Geskiedenis van Friesland

Friesland is histories die naam vir die kusgebied van die hedendaagse Nederland van die Zwin tot by die Weser in die huidige Duitsland. Vanaf ongeveer 1500 het Friesland hoofsaaklik die naam geword vir die huidige provinsie Friesland in Nederlandse konteks. Hierdie inskrywing volg daardie geskiedenis.

Voorgeskiedenis

Van ongeveer 400 v.C. tot 200 v.C. 'n Proto-Friese kultuur het geleidelik begin ontstaan, wat die Romeine Frisii genoem het rondom die begin van die gewone era.

Frisii en die Romeine

Toe die Romeine na die Lae Lande gekom het, het die Frisii langs die Waddensee gewoon, met die Eems as die oostelike grens van hul gebied. Die Romeine het gedink dat hulle die Frisii vinnig kon onderwerp, maar dit het geblyk 'n misrekening te wees. Die Frisii was 'n Germaanse volk en, soos verskeie ander Germaanse volke, het hulle hulself fel teen die Romeine verdedig. Tog moes die Frisii in die jaar 12 vC onttrek. gedemp omdat generaal Nero Claudius Drusus daarin geslaag het om hulle te verslaan. Van daardie oomblik af moes die Frisii belasting betaal in die vorm van beeshuide, en manne vir die weermag verskaf.

Tydens die veldtogte van Germanicus in 15 en 16 het die Romeine die castellum Flevum (naby die huidige Velsen) gebou wat onder meer veilige deurgang oor die Vlie moes waarborg.

In 28 het die Frisii, gehelp deur Bataviërs en Kananefate, teen die Romeine in opstand gekom. Volgens die Romeinse Tacitus het hierdie rebellie begin nadat Olennius die grootte van die huide verander het na dié van 'n wilde bees (oeros). Die Frisii kon nie aan hierdie vereiste voldoen nie, aangesien hul koeie redelik klein was. Om aan die voorwaardes te voldoen, is kinders van die Frisii verkoop. Die Frisii en hul bondgenote het 'n aantal tollenaars gekruisig en 1 300 Romeine vermoor. Nadat hulle weer in 47 onderwerp is, het die Frisii tussen 69 en 70 aan die mislukte Bataafse Opstand deelgeneem.

Na die Bataafse Opstand is Nederland in vier sones verdeel. Die suide is geromaniseer, die Keltiese taal is deur Latyn vervang. 'n Tweede gebied was die gebied rondom die riviere. Die plaaslike bevolking het handel gedryf met die Romeine en soldate, kos, ens. vir die weermag verskaf. Hier het Latynse leenwoorde in Germaans ingesluip. Die derde gebied was noord van die riviere en is ontvolk gehou. Die vierde gebied was Nederland bo die ontvolkte gebied. Vrye Duitsers soos Cananefates en Friese het daar gewoon. Hier was die Romeinse invloed op die Germaanse taal relatief gering.

Verwarring tussen Frisii en die Friese

Daar word soms gedink dat die huidige inwoners van Friesland direk uit die Frisii van die oudheid kom. Die term Friese verwys egter nie soseer na die ou Frisii uit die Romeinse tyd nie maar is bloot die versamelnaam vir Engele, Sakse en ander Germaanse stamme wat die baie ylbevolkte gebied noord van die Ryn omstreeks 400 nC bevolk het. Hierdie stamme het moontlik met 'n klein groepie oorblywende Frisii gemeng. Terselfdertyd is die Britse Eilande deur dieselfde stamme gebombardeer.

Vir 'n lang tyd is aanvaar dat daar intensiewe kontak tussen die Romeine en die Friese was, wat tot 'n verreikende Romanisering van die vry Duitsers wat noord van die Ryn gewoon het, sou gelei het. Die baie Romeinse munte wat in Friesland gevind is, was die rede vir hierdie teorie. Onlangse argeologiese navorsing, soos die uitgrawing van die Tjitsma-hoop in Wijnaldum in 1991, het hierdie romaniseringsidee sterk bevraagteken. Byna alle Romeinse munte wat in Friesland gevind is, blyk in die vroeë Middeleeue ingevoer te wees. Dieselfde was ook waar van ander Romeinse artefakte. Hulle het ook selde uit die Romeinse gebied gekom waarmee die Friese handel gedryf het (die Nederlandse Rynstreek). Die paar 'regte' spore van Romanisering dateer almal uit die kort tydperk (die eerste vyftig jaar van ons era) toe Rome Germanië wou annekseer.

Die spore van die Friese handel uit die Oudheid wat gevind is, dui op 'n Noordelike oriëntasie.

In die vierde eeu het die aantal Frisii so dramaties afgeneem dat ongeveer 400 die gebied feitlik onbewoon was. Germaanse stamme uit die Noorde, waarskynlik Engele, Sakse en Jute, het die gebied bevolk en het bekend geword onder die name van hul voorgangers. Dit was moontlik omdat daar 'n Friese elite in die Frankiese gebied was wat tydens die herkolonisering teruggekeer het en 'n belangrike rol gespeel het in die skepping van die latere Friese ryke. Onder Germaanse stamme van daardie tydperk was dit gebruiklik dat die naam van die polities leidende laag aan dié van die stam gekoppel is.

Van daardie oomblik af was daar 'n duidelike verband tussen die Anglo-Saksiese immigrasie uit Brittanje (veral die Koninkryk van Kent) en Friesland, soos die goue voorwerpe wat uit hierdie tydperk gevind is (Koninkryk van Sussex, Wieuwerd, Wijnaldum) getoon het. Daar is net een bron vir hierdie tydperk, die Beowulf, wat, ten spyte van al sy onsekerhede en onwaarskynlikhede, ooreenstem met die argeologiese bewyse.

Vroeë Middeleeue

Toe die Lex Frisionum omstreeks 790 geskryf is, het Friesland gestrek vanaf die Sincfala, gewoonlik geïdentifiseer as die Zwin aan die kus in België, tot by die Weserrivier in Duitsland. Friesland het geen hoofstad gehad nie en het hoofsaaklik bestaan ​​uit klein dorpies met slegs 'n paar plase. Dorestad is welbekend, wat bestaan ​​het uit sowat twintig groot opgaarplase met 'n rivier daarlangs waar baie handel gedryf is. Dit was 'n belangrike deurgangshawe in Magna Frisia, die Friese ryk. Hierdie stad het egter verval weens toeslikking en plundering deur die Wikings.

Oor Friesland se organisasievorm is min met sekerheid bekend. Die eerste vermelding van 'n Koning van die Friese was Finn Folcwalding vanaf die vroeë 6de eeu. Hy word slegs genoem in Anglo-Saksiese epiese gedigte (Widsith, Beowulf en die Finnburg-fragment), wat sowat drie tot vier eeue later geskryf is. 'n Paar 'konings' is uit die 7de en 8ste eeue bekend: Audulf, Aldgillis en Radbod, wat blykbaar besondere mag oor die Friese weermagtroepe gehad het. In 719, na vorige skermutselings, het die Franke Friesland wes van die Vlie, Wes-Friesland, verower. In 733 of 734 is die gebied tussen Vlie en Lauwers onder leiding van Karel Martel verower. Die Friese leër onder leiding van Poppo is toe in die Slag van die Boorne verslaan. Aan die einde van die 8ste eeu het Karel die Grote Friesland oos van die Lauwers en die aangrensende Saksiese gebiede verower.

Friesland het oorspronklik 'n Oud-Germaanse heidense godsdiens gehad met Wodan/Odin, Donar/Thor en Tiwaz/Tyr as die hoofgode. Bonifatius het probeer om die Friese tussen Vlie en Lauwers tot die Christendom te bekeer, maar is in 754 naby Dokkum vermoor, wat deels die rede vir sy heiligverklaring was. Ná die finale verowerings deur Karel die Grote is die Christendom onder Frankiese druk deur die hele Friesland ingevoer.

Hoë Middeleeue

Na die dood van Karel die Grote het die Frankiese Ryk uitmekaar geval, wat nie sy stabiliteit verbeter het nie. Die Wikings het hiervan gebruik gemaak. Die Friese Dorestad is dikwels geplunder en die Vikings het vroue en kinders ontvoer om hulle elders as slawe te verkoop.

Die eerste aanval op die stad het in 834 plaasgevind; die laaste in 863. Die Frankiese vorste was magteloos teen hierdie strooptogte en het probeer om die Viking-leiers aan hulle te bind deur groot gebiede aan hulle te leen.

Die Noorweegse Rorik het byvoorbeeld vir dertig jaar op die eiland Wieringen gewoon. Rorik was so belangrik dat Karel II die Kale hom in 870 in Nijmegen ontvang het. In 1996 is 'n silwerskat op Wieringen gevind wat van Rorik kon kom.

Rorik en ander Nordiese feodale here van die Franke kon egter nie die strooptogte van hul landgenote verhoed nie. In 873 het die inwoners van Oostergo daarin geslaag om Rodulf en sy Vikings dood te maak. Die Wikings het in 879 teruggekeer en, onder leiding van Godfrey die Norman, 'n groot deel van wat nou Nederland is, beset. Hy is in 885 vermoor, waarin graaf Gerulf 'n belangrike rol gespeel het en wat so die Friese van die Wikings bevry het en die stigter van die Hollandse huis geword het. Die laaste invalle van die Normandiërs het in 1006 (Tiel) en 1007 (Utrecht) plaasgevind.

In die 10de eeu het Oud-Fries geleidelik begin ontstaan.

In die jaar 1006 is die graafskap Midden-Friesland onder leiding van die Brunonen gestig. Keiser Hendrik IV het hierdie gebied in 1088 aan die biskop van Utrecht oorgedra, tot die ontevredenheid van graaf Egbert II van Meißen, wat teen keiser Hendrik IV (sy neef) in opstand gekom het. Ná Egbert se dood in 1090 het Hendrik van Northeim hom as graaf van Sentraal-Friesland opgevolg, maar hy is op 10 April 1101 deur Friese onder leiding van die biskop van Utrecht vermoor. Dit het die tydperk van Friese vryheid begin, waarin die Friese hulle min of meer selfstandig regeer het, ondanks aansprake van Holland en Utrecht op die gebied, wat hulle nie onder hul gesag kon bring nie.

Laat Middeleeue

Seël van die Upstal boom.

Die tydperk 1200–1500 staan ​​hoofsaaklik in die Friese geskiedenis bekend as die tydperk van die Friese Vryheid. In later tye sou daardie vryheid iets mities aanneem, die vryheid is deur Karel die Grote aan die Friese gegee uit dankbaarheid vir hul pogings in Karel die Grote se veldslag in Rome. Hierdie sogenaamde Karel die Grote voorreg word reeds in hierdie tyd in een van die oudste Friese regstekste genoem: die Hunsingoër Landrecht.

Die kern van die Friese Vryheid is die gebrek aan 'n heerser. Die Friese is afhanklik van hulself vir hul regering en regbank. Daar is 'Gentlemen' wat aanspraak maak op die Friese lande, maar nie een van hulle slaag daarin om in te ruil op daardie eise nie. Die gevolg is dat Friesland kwalik 'n sentrale regering het. Administrasie, wat in hierdie tydperk ook geregtigheid insluit, vind op plaaslike vlak plaas, waar die vrye boere om die beurt as redders optree. Daar is 'n poging om saam met al sewe Friese Zeelande tot 'n vorm van sentrale regering by die Upstalboom te kom, maar dit lewer geen blywende resultate nie.

Friesland bly 'n streek waar die regering slegs op 'n plaaslike vlak regeer word, wat plaaslike hoofmanne die geleentheid bied om voort te gaan om hul plaaslike mag uit te brei. Benewens die hoofmanne is dit hoofsaaklik die kloosters wat die Friese samelewing in hierdie tydperk oorheers. Die Friese stede, altans die stede in die huidige Friesland, het nie die mag om 'n dominante rol te speel nie. Slegs Groningen, en in 'n mindere mate Emden, speel 'n beduidende rol.

Die einde van die Friese Vryheid

In die loop van die 15de eeu het die Friese Vryheid meer 'n idee as 'n werklikheid geword. In die Ommelanden het die stad Groningen min of meer die posisie van heerser bereik. In 1464 word Ulrich Cirksena die eerste graaf van Oos-Friesland.

In 1498 het keiser Maksimiliaan I hertog Albert van Sakse as goewerneur van die hele Friesland aangestel. Hy het egter eers beheer oor die deel wes van die Lauwers verkry. Dit het die verdeling van ou Friesland 'n feit gemaak, en die Friese Vryheid het tot 'n einde gekom.

Ná Albrecht se dood in 1500 word sy seun Joris tot 1505 goewerneur van Friesland saam met Hendrik die Vrome, toe alleen. Joris het in 1514 probeer om Groningen en die Ommelanden te verower, maar hulle het 'n alliansie met Oos-Friesland en Gelre gesluit en Joris teruggedryf na Leeuwarden. Weens 'n gebrek aan geld verkoop hy uiteindelik op 19 Mei 1515 sy regte aan Friesland aan keiser Karel V, wat Floris van Egmont as die eerste stadhouer van Friesland aangestel het.

Wanneer daar gepraat word van (die geskiedenis van) Friesland na 1500, word toenemend net die geskiedenis van die huidige provinsie Friesland bedoel. Die mislukking van Albrecht se planne om 'n tweede prinsdom in Friesland vir sy jonger seun te vestig, het gelei tot 'n duidelike skeiding tussen Friesland en die Ommelanden, wat uiteindelik 'n provinsie met die stad Groningen sou vorm, baie teen die wil van die Ommelander-hoofmanne. In Groningen sou bande met Oos-Friesland nog lank voortbestaan, maar polities het die Ems ook 'n definitiewe skeidslyn geword.

Nuwe Tyd

Laaste Fries-Nederlandse oorlog

Die dapperheid van Grote Pier, anno 1516, 19de-eeuse skildery wat die slag van Grote Pier verheerlik (Johannes Hinderikus Egenberger, olie op doek, stadsaal Sneek.

Die nuwe era het vir Friesland begin met die laaste Fries-Nederlandse oorlog (1515–1524). Die platteland het baie gely onder die strydende partye en onder rowersgroepe wat winsgewend is. Die Suidersee is onveilig gemaak deur die beroemde Friese seerower Grutte Pier (Groot Pier). Aan die einde van die oorlog, in 1524, het Friesland onder die gesag gekom van keiser Karel V, wat die eerste stadhouers aangestel het en die heerskap van Friesland gestig het, wat by die Habsburg Nederland.

Onder die Habsburgers

In 1528 het die stadhouer van Friesland ook vir Overijssel verantwoordelik geword. As gevolg van die Eerste Slag van Heiligerlee in Groningen en die Grafvrede in 1536 het Groningen en Drenthe ook onder die gesag van Karel V gekom. Sy Friese stadhouer Schenk van Toutenburg is ook as stadhouer vir hierdie gebiede aangestel. Uiteindelik is die Hertogdom Gelre, wat Groningen en die Ommelanden in 1514 bygestaan ​​het, onderwerp en is as die laaste van die Sewentien Provinsies by die Habsburgse Nederlande gevoeg. In 1549 het die Pragmatiese Sanksie gevolg, wat oorerflike opvolging in die Sewentien Provinsies gereguleer het.

Storms en stormvloede het gereeld oorstromings in Nederland veroorsaak. Konflikte het tussen belanghebbendes ontstaan ​​oor die koste van die instandhouding van die dyk. In Friesland is onder leiding van stadhouer Schenk van Toutenburg in 1533 provinsiewye ooreenkomste aangegaan oor die verdeling van pligte en koste: die Groot Arbitrasie. Die beginsels van hierdie ooreenkomste het vir eeue geduur. Opeenvolgende hewige storms tussen 1570 en 1574 het soveel grond buite die dyke aan die weskus van Friesland verwyder dat die grondseedyke noord en suid van Harlingen nie meer herstel kon word nie en verder in die binneland gebou moes word. Omdat hulle nie net as seewal belangrik was nie, maar ook as verdedigingsmuur rondom Harlingen, het Caspar de Robles (stadhouer sedert November 1573) die voorsitterskap van die projekgroep vir hierdie nuwe afdelings oorgeneem. Die dykhoogte van 12 voet wat deur die dykbeamptes verlang word, is nie tydens De Robles se bewind bereik nie. Die skeiding van belange wat deur die verantwoordelike vir dyke verlang word, is bereik: elke groep het sy eie gedeelte van die dyk gekry om te onderhou, binne een waterraad. ’n Monumentale grensmerker is op die grens opgerig, wat later die Klipman genoem is.

Tydens die inhuldiging van Filips II van Spanje het die gesante van die stadhouer van Friesland geweier om voor die nuwe koning te buig en vir hom gesê dat "hulle net voor God buig." Hierdie polemiek het selfs verdere druk op die moeilike verhouding tussen die Lae Lande en Spanje geplaas. Die opstand teen die Spaanse gesag (Tagtigjarige Oorlog) het ook in Friesland gou uitgebreek.

Tagtigjarige Oorlog

Willem Lodewijk.

Onder leiding van Willem van Bronckhorst is Sneek, Dokkum, Bolsward en Franeker deur die Bedelaars beset. Die rebelle was egter geen wedstryd vir Caspar de Robles nie, so Spaanse gesag is vinnig herstel. De Robles is op 23 November 1576 deur sy eie soldate in Groningen gevange geneem weens sy persoonlike wreedheid en versuim om te betaal. Friesland het by die Pasifasie van Gent aangesluit. De Robles, sy gesin en sy bevelvoerders is 'n tyd lank in Leeuwarden gevange gehou omdat die Friese eers die geld wat vir sy soldate geleen is, wou terughê. In Maart 1577, na herhaalde aandrang van die goewerneur, is hy as deel van 'n gevangenewisseling aan Stadtholder Hierges oorhandig.

In 1580 is die grootste deel van Friesland by die Unie van Utrecht opgeneem. Daar is toe na die streek verwys as 'n "algemene landgoed" of die landhuis van Friesland. As gevolg van die interne verdeeldheid is Friesland as vyfde in rang, ná Utrecht, in die bondgenootskap opgeneem. Die State van Friesland was saamgestel uit verteenwoordigers van die 11 stede en die 30 grietenijs. Vanaf 1580 was die stadhouers nog altyd lede van die Huis van Nassau. Die Huis van Oranje het hierdie feit later gebruik as grondslag vir hul aanspraak op die koningskap van Nederland. Die voormalige shires van Oostergo, Westergo, Zevenwouden en die elf stede het saam die kwartiere van Friesland gevorm (1579–1795).

Op 29 Julie 1585 stig Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg 'n universiteit vir (Calvinistiese) predikers in Franeker. Franeker is gekies sodat Leeuwarden nie te belangrik sou word nie. In 1645 is die Friese admiraliteit van Dokkum na Harlingen verskuif.

Die datum van stigting van die Friese Admiraliteit word algemeen as 6 Maart 1596 beskou. Die Admiraliteit was tot 1645 in Dokkum geleë, waarna dit na Harlingen verhuis het vir beter groeigeleenthede.

Op 26 Februarie 1782 was die Friese state die eerste wat die Verenigde State erken het in die teenwoordigheid van die latere president John Adams, wat toe gesant na die Republiek was.

Franse tyd

In 1795 is die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande, waarvan die streek Friesland deel was, ontbind en die Bataafse Republiek is gestig.

Tydens die grondwetlike hersiening van 1798 het 'n herorganisasie op die grondgebied van die republiek plaasgevind, waardeur Friesland as 'n administratiewe eenheid ophou bestaan ​​het. Die grootste deel is saamgevoeg met Stad en Lande tot die Departement van die Eems, terwyl Zevenwouden by die Departement van die Oude IJssel gevoeg is.

In 1801 het die Bataafse Republiek die Bataafse Statebond geword; gevolglik is die departement Friesland in 1802 gevorm. In 1806 is die Bataafse Statebond ontbind en vervang deur die Koninkryk van Holland, waarvan Louis Napoleon die eerste koning geword het. Na 'n departementele herorganisasie in 1807 het Friesland as 'n departement bly voortbestaan.

Na die anneksasie van die Koninkryk van Holland in 1810 deur Napoleon Bonaparte, het nog 'n administratiewe herorganisasie in 1811 plaasgevind. Friesland was die enigste nuwe departement wat sy ou naam teruggekry het, maar as 'n Franse departement, gewoonlik na verwys in Frans: Département Frise.

Laaste tyd

In 1814 het Friesland 'n Nederlandse provinsie geword, maar sonder die onafhanklikheid wat dit ten tye van die Republiek gehad het. Die voormalige Republiek en die voormalige Oostenrykse Nederlande is saamgesmelt in 'n sentraal bestuurde staat met 'n grondwetlike monargie as regeringsvorm, die Verenigde Koninkryk van Nederland, wat ná die afstigting van Suid-Nederland in 1830 die Koninkryk van Nederland geword het.

Vir Friesland was die negentiende eeu 'n tydperk van relatiewe agteruitgang. Hierdie ontwikkeling het reeds tydens die Republiek begin, maar het nou meer sigbaar geword. Friesland het wel in bevolking gegroei, maar baie minder as ander provinsies. Al hoe meer Friese, hetsy gedwing of nie, het hul fortuin in veral Holland gesoek. Ten tyde van die Republiek was Friesland na Holland die mees bevolkte streek, maar nou is Friesland ingehaal deur Gelderland, Brabant, Limburg en Overijssel.

Terselfdertyd was die negentiende eeu ook 'n tydperk van uitbreiding in Friesland. Veral die suiwelbedryf het 'n nuwe voorkoms vir die provinsie geskep. 'n Suiwelfabriek het in elke dorpie van enige grootte ontstaan. Die Friese landbou, met die uitsondering van 'n streek soos Het Bildt, het in veeboerdery gespesialiseer, en die Friese koei het 'n simbool vir die provinsie geword.

Bronnelys

• Jelle H. Brouwer (red.), Encyclopedie van Friesland, Amsterdam 1958 (digitale uitgave door M.H.H. Engels, 2012; doorzoekbaar op Ensie)
• Jelle J. Kalma (samenst.), Repertorium Frieslands verleden. Overzicht van tijdschriftartikelen de Friese geschiedenis betreffende, Leeuwarden 1955
• J.J. Kalma e.o. Geskiedenis van Friesland, 1980, bladsye 95-110.