrywers is opgeroep om deel van die strydfront te word en met hul werke die heropvoeding van mense tot klasbewuste werkers te bevorder. Volgens 'n aanhaling wat aan Stalin toegeskryf word en ook ná sy afsterwe herhaaldelik gebruik is, is daar van skrywers verwag dat hulle as "ingenieurs van die menslike siel" sou optree. Hulle was egter nie net selfs opvoeders nie, maar ook self aan heropvoeding blootgestel.

Kunstenaars en skrywers was nie net in formele opsig verbind tot die daarstelling van kuns wat op die Sosialistiese realisme sou baseer nie, maar ook inhoudelik verplig op kontemporêre onderwerpe. Walter Ulbricht het verskeie kere die neiging van skrywers gekritsiseer om agterwaarts te kyk – die kritiek was gemik op outeurs wat drie jaar ná die oorlog nog steeds "emigrasieromans" of "konsentrasiekamp-literatuur" geskryf het, "verminkte vroue" uitgebeeld het eerder as om nuwe onderwerpe soos byvoorbeeld grondhervorming te behandel. Daar was veral behoefte aan die "groot opbou-roman". Ulbricht het verder gekla dat lede van die Kulturbund geen besoeke aan bedrywe gebring het nie. Vanaf 1959 is met die sogenaamde Bitterfelder Weg dan ook 'n nuwe literêre beleid gepropageer wat 'n noue verbinding tussen literatuur en produksieproses asook toenemende staatskontrole oor skrywers sou verseker.

Die stryd teen die "formalisme"

Volgens 'n besluit van die 5de Vergadering van die Sentrale Komitee van die SED het in Maart 1951 die "stryd teen die formalisme in kuns en kultuur, vir 'n vooruitstrewende Duitse kultuur" begin. Met hierdie datum word 'n beduidende ommeswaai in die kultuurbeleid van Oos-Duitsland verbind – voortaan is kuns waarby die vorm belangriker as die inhoud was as "formalisties" bestempel – alhoewel hierdie term nooit presies gedefinieer is nie. "Formalistiese" kuns sou volgens die party se opvatting nie die maatskaplike realiteit uitbeeld nie, maar eerder die kunstenaar se persoonlike sienswyse. Net soos in 1948 is skrywers ook in 1951 opgeroep om hul literêre werke ten nouste met die vyfjaarplan te verbind. Daarnaas is kritiek op literêre werke gelewer wat nie tred sou hou met die ekonomiese en maatskaplike sukses wat behaal is nie.

In die Sowjetunie was daar reeds sedert 1948 "aggressief-kritiese geskille" met kunstenaars wat daarvan beskuldig is dat hulle "westelike en kosmopolitiese kunsmiddels" sou aanwend.

Politieke dooiweer in 1953

'n Sowjetse tenk in Oos-Berlyn tydens die Oos-Duitse werkersopstand op 17 Junie 1953

Kameraad Stalin is dood. Treurmars van lede van die Deutsche Volkspolizei in Dresden, 10 Maart 1953

In 1953 het twee ingrypende gebeurtenisse uitwerking op die Oos-Duitse politieke en kulturele lewe gehad – Stalin se afsterwe in Maart en die landwye werkersopstand op 17 Junie. Die Sowjet-leier – en feitlike alleenheerser – se afsterwe het as groot skok vir die Oos-Duitse kommuniste gekom. Ná weke van onsekerheid is 'n nuwe, meer liberale koers ingeslaan, al was dit tydelik beperk. Skrywers het lof ontvang vir hul lojale houding teenoor staat en party gedurende die Junie-opstand wat deur Sowjet-troepe neergeslaan is. Dit was enersyds die talle voorregte van kunstenaars wat tot hul ontvreemding van die gewone bevolking gelei het, maar andersyds ook hul intellektuele wantroue teen enige politieke druk wat deur die massa's op die DDR-bewindhebbers uitgeoefen is:"Al die gewone mense, wat nou na vryheid roep, het vroeër die Nazi's aan bewind gebring, aktief ondersteun of tenminste geduld."

Die meeste skrywers het besluit om die stilswye oor die opstand te bewaar. Daar was egter enkeles wat nou in opposisie tot staat en party gestaan en die Stalinisme afgesweer het, soos Stefan Heym en Robert Havemann. Ander kunstenaars het tenminste in kultuurorganisasies op groter vryheid vir die kunslewe aangedring. Die Kulturbund het op 8 Julie 1953 sommige van die voorstelle in die dagblad Neues Deutschland gepubliseer.

Die "nuwe koers" het tot die stigting van 'n departement van kultuur onder leiding van Johannes R. Becher gelei, al was sy bevoegdhede beperk. Die politieke ontwikkeling in die volgende twee jaar het getoon dat die SED bereid was om enkele "oordrewe maatreëls" uit die Stalin-tydperk te herroep, maar steeds aanspraak sou maak op die ideologiese leiersrol in die kunslewe. Die eerste minister Otto Grotewohl het reeds in Oktober 1953 tydens 'n ontmoeting met skrywers verduidelik dat die nuwe koers nooit tot liberalisme en nihilisme sou lei nie.

Die proses van destalinisering en nuwe onderdrukking

Die XXste Partyvergadering van die Kommunistiese Party van die Sowjetunie het gepaard gegaan met skok-onthullings oor Josef Stalin se terreurbewind. Hoe meer Stalin deur die nuwe Sowjet-leier Nikita Chroesjtsjof as misdadiger ontmasker is, hoe meer het ook kunstenaars hul ideale ingeboet. Vir baie van hulle was dit die tweede persoonlike krisis ná die ineenstorting van die Nazi-bewind. Stalin, wat jare lank as "wyse leier" gehuldig is, kon volgens Walter Ulbricht nou skielik nie meer as een van die klassieke skrywers van die Marxisme-Leninisme beskou word nie.

In Mei 1956 het die literatuurwetenskaplike Hans Mayer die beperking van skrywers tot "ingenieurs" van die menslike siel gekritiseer, die waarde van die Sowjet-literatuurwetenskap vir die DDR bevraagteken en die term "realisme" se bruikbaarheid as estetiese norm in twyfel getrek. Ook tydens die "2de Kongres van Jong Kunstenaars" in Chemnitz het kritiese stemme oor die rol van kunstenaars opgegaan. Die persoonsverheerliking, wat in die Stalin-era ongekende vorms aangeneem het, is toenemend afgekeur. 'n Tyd lank het skrywers intellektuele debatte begin voer.

Die protessanger en skrywer Wolfgang Biermann tydens 'n konsert in Leipzig in 1989

Die politieke krisis rondom die Hongaarse opstand van 1956 het 'n einde aan die politieke dooiweer gemaak, die Ulbricht-bewind het sy beleid verskerp – die berugte Staatsveiligheidsdiens van die Ministerium für Staatssicherheit (MfS) het nou steeds meer op kunstenaars en ander intellektueles begin fokus. Walter Ulbricht het hom in sy posisie as partyleier bedreig gevoel en sterk opgetree teen vermeende politieke teenstanders asook kritiese denkers en akademici van wie sommige in "skouprosesse" tot tronkstrawwe gevonnis is. Die minister vir kultuur se posisie is verswak, belangrike besluite op kulturele gebied deur Ulbricht en sy kultuur-funksionarisse geneem.

Die DDR het sy reputasie as 'n "staat van skrywers" in die laat 1950's binne 'n kort tydperk verloor. Met die massiewe optrede teen "intellektuele rebelle" sedert 1956 het die onderdrukking van politieke teenstanders 'n nuwe hoogtepunt bereik. Ook die latere kulturele beleid in Oos-Duitsland was gekenmerk deur 'n afwisseling van liberale fases en politieke repressie, vrees en belonings. 'n Nuwe golf van optrede teen kritiese stemme het ná die ontburgering van die protessanger Wolfgang Biermann in 1976 daartoe gelei dat talle Oos-Duitse skrywers na Wes-Duitsland geëmigreer het.

Die SED-bewind het tevergeefs daarop vertrou dat "romans en gedigte, rolprente en toneelstukke" ewe maklik bestuurbaar sou wees as "produksieplanne in die chemiese bedryf" of "beleggings in landboukoöperasies".

Sosialistiese realisme in die DDR-beeldhoukuns

Fritz Cremer: Monument in die konsentrasiekamp Buchenwald (1958, Buchenwald-Gedenkstätte, Weimar, deelstaat Thüringen)

Die beeldhouer Fritz Cremer (1906−1993) het 'n reeks aangrypende monumente ter herdenking van die slagoffers van die Nasionaal-Sosialistiese bewind in die vroeëre konsentrasiekampe Auschwitz, Buchenwald, Mauthausen en Ravensbrück geskep. Sy bronsmonument in Buchenwald, wat die bevryding van hierdie konsentrasiekamp deur aangehoudenes in April 1945 uitbeeld, word as een van die treffendste voorbeelde van sosialistiese realisme in die DDR-beeldhoukuns beskou.

Elke figuur in die monument, wat buite die kampterrein opgerig is, het simboliese betekenis volgens die ortodokse kommunistiese interpretasie van die gebeurtenis. So is kommuniste as die drywende krag agter die selfbevryding uitgebeeld, versinnebeeld deur 'n figuur in die voorgrond wat homself opoffer vir sy lydgenote, gevolg deur die sentrale groep van vasberade kamerade deur wie se waagmoed en vreesloosheid ook die wankelende twyfelaars (aan die regterkant) en die jonger generasie (aan die linkerkant) aangewakker word.

Met hierdie sterk simboliese beeldhoukuns het die Duitse Demokratiese Republiek sy aanspraak op die historiese en politieke erfenis van hierdie anti-fascistiese vryheidstryd bevestig. Die publikasie van Bruno Apitz (1900−1979) se roman Nackt unter Wölfen, 'n historiese verhaal wat tot sy hoogtepunt gevoer word met die aanskoulike beskrywing van dieselfde gebeurtenis, die selfbevryding van die aangehoudenes (met 'n kind as hoofkarakter), is sorgvuldig en doelbewus gekies om op dieselfde dag plaas te vind soos die formele opening van die Buchenwald-monument in September 1958.

Sosialistiese realisme in die Poolse literatuur

In Pole is die Sosialistiese realisme as literêre styl tydens 'n kongres van die nasionale skrywersvereniging in Szczecin in 1949 verpligtend gemaak. Dit was juis Jerzy Andrzejewski (1909–1983), skrywer van "As en diamant" (1948), een van die klassieke werke van die Poolse na-oorlogse literatuur, wat aanvanklik as hoofprotagonis van die nuwe doktrine opgetree het. Sy opgewondenheid daaroor het tot in 1957 voortgeduur toe sy roman Ciemności kryją ziemię ("Duisternis bedek die aarde") verskyn het. Dié werk handel oor die skrikbewind en uitwasse van die Spaanse Inkwisisie in die laat 15de eeu, maar is in werklikheid 'n genadelose afrekening met die Stalin-era. Die roman markeer die beginpunt van die "dooiweer-tydperk" in die Poolse literatuur.

Eksterne skakels

Oorsig

---

• (en) Hisour.com: Socialist Realism - Architecture, Art, Literature, Style, Trends

Literatuur

---

• (af) Literêre terminologie: Marxisme en die literatuur^{[dooie skakel]}

Uitstallings

---

• ROUGE - Art et utopie au pays des Soviets | Paris: Grand Palais, Galeries nationales | 20 Maart 2019 - 1 Julie 2019
• YouTube | Grand Palais: Lokprent vir die uitstalling
• Video - YouTube | Grand Palais: Rouge: l'exposition

Sotskuns

---

• Russia Beyond: Sotskuns as postmoderne parodie op Sosialistiese realisme