Turffontein (plaas)
Turffontein was een van die plase waarop die stad Johannesburg aangelê is. As gevolg van onderverdeling het dit teen 1886, met die stigting van die Goudstad, uit twee dele bestaan: Turffontein No. 137 in die noorde en Turffontein No. 135 in die suide.
Vanweë Turffontein se sentrale ligging grens dit aan al die plase waarop die oudste dele van Johannesburg aangelê is. Dit is Braamfontein en Randjeslaagte in die noorde, Doornfontein en Klipriviersberg in die ooste, Rietvlei in die suide, en Ormonde en Langlaagte in die weste.
Die voorstad Turffontein, wie se naam aan die plaas s’n ontleen is en waarop dit uitgelê is, is op 27 September 1886 geproklameer as een van Johannesburg se eerste voorstede. Die eerste NG gemeente in die suide van Johannesburg, die NG gemeente Turffontein, het vanaf sy ontstaan in 1906 La Rochelle geheet na aanleiding van die voorstad La Rochelle, maar ook vanweë La Rochelle se betekenis ("die Rots", Christus) en omdat die laaste Hugenote vanaf La Rochelle in Frankryk na Suid-Afrika gevaar het. Dié gemeente se naam is in 1938 na Turffontein verander toe Rosettenville van die moedergemeente afstig en die voorstad La Rochelle by die nuwe gemeente ingesluit word.
Agtergrond
wysig
Tydens die aanvanklike vestiging van Voortrekkers uit die Kaapkolonie in Transvaal is mans bo 16 toegelaat om by die owerheid om twee plase van hul keuse aansoek te doen. Die baie spruite en vrugbare grond het die aanlê van plase op die Witwatersrand aanloklik gemaak vir dié nedersetters, maar weens die koue winters waartydens die gras doodgeryp het, het die gebruik bestaan om ’n tweede plaas in die warmer streke uit te soek. So het die meeste Boere teen die 1880's elk twee plase besit: ’n somerplaas op die hoëveld (Witwatersrand) en ’n winterplaas in die laeveld.
Met die uitsoek van plase op die Rand het die Boere net belanggestel in die landbouwaarde van die grond aangesien hulle onbewus was van die enorme rykdom onder die grond. Volgens oorlewering was daar gevalle dat plase op die Rand voor 1886 vir ’n span osse of ’n ossewa verruil is. Tog het die waarde van die grond vanaf omstreeks 1883 vermeerder, waarskynlik omdat die gemeenskap op die Witwatersrand toe reeds sterk bewus was van die moontlike aanwesigheid van goudrykdomme.
Die gemeenskap op die Rand was tot 1886 uitsluitlik landelik en het ’n selfversorgende bestaan gevoer. Van 1868 tot 1869 het die Duitse ontdekkingsreisiger Karl Mauch meermale oor die Rand gereis en die volgende beskrywing gegee: "Langs die pad staan netjiese, dikwels groot, plaashuise met ’n tuin langsaan wat omsluit is deur ’n heining bestaande uit vyebome, granate of kwepers waarin perskes, appelkose, appels, pere en druiwe geplant is en verskillende groentes gekweek word, bv. aartappels, patats en pampoene. Waatlemoene en tabak word ook verbou. Waar geen groot inheemse bome gevind word om skaduwee te verskaf nie, word moerbei- en seringbome geplant asook die Australiese bloekomboom en voor die huis ook ’n paar struike . . . Reg langs die vinnigvloeiende stroompies is die beste grond vir graanplante soos koring, mielies, ens.; agter die huis of langsaan staan die beeskrale wat omring is deur ’n klipmuur of ’n paar doringstruike."
Weens onderverdeling van die plase en die groot families wat daarop gewoon het, is die Rand reeds etlike jare voor die ontdekking van die dagsoom betreklik dig bewoon. In Julie 1875 was daar byvoorbeeld 281 burgers in die wyk Witwatersrand (distrik Pretoria) en minstens 200 in die wyk Kliprivier (distrik Heidelberg); dus sowat 500 burgers en hul afhanklikes in ’n tyd toe gesinne dikwels uit twee ouers en agt of meer kinders bestaan het.
Die plaas se geskiedenis
wysigDie plaas Turffontein is op 20 Februarie 1859 in die naam van Abraham Smit geregistreer. Deur verskeie transaksies het Smit dele van sy grond verkoop sodat die hele plaas teen 1885 uit sy hande was. Deur stelselmatige aankope het Paul Andries Ras daarin geslaag om teen 1886 eindelik 2 249 morg (1 927 ha) van die plaas vir die totale bedrag van £823.5s.2d. te besit. Intussen is op 4 April 1865 die orige agtste deel van die plaas geregistreer in die naam van F.J. Bezuidenhout as enigste erfgenaam van Barend C. Viljoen. Op 19 Januarie 1876 het F.J. Bezuidenhout dié gedeelte aan sy seun. F.J. Bezuidenhout jr., vir £100 verkoop.
Die eerste voorstad wat op die plaas aangelê is, was Turffontein, reeds in 1886, Johannesburg se stigtingsjaar. Dit beslaan nagenoeg 260 ha en sluit die Turffontein-perderesiesbaan in. In Oktober 1886 is Marshalltown op die mees noordelike deel van die plaas aangelê. Dit vorm nou die suidelike deel van Johannesburg se middestad. In die volgende jaar (1887) is Ophirton aangelê, deesdae ’n nywerheidsvoorstad, en Fordsburg. Voor die Tweede Vryheidsoorlog het nog ’n groot voorstad gevolg, Rosettenville, op sowat 220 ha in 1889, en La Rochelle op sowat 80 ha in 1895. In 1906 is Kenilworth en Forest Hill aangelê. In die 1920's is die noorde van die voormalige plaas in nywerheidvoorstede verdeel, waaronder Salisbury Claims (1921), Village Main (1923), Selby (1928) en Village Deep (geproklameer in 1934). Intussen is die woonbuurt Townsview in 1922 in die suidooste van die destydse plaas aangelê, Oakdene in die suide (datum onbekend) en eindelik ook Towerby (1953). Daarna het steeds ’n heuwelagtige stuk ongerepte grond tussen Towerby, Oakdene en Townsview oorgebly.
Bronne
wysig- (af) Beyers, C.J. 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
- (en) Raper, Peter Edmund. 2004. '’new Dictionary of South African Place Names. Johannesburg & Cape Town: Jonathan Ball Publishers.
- (af) Stals, prof. dr. E.L.P (red.). 1978. Afrikaners in die Goudstad. Deel 1. 1886 - 1924. Kaapstad en Pretoria: HAUM.