Spaanse Inkwisisie

Die Spaanse Inkwisisie was 'n instituut wat in 1478 deur die Reyes Católicos van Spanje gestig is om Katolieke Ortodoksie gedurende hul heerskappy te handhaaf. Dit was onder direkte leiding van die Spaanse monargie. Dit word eers in 1834 tydens die heerskappy van Isabella II afgeskaf. As gevolg van die geheimsinnigheid rondom die Inkwisisie Howe, die “skouspelagtige” verbranding van bekende mense en Protestantse propaganda uit Nederland en Engeland, is die aantal slagoffers van die Inkwisisie sterk oorskat en vorm dit 'n belangrike deel van die donker legende.

Pedro Berruguete: Sint-Dominicus kyk oor 'n ketterhofsaak (auto da fe) (1475). Kunstenaars voorstellings wys normaalweg marteling en verbranding tydens die auto da fe.

In beginsel het die Inkwisisie, as 'n hof van die kanonieke reg, slegs beheer oor gedoopte Christene. In die geskiedenis van die Inkwisisie is die jurisdiksie egter uitgebrei tot byna alle onderdane van die koning van Spanje.

Oorsprong

Wat voorafgegaan het

Die ondersoekende Inkwisisie is nie 'n Spaanse skepping nie. Dit is gestig op grond van 'n pouslike besluit Ad Abolendam ("met die doel om af te skaf"), wat aan die einde van die twaalfde eeu deur Pous Lucius III uitgereik is om die Albigensiese kettery in die suide van Frankryk te bestry. Daar was howe van die pouslike Inkwisisie in verskeie Europese koninkryke gedurende die Middeleeue. In die Koninkryk van Aragon is 'n pouslike Inkwisisie gegrond op die dekreet Excommunicamus van Pous Gregorius IX in 1232 gedurende die era van die Albigensiese kettery. Die belangrikste verteenwoordiger van die pouslike inkwisisie in Arágon was Raymundus van Peñafort. Met verloop van tyd het die belangrikheid van die Inkwisisie afgeneem. In die middel van die vyftiende eeu het die instituut, alhoewel juridies nog in werking, amper vergete.

In Kastilië was die pouslike Inkwisisie nog nooit aktief nie. Opsporing en straf van dwaalleer was take van die biskoppe daar; Dit is dus beter om te verwys na die biskoppe se Inkwisisie.

Konteks

'n Groot deel van die Iberiese Skiereiland is oorheers deur die Arabiere en dele in die suide, veral Granada, het 'n groot Moslem-bevolking gehad. Tot 1492 was Granada nog steeds onder Arabiese heerskappy. Die groot stede, in besonder Sevilla, Valladolid, hoofstad van Kastilië en Barcelona, hoofstad van Corona de Aragón, het groot bevolkings van Jode gehad, gekonsentreer in sogenaamde juderías, Joodse wyke.

Gedurende die Middeleeue was daar 'n redelike vreedsame godsdienstige samelewing in die koninkryke van die Skiereiland, hoewel enkelle voorvalle tussen Christene, Jode en Moslems plaasgevind het. Daar was 'n lang Joodse tradisie van sterrekyk in Aragon. Die vader van Ferdinand, Johan II van Aragón, het die Joodse Abjathar Crescas aangewys as die beste sterrekundige. Die Jode beklee ook baie belangrike posisies, beide in godsdienstige en politieke posisies. Kastilië het selfs 'n nie-amptelike rabbi, 'n Joodse meester in die geneeskunde gehad.

Aan die einde van die veertiende eeu het 'n golf antisemitisme egter op sommige plekke in Spanje ontstaan, aangemoedig deur die preke van Martínez, aartsdiaken van Écija. Die pogroms van Junie 1391 was besonder bloedig: in Sevilla is honderde Jode doodgemaak, die sinagoge is heeltemal verwoes en in ander stede soos Córdoba, Valencia en Barcelona was die aantal slagoffers baie hoog.

Een van die gevolge van hierdie versteurings was die massiewe bekering van Jode. Voor hierdie datum was bekerings skaars, maar toe het bekering skielik sosiale betekenis verkry. Sedert die vyftiende eeu kon mens praat van judeokonversos, ook 'nuwe Christene' genoem, as 'n nuwe sosiale groep wat deur beide Jode en Christene met agterdog beskou is. So het die Jode nie net moontlike vervolgings ontsnap nie, maar kon hulle ook talle werksgeleenthede en posisies behou wat hulle normaalweg sou verbied deur wette wat die Jode ernstig beperk het. Onder die bekeerlinge het baie na 'n belangrike posisie in Spanje in die vyftiende eeu gestyg. Bekende bekeerlinge was onder andere: die dokters Lagoon en Francisco Lopez Villalobos, meester dokter van Ferdinand die Katolieke; die skrywers Juan del Encina, Juan de Mena, Diego de Valera en Alfonso de Palencia en die bankiers Luis de Santángel en Gabriel de Sánchez, wat Christopher Columbus se reis befonds het.

Die bekeerlinge kon uitstaande posisies sonder opposisie in die kerklike hiërargie beklee en sodoende ernstige teenstanders van Judaïsme word. Party van hulle het selfs adelikes geword.

Oorsake

Daar is geen konsensus oor waarom die Reyes Católicos besluit het om die Inkwisisie in Spanje te vestig nie. Navorsers het verskeie moontlike redes voorgestel:

1. Die vestiging van godsdienstige eenheid. Aangesien die doel van die Katolieke konings was om 'n doeltreffende staatsmasjien te skep, was dit 'n prioriteit om godsdienstige eenheid te bewerkstellig. Daarbenewens het die Inkwisisie dit vir die monargie moontlik gemaak om aktief in godsdienstige sake in te gryp sonder die tussenkoms van die pous.

2. Die politieke teenkanting teen die Katolieke konings te verswak.

3. Die magtige minderheid van oconversos te beëindig. In die Koninkryk van Aragón het hulle invloedryke families deur moeilike tye geplaas soos soos Santa Fe, Santángel, Caballería en Sánchez. Dit word egter weerspreek deur die feit dat Fernando self in sy administrasie finansies bly bestuur by talle conversos.

4. Finansiering van die ekonomie. Aangesien een van die maatreëls inbeslagneeming van goedere inhou, kan hierdie moontlikheid nie buite rekening gelaat nie.

Die aktiwiteite van die Inkwisisie

Die Inkwisisie en die uitdrywing van die Jode

Jode wat geweier het om  te bekeer of om Spanje te verlaat, word ketters genoem en kon op 'n brandstapel doodgebrand word.

Die aantal Jode wat Spanje verlaat na die instelling van die Inkwisisie is nie bekend nie. Historici uit die tyd noem groot getalle: Juan de Mariana (1536 - 1624) meen dat sowat 800 000 Jode Spanje ontvlug en Isaac Abrabanel (1437 - 1508) noem die getal van 300 000. Skattings van moderne historici is laer: volgens Henry Kamen het ongeveer 40 000 van die total van 80 000 Spaanse Jode geëmigreer.

Na die val van Granada op 31 Maart 1492 het Reyes Católicos met die Edik van Verbanning, die gedwonge bekering (of emigrasie) van alle Jode in Spanje afgekondig. Deur die verowering van die laaste Moorse vorstendom op Spaanse bodem was vir die magtige Spaanse geestelikes 'n bewys dat die Spanjaarde deur God uitverkore was om die geskiedenis te vernuwe. Jode wat hierdie messianistiese visie nie insien nie was verlore en moes verdwyn. Diesulkes het 'n half jaar tyd gekry om te emigreer, wel onder ongunstige voorwaardes en daar is op groot skaal misbruik gemaak van hul gedwonge situasie. Geëmigreerde Jode wat later teruggekom het, moes terugkom en het die reg gehad om hul besittings teen dieselfde te koop te koop as wat hulle destyds gedwing was om te verkoop. Deur hierdie laaste maatreël word die antisemitisme teen die sogenaamde conversos (Joodse bekeerlinge) aangewakker.

Die Jode wat in die Koninkryk Kastilië woon, emigreer hoofsaaklik na die koninkryk van Portugal en Marokko. Volgens Kamen emigreer die Jode uit die Koninkryk Aragón veral na Christelike buurlande, veral Italië.

Baie Jode laat hulle doop. Waarskynlik het mense hierdie eerder gedoen om uitsetting te voorkom, as van 'n opregte bekering na die Christendom. Hierdie 'bekeerde' Jode is conversos (bekeerlinge) genoem. Hulle is deur die Inkwisisie voortdurend in die oë gehou. As hulle daarvan verdink word dat hulle na hul bekering nog steeds die Joodse godsdiens te praktiseer, word hulle nog deur die Inkwisisie vervolg.

Die vervolging van conversos was die intensiefste gedurende die periode van 1478 tot 1530. Na 1530 word dit minder en daal die aantal hofsake teen conversos tot 3% van die totale aantal deur die Inkwisisie uitgevoerde sake. In 1588 het 'n oplewing plaasgevind in die vervolging van conversos toe in Quintanar de la Orden 'n groep kripto-jode (Jode wat onder druk as Christene gedoop is, maar in die geheim nog die reëls van die Jodendom naleef) ontdek het. In die laaste dekade van die 16de eeu het baie gedwonge bekeringe van Jode plaasgevind.

In die begin van die 17de eeu het sommige conversos wat na Portugal gevlug het, weer na Spanje teruggekeer, om aan die Portugese Inwisisie te ontkom wat in 1532 gestig is. Dit het tot 'n toename van die aantal sake teen 'kripto-jode' gelei.

In die 18de eeu het die aantal sake van die Inkwisisie teen die conversos baie verminder. 'n Sekere Manuel Santiago Vivar was in 1818 in Córdoba die laaste persoon wat deur die Inkwisisie verhoor word as kripto-jood.

Onderdrukking van die protestantisme

In die 16de eeu begin die Inkwisisie minder aandag te bestee aan die conversos. Die taak word nou die bestryding van die protestantisme, wat in Spanje enkele aanhangers gehad het.

Dit is 'n misverstand dat die Spaanse Inkwisisie 'n groot rol gespeel het in die onderdrukking van die protestantisme. Daar was betreklik min protestante deur die Inkwisisie verhoor, waarskynlik slegs 'n paar honderd. Daar was ook maar min protestante in Spanje. Baie was mense wat verdink was van antikerklike gevoelens was aangekla van protestantisme, sonder dat hulle daadwerklik protestante was.

Die eerste sake van die Inkwisisie teen protestante was wat teen die lede van 'n mistieke sekte in Guadalajara en Valladolid. Nie een van die beskuldiges word ter dood veroordeel nie, maar tydens hierdie hofsake het die Inkwisisie wel 'n aantal intellektuele en geestelike op die spoor van die idees van Desiderius Erasmus aanhang.

Die eerste sake teen aanhangers van Lutheranisme vind plaas tussen 1558 en 1562, toe die Inkwisisie hul aandag rig op twee protestantse gemeenskappe in Valladolid en Sevilla. 'n Groot aantal hofsake en auto de fes vind plaas, waarvan sommiges bygewoon is deur lede van die koninklike familie. Alhoewel die prosesse deurgaan het tot in 1562, was die vervolgings meer beperk en dit word geskat dat teen die einde van die 16de eeu 'n dosyn Spanjaarde vir lutheranisme ter dood veroordeel is. Hiermee was die protestantisme in Spanje, wat nooit werklik van die grond gekom het nie, so te sê volledig uitgeroei.

Organisasie

Behalwe die religieuse rol wat die Spaanse Inkwisisie vervul was dit ook nog 'n instituut om die monargie te dien. Dit beteken nie dat hulle heeltemal afhanklik was van die monargie nie, want vir belangrike sake was toestemming van Rome nodig. Alhoewel die grootinkwisiteur benoem is deur die kroon, was daar goedkeuring nodig deur die Pous. Die Inkwsiteur-Generaal was die enigste gesaghebbende in alle koninkryke van Spaanse Ryk (insluitende die daarmee saamhangende Amerikaanse koninkryke), behalwe van 1507 tot 1518, toe daar twee grootinkwisiteurs was, een in Kastilië en een in Aragón.

Die werkswyse van die Inkwisisie

Die Inkwisisie was in die uitvoering van take gebind aan die kanonieke reg en die kerkreg van die Rooms-Katolieke Kerk. Die prosedures wat gevolg moet word, is in 'n aantal Instrucciones (instruksies), geskryf deur die Inkwisteur-Generaals Torquemada, Deza en Valdés.

Aanklagte

Wanneer die Inkwisisie in 'n stad aankom, was die eerste stap die uitreiking van 'n Edik van Genade; na 'n mis op Sondag, lees die Inkwisteur hierdie edik voor. Hierin word die verskillende ketterye uitgelê en is alle gelowiges opgeroep om na die tribunale van die Inkwisisie te kom om "hul gewete te ontlas". Hierdie oproep word die Edik van Genade genoem omdat almal wat binne 'n vasgestelde tyd (ongeveer 'n maand) vrywillig sy oortredings begelei, 'n kans het om hom met die Kerk te versoen sonder om gestraf te word. Hierby moes ook moontlike medepligtiges uitgewys word. Later word die Edik van Genade vervang deur die Edik van Geloof, waarna hierdie moontlikheid om straf vry te spring nie langer aangebied word nie.

Hierdie vrywillige skuldbekentenisse was anoniem, waardeur die aangeklaagde medepligtiges nie geweet het wie hulle by die Inkwisisie verkla het nie. Dit was een van die belangrikste punte van kritiek wat teenstanders van die Inkwisisie gehad het. In die praktyk het valse aanklagte gereeld voor gekom, waarin vyande en mededingers aangekla is by die Inkwisisie. Ook die aanklagte van familielede was nie ongewoon nie.

Gevangeneming

Nadat daar iemand aangegee was, is die saak ondersoek deur die calificadores, wie se taak dit was om te besluit of daar inderdaad sprake was van kettery. As dit die geval was, word die beskuldigde in hegtenis geneem. In die praktyk was dit egter nie ongewoon dat die beskuldigde reeds voor hierdie ondersoek van die calificadores voorkomend in hegtenis geneem is. Hierdie tydperk van voorkomende in hegtenis neming kon dikwels lank duur, in sommige gevalle tot twee jaar.

Wanneer 'n beskuldigde in gevanggenis geplaas is, word ook sy besittings voorkomend gekonfiskeer deur die Inkwisisie. Dit is gedoen om onkoste tydens die hofsaak, insluitende die koste vir die onderhou van die gevangene, te betaal. As gevolg hiervan het familielede van die beskuldigde dikwels finansiële probleme gehad. In 1561 is reëls opgestel om dit te voorkom.

Tydens die gevangnisneming is die beskuldigde nie op hoogte gebring van die aanklagte wat teen hom ingedien is nie. Daar kon maande of selfs jare verbygaan waarin die beskuldigde nie geweet het waarom hy 'n gevangene was nie. Die gevangenes is geïsoleer en hulle was nie toegelaat om deel te neem aan die mis of om sakramente te ontvang nie.

Vervolgingsproses

Marteling gedurende die Spaanse Inkwisisie.

Verskillende metodes van pyniging deur die Inkwisisie

Die proses self bestaan uit 'n reeks hoorsittings, waarin sowel die aanklaers (diegene wat die aanklag by die Inkwisisie aanhanig gemaak het) as die beskuldige self hul verhaal kon vertel. Die beskuldigde is 'n verdediger toegewys, 'n lid van die tribunaal, wie se taak was dit om die beskuldigde advies te gee en hom aan te moedig om die waarheid te praat. Ondervraging van die beskuldige vind plaas in die teenwoordigheid van 'n amptenaar wat gedetailleerde notules bygehou het. Die argiewe van die Inkwisisie is in vergelyking met ander regsinstellings van tyd baie volledig en gedetailleerd. Om hom self te verdedig het die beskuldigde twee moontlikhede: die vind van 'n getuie tot sy voordeel (abonos) of die aantoon van die ongeloofwaardigheid van die aanklaende getuies (tachas).

Tydens die ondervraging van die beskuldigde kon die Inkwisisie marteling gebruik as werktuig, maar daar was nie altyd daarvan gebruik gemaak nie. Marteling is veral gebruik in die 16de eeu teen die verdagtes van die jodedom en van protestantisme. Volgens sommige historici is tussen 1575 en 1610 ongeveer 'n derde van die verdagtes daadwerklik gemartel. Marteling is altyd toegepas om 'n bekentenis te verkry en nie as straf nie. Dit is ook toegepas op kinders en ouder persone.

Die mees gebruikte martelmetodes was die garrucha, toca en potro. By die garrucha (algemeen bekend as strappado) was die verdagte opgehang aan sy arms. Aan die voete van die verdagte is gewigte vasgemaak, waarna die verdagte herhaaldelik opgetrek is en hulle hom dan weer 'n stuk laat val het. Die resultaat was dikwels nie slegs 'n skerp pyn nie, maar ook ontwrigting (wat uit die losskiet van die gewrigte kom).

By die toca (ook wel waterfoltering of waterboarding genoem) word 'n doek in die mond van die ondervraagde gedruk, waaroor water uitgegiet word. Hierdeur ontstaan by die verdagte die gevoel van verdrinking. Die meeste gebruik was die porto (beter bekend as pynbank of rekbank), waarop die liggaam van die verdagte onnatuurlik uitgerek is, met ernstige pyn en soms verminking tot gevolg.

Die bekentenisse wat gedoen is as gevolg van hierdie marteling word (saam met die duur en aard van die marteling self) deur 'n sekretaris vasgelê en is deur die Inkwisisie as geldig beskou.

Na afloop van die proses volg 'n oorlegpleging tussen die inkwisieteurs, 'n verteenwoordiger van die biskop en die consultores (kenners in teologie van die Kanonieke Reg). Hierdie oorlegpleging word die consulta de fe genoem. Daar is ook oor die saak gestem en 'n oordeel, wat uiteindelik eenstemmig moet wees, word gevel.

Veroordeling

Die proses kon op die volgende maniere afloop:

• Die verdagte word vrygespreek. Dit kom selde voor.

• Die regsproses word verdaag. Die verdagte word vrygelaat, maar hy bly onder verdenking staan en word aangesê dat die verhoor later nog verder gevoer kon word. In die praktyk beteken dit vryspraak, maar sonder die erkenning dat vervolging onregverdig was.

• Die verdagte word skuldig bevind en moet in die publiek sy skuld belei, gevolg deur 'n bepaaling van straf soos verbanning, 'n boete of diens op 'n galei.

• Die verdagte word "versoen" met die Rooms-Katolieke Kerk. Behalwe vir 'n openbare seremonie, was daar soms 'n harde straf toegepas, soos gevangenisstraf, die galeie of konfiskering van alle eiendom.

• In die ongunstigste geval is die verdagte uitgelewer aan die burgerlike owerhede. In die praktyk beteken dit die doodstraf deur middel van die brandstapel. Hierdie straf is veral toegepas op ketters wat geen berou toon of herhaaldelik in kettery verval. Die vonnis voltrekking is in die publiek uitgevoer. As die veroordeelde berou het, word hy verwurg (deur middel van die garrote) en sy liggaam is vervolgens verbrand. Toon die veroordeelde geen berou, dan word hul lewend verbrand.

Die verhoudings tussen die verskillende uitkomste verskil baie. Die meeste veroordelings tot die doodstraf vind plaas in die eerste periode na die ontstaan van Inkwisisie. Later is die doodstraf relatief min toegepas.

Die auto da fes

As die verdagte veroordeel was, moes die persoon meestal deelneem aan 'n seremonie wat sy terugkeer na die Roomse Kerk verseël. Hierdie seremonie is auto de fe genoem en was of privaat (auto particular) of in die publiek (auto publico). In die begin was hierdie seremonies nie juis plegtig van aard nie en trek hulle min toeskouers. Na die Inkwisisie langer bestaan, word hierdie seremonies meer formeel, het hulle meer publiek getrek en word hulle met feestelikhede gekenmerk. In latere tyd was 'n auto da fe 'n groot spektakel en is daar versigtig bestuur om 'n maksimum effek op die toeskouers te bewerkstellig.

Verval en einde van die Inkwisisie

Die jaar 1833, meer bepaald na die dood van Ferdinand VII, beteken die absolute einde van die Spaanse Inkwisisie, maar in werklikheid was hierdie instansie al sedert 1700 nie meer aktief nie. Met die koms van die Bourbon-dinastie op die Spaanse troon is daar al 'n einde aan die "Spaanse" Inkwisisie.

Aantal slagoffers

Volgens die historikus Hernando del Pulgar (1436 - 1492), 'n tydgenoot van Ferdinand II en Isabella van Kastilië, het die Inkwisisie tussen 1478 en 1490 ongeveer 2 000 mense na die brandstapel gestuur en 15 000 mense met die kerk "versoen".

Moderne historici het begin met die bestudering van argiefstukke van die Inkwisisie. Hierdie argiewe, wat tans bewaar word in die Historiese Argief van Spanje (Archivo Histórico Nacional), bevat data van alle hofsake wat tussen 1560 en 1700 deur die Inkwisisie uitgevoer is: 49 092 in totaal. Hierdie inligting is bestudeer deur Gustav Henningsen en Jaime Contreras. Hulle kom tot die gevolgtrekking dat in hierdie tydperk 933 verdagte veroordeel is tot die brandstapel dus 1,9% van die totale aantal verdagtes.

Die sake wat die Inkwisisie voor 1560 hanteer betref, bevat die argiewe in die Historiese Argief van Spanje slegs beperkte inligting. Om hierdie sake te bestudeer is dit noodsaaklik om die argiewe van die verskillende plaaslike tribunale te ondersoek. Die meerderheid van hierdie plaaslike argiewe het egter in die loop van die tyd verlore gegaan.

Pierre Dedieu ondersoek die argiewe van Toledo, waar 12 000 sake teen ketters gevoer is. Ricardo García Cárcel analiseer die argiewe van die tribunaal in Valencia. Die ondersoeke van Dedieu en García Cárcel dui daarop dat die Inkwisisie tussen 1480 en 1530 die aktiefste was. Die persentasie van die sake wat gelei het tot 'n veroordeling tot die brandstapel is in hierdie tydperk aansienlik hoër as in die tydperk van 1560 tot 1700.

García Cárcel skat dat die Inkwisisie gedurende die instelling se hele bestaan ongeveer 150 000 sake ondersoek het. Gebasseer op die persentasie in die tydperk 1560-1700 (ongeveer 2%), sou dit beteken dat daar ongeveer 3 000 mense ter dood veroordeeld is. Indien rekening gehou word met die data van Dedieu en García Cárcel oor die begin tydperk van die Inkwisisie is dit egter waarskynlik dat die werklike aantal deur die Spaanse Inkwisisie ter dood veroordeel tussen 3 000 en 5 000 beloop.

Die bestudeering van ander dokumente, wat in 2004 in die Vatikaanse Argiewe ontdek is, openbaar ander syfers. Tussen 1540 en 1700 sou die Spaanse Inkwisisie 44 647 ketter hofsake gevoer het, waarby in 804 gevalle (1,8%) die doodstraf uitgespreek is. Ook was die verdagtes in 1,7% van die sake in afwesigheid (in absentia) tot die brandstapel veroordeel omdat die verdagte vroegtydig ontsnap het.

Die Amerikaanse politikoloog Rummel stel, op grond van vroeëre twintigste eeuse bronne, 'n aantal ketter verbrandings tussen 2 000 en 10 220 in die tydperk 1483-1498 alleen (toe Torquemada in beheer was van die Inkwisisie), en merk daar op dat 'n maksimum 125 000 mense in hierdie tyd doodgemartel was of in gevangenskap gesterf het.

Presiese syfers oor die aantal Inkwisisie sake en die resultate daarvan kan nie meer vasgestel word nie. Daarvoor het daar te veel dokumente verlore gegaan.

Bronnelys

• Eymerich, Nicholas (1821). Manual de Inquisidores para uso de las inquisiciones de España y Portugal, ó Compendio de la Obra titulada Directorio de Inquisidores, de Nicolao Eymerico, Inquisidor general de Aragón (translated from French to Spanish by J. Marchena). Imprenta de Feliz Aviñon.
• Gui, Bernard , Manuel de l'Inquisiteur, (1927)
• Lea, Henry Charles (1906). A History of the Inquisition of Spain (4 volumes). The MacMillan Company.
• Lea, Henry Charles (1901). The Moriscos of Spain: Their Conversion and Expulsion. Philadelphia, PA: Lea Brothers and Co.
• Llorente, Juan Antonio (1817). Histoire critique de l'Inquisition d'Espagne(4 volumes) (in Frans). Imprimerie de Plassan.
• Pastor, Ludwig von, History of the Popes from the Close of the Middle Ages; Drawn from the Secret Archives of the Vatican and other original sources, 40 vols. St. Louis, B. Herder 1898
• Pérez, Joseph (2005). The Spanish Inquisition: A History. Yale University Press.
• Pérez, Joseph (2009). Breve Historia de la Inquisición en España (in Spaans). Crítica.
• Torquemada, Tomás de (1667). Compilacion de las Instrucciones del Oficio de la Santa Inquisicion (PDF) (in Spaans). Diego Diaz de la Carrera.