Gethyllis

Gethyllis is 'n plant genus wat hoort tot Amaryllidaceae, die narsingleliefamilie. Dit is inheemse bolplantjies (geofiete) in die winterreënstreek van Suid-Afrika en staan ook bekend as koekemakranka. Dit versprei 'n aangename geur en besit glo volksgeneeskundige eienskappe.

Koekemakranka
Gethyllis ciliaris
Wetenskaplike klassifikasie
Domein:	Eukaryota
Koninkryk:	Plantae
Klade:	Tracheofiete
Klade:	Angiospermae
Klade:	Eensaadlobbiges
Orde:	Asparagales
Familie:	Amaryllidaceae
Subfamilie:	Amaryllidoideae
Tribus:	Haemantheae
Genus:	Gethyllis L.
Tipespesie
Gethyllis afra L.
Spesies
Sien teks
Sinonieme
Abapus Adans. (1763). Papiria Thunb. (1776). Klingia Schönland (1919).

Verspreiding

Die plant is inheems in die westelike dele van die Wes-Kaap. Verskeie spesies van die plant word bedreig en het voorheen algemeen in die Kaapse Skiereiland en op die Kaapse Vlakte voorgekom. In die Richtersveld, Namakwaland, Sandveld en die Strandveld is dit nog redelik volop omdat dit daar nie weens oorbeweiding deur vee bedreig word nie. Selfs in die Donkin-reservaat in die middestad van Port Elizabeth word koekemakrankas aangetref.

Naam

Die koekemakranka staan wetenskaplik bekend as die Gethyllis-spesies en behoort tot die Amarillis-familie. Die bekendste van die 31 bekende spesies is die Gethyllis ciliaris, G. afra, G. spiralis, G. namaquensis en G. villosa. Koekemakranka, koekmakranka, bramakranka en kramakranka is die volksname. Vroeë reisigers en wetenskaplikes soos O.F. Mentzel, Carl Peter Thunberg, William John Burchell en E. Kretschmar het reeds wisselvorme van hierdie name gebruik. Waarskynlik het hulle dit aan die Khoisantale ontleen. Dit is een van die weinige Khoisan-plantname wat bewaar gebly het.

Beskrywing

Die plant is 'n klein bolplant en word tot 60 jaar oud. Elke plant kry tussen November en Januarie een wasagtige wit, roomgeel of ligte rooskleurige blom. Die blommetjie groei direk uit die grond en het dan geen blare nie. Dit word bestuif en kwyn binne 4 dae weg sonder om 'n spoor na te laat. Die blom gee 'n sterk maar aangename reuk af. In die reëntyd as die grond sag is, groei daar lang en dun gekrulde (spiraalvormige) blare uit die grond. In die laat lente sterf die blare weg. Die blare is grysgroen van kleur en bedek met hare. In die laat herfs verskyn die vrug. Dit het die vorm van 'n volwassene se vinger of 'n klein piesang, dus ovaalvormig en vleesagtig. Aanvanklik is die bessie geel of wit, maar word deurskynend as dit ryp word. Dan gee dit 'n lekker soet reuk af. Deur sy lang wortels kry die plant baie voedsel in sy bessie waarmee dit die lang somer moet oorleef. In die vrugmoes is daar baie swart saadjies. As die vrug met rus gelaat word, vergaan die sagte omhulsel mettertyd en word die sade in die herfs vrygestel. Skilpaaie, fisante en ystervarke vreet die vrug en help met die verspreiding van die saad. Dit is moeilik om die plant self te kweek.

Gebruik

Omdat die geur van die vruggies mens aan aarbeie laat dink, is dit lekker om te eet. Daarom het sommige spesies in sekere streke skaars geword. Reeds die Khoi en die vroeë blanke koloniste het die vrugmoes met brandewyn gemeng om die drank ekstra geur en smaak te gee. Toe is geglo dat dit 'n geneesmiddel is vir maagklagtes. Koekemakranka is volgens sekere mense 'n klanknabootsing van die frase "goed vir my maagkrampe!" Gedroogde blommetjies en vruggies is gebruik om aan vertrekke, klere en beddegoed 'n aangename geur te gee. Dus is dit die voorganger van die moderne potpourri. Ook is die plantdele gebruik om pitswere, bloedvinte en insekbyte te genees. 'n Tee getrek van die gedroogde blare het nie alleen tandpyn teengewerk nie, maar ook die libido verhoog. Alhoewel die vrug eetbaar is, is die ander deel nie geskik vir menslike verbruik nie en is dalk selfs giftig.

Spesies

• Gethyllis afra L.
• Gethyllis barbarae G.D.Duncan
• Gethyllis barkerae D.Müll.-Doblies
• Gethyllis britteniana Baker
• Gethyllis campanulata L.Bolus
• Gethyllis cavidens D.Müll.-Doblies
• Gethyllis ciliaris (Thunb.) Thunb.
• Gethyllis fimbriatula D.Müll.-Doblies
• Gethyllis grandiflora L.Bolus
• Gethyllis gregoriana D.Müll.-Doblies
• Gethyllis hallii D.Müll.-Doblies
• Gethyllis heinzeana D.Müll.-Doblies
• Gethyllis kaapensis D.Müll.-Doblies
• Gethyllis lanuginosa Marloth
• Gethyllis lata L.Bolus
• Gethyllis latifolia Masson ex Baker
• Gethyllis linearis L.Bolus
• Gethyllis longistyla Bolus
• Gethyllis marginata D.Müll.-Doblies
• Gethyllis namaquensis (Schönland) Oberm.
• Gethyllis oligophylla D.Müll.-Doblies
• Gethyllis oliverorum D.Müll.-Doblies
• Gethyllis pectinata D.Müll.-Doblies
• Gethyllis roggeveldensis D.Müll.-Doblies
• Gethyllis setosa Marloth
• Gethyllis spiralis (Thunb.) Thunb.
• Gethyllis transkarooica D.Müll.-Doblies
• Gethyllis uteana D.Müll.-Doblies
• Gethyllis verrucosa Marloth
• Gethyllis verticillata R.Br.
• Gethyllis villosa (Thunb.) Thunb.

Bibliografie

• Du Preez, Jean: Om die reuk van die hemel vir ander te red. Van alle kante, Die Burger, 2 September 2015.
• Snijman, Dee: Gethyllis. Kirstenbosch: Compton Herbarium, 2004. www.plantzafrica.com
• Van Jaarsveld, Ernst: Lekseltjie koekemakranka-brandewyn vir die maag. WoonBurger, Die Burger, 24 Januarie 1998.