Groot Eskarp, Suider-Afrika

’n Kaart van Suid-Afrika wat die sentrale plato wys met die Groot Eskarp wat dit omring. Die deel van die eskarp bekend as die Drakensberge word in rooi aangedui.

’n Satellietfoto van Suid-Afrika. As die foto met die kaart bo vergelyk word, kan die Groot Eskarp duidelik gesien word.

Die Groot Eskarp of Groot Platorand in Suider-Afrika bestaan uit die steil hange van die hoë sentrale Suider-Afrikaanse plato en loop afwaarts in die rigting van die oseane wat Suider-Afrika aan drie kante omring. Hoewel dit grootliks binne die grense van Suid-Afrika lê, sprei dit in die ooste noord uit en vorm die grens tussen Mosambiek en Zimbabwe; daarna loop dit verby die Zambeziriviervallei en vorm die Muchinga-eskarp in Oos-Zambië. In die weste strek dit ook noordwaarts tot in Namibië en Angola.

Verskillende dele van die Groot Eskarp het verskillende name, waarvan die bekendste die Drakensberge is (diagram regs). Ander bekende name is die rand van die Khomas-hoogland in Namibië en die Serra da Chela in Angola.

Geologiese oorsprong

Sowat 180 miljoen jaar gelede het ’n mantelpluim onder Suid-Gondwana die kontinentale kors in die gebied wat later Suider-Afrika geword het, laat uitbult. Binne 10-20 miljoen jaar het skeurvalleie weerskante van die sentrale uitbulting ontstaan. Hulle is oorstroom en het later die voorlopers van die Atlantiese en Indiese Oseaan geword. Die skerp rande van hierdie skeurvalleie het eskarpe gevorm wat die nuut gevormde subkontinent Suider-Afrika omring het.

Toe die oseane groter word, het Suider-Afrika tektonies onaktief geraak. Aardbewings het selde voorgekom en daar was 50 miljoen jaar lank geen vulkaanuitbarstings of bergvorming nie. Die gevolg was ’n feitlik ononderbroke tydperk van erosie wat vandag nog voortduur en wat ’n laag van baie kilometers van die oppervlak van die plato verwyder het. ’n Dik laag mariene sediment is dus afgeset op die vastelandsplat (die laer vlakke van die oorspronklike skeurvalleirande) wat die subkontinent omring.

Gedurende die afgelope 20 miljoen jaar het Suider-Afrika nog hoër opgelig, veral in die ooste, met die gevolg dat die grootste deel van die plato, ongeag die uitgebreide erosie, meer as 1 000 m bo die seevlak lê. Dit loop skuins, met die hoogste deel in die ooste; van daar af daal dit geleidelik in ’n westelike en suidelike rigting. Die rand van die oostelike eskarp is meestal hoër as 2 000 m. Die hoogste punt is meer as 3 000 m hoog waar die eskarp die grens tussen Lesotho en KwaZulu-Natal vorm.

Die opstoting van die sentrale plato oor die afgelope 20 miljoen jaar het veroorsaak dat die oorspronklike eskarp vanweë erosie na die binneland verskuif het tot by sy huidige posisie. Die posisie van die huidige eskarp is dus sowat 150 km verder die binneland in as die oorspronklike verskuiwingslyne wat die rande gevorm het van die skeurvallei wat tydens die verbrokkeling van Gondwana aan die kuslyn ontwikkel het. Die erosietempo van die eskarp in die Drakensberggebied word gereken op 1,5 m per 1 000 jaar, of 1,5 mm per jaar.

’n Benaderde suidwes-noordoos-deursnee van Suid-Afrika, met die Kaapse Skiereiland (en Tafelberg) heel links en Noordoos-KwaZulu-Natal regs. Dit is slegs rofweg volgens skaal. Dit toon die groot geologiese strukture (gekleurde lae) wat die suidelike en oostelike dele van die land oorheers, sowel as die verhouding tussen die sentrale plato, die Kaapse Plooiberge en die Drakensberge. Die suidwestelike eskarp (die Roggeberg-eskarp) is ook duidelik sigbaar links, hoewel die naam nie aangedui word nie.

Vanweë die uitgebreide erosie van die plato self gedurende die grootste deel van die Mesosoïese en Kainosoïese Era, is geen deel van sy oppervlak, behalwe die Kalahari-sand, jonger as 180 miljoen jaar nie. Die jongste gesteentes wat oor is, bedek die plato in Lesotho. Dit is die Clarens-formasie wat sowat 200 miljoen jaar gelede in woestyntoestande ontstaan het; dit word bedek met ’n 1 600 m dik laag lawa wat sowat 180 miljoen jaar gelede uitgebars en die grootste deel van Suider-Afrika bedek het, asook ander groot dele van Gondwana. Hierdie gesteentes vorm die steil kante van die Groot Eskarp in hierdie streek en is meer as 3 000 m hoog.

Die verskuiwing van die eskarp 150 km na die binneland het tot gevolg dat die gesteentes wat aan die kus ontbloot is, feitlik sonder uitsondering ouer is as die gesteentes wat die eskarp self bedek. Die gesteentes wat in die Mpumalanga-laeveld onder die Mpumalanga-deel van die Groot Eskarp aangetref word, is meer as 3 miljard jaar oud. In die suide en suidweste loop die skeurvalleie wat tydens die verbrokkeling van Gondwana gevorm het, soos elders min of meer met die huidige Suider-Afrikaanse kuslyn langs.

Die skeurvallei suid van die kontinent het die Suid-Kaap geskei van die Falkland-plato, wat sowat 290-330 miljoen jaar gelede opgestoot is in ’n werklik massiewe Himalaja-grootte bergreeks. Erosiesediment van hierdie Gondwana-berge het die Kaapse Plooiberge bedek en die 6 km dik Beaufort-groep-gesteentes van die Karookom gevorm. Namate die eskarp deur erosie weggevreet is en meer binnelands verskuif het, is die Kaapse Plooiberge wat 150 miljoen jaar vroeër gevorm het, geleidelik weer blootgelê. Omdat dit uit erosiebestande kwartsietsandsteen bestaan, het dit deur die weggevrete landskap gebars en eindelik die parallelle bergreekse gevorm wat uit die kusvlakte van die Suid- en Suidwes-Kaap steek.

’n Illustrasie van die Groot Eskarp, veral gebaseer op sy voorkoms in die Groot-Karoo, waar dik erosiebestande dolerietplate (verteenwoordig deur die dik swart lyne) gewoonlik die boonste skerp rand van die eskarp vorm. In ander dele van die eskarp vorm harde, erosiebestande geologiese lae die boonste skerp rand (sien teks). Let op die eilandoorblyfsels onder op die skets wat agtergebly het toe die eskarp geleidelik meer na die binneland geskuif het.

Die oostelike deel van die Groot Eskarp (die Drakensberge) loop tot so ver noord as Tzaneen, van waar dit wes draai tot by Potgietersrus, waar dit as die Strydpoortberge bekend is. Die afwesigheid van die Groot Eskarp vir sowat 450 km noord van Tzaneen (dit verskyn weer op die grens tussen Zimbabwe en Mosambiek in die Chimanimani-hoogland) is vanweë ’n mislukte westelike vertakking van die hoofskeur wat veroorsaak het dat Antarktika sowat 150 miljoen jaar gelede begin wegdryf het van Suider-Afrika tydens die verbokkeling van Gondwana. Die laer Limpopo- en Sabierivier loop na die Indiese Oseaan deur wat oor is van hierdie aanvangskeurvallei, wat nou ’n deel van die Laeveld vorm.

Voorkoms

Die oostelike deel van die Groot Eskarp binne die grense van Suid-Afrika (sien die kaart heel bo) word die Drakensberge genoem. Dié bergreeks in Limpopo, Mpumalanga en Lesotho het harde erosiebestande oppervlakke en het dus ’n baie hoë en ruwe voorkoms, met steil rande en pieke. Die eskarp tussen die Vrystaat en KwaZulu-Natal bestaan uit sagter gesteentes en het dus ’n ronder, sagter voorkoms van onder af gesien. Die bokant is meestal amper plat en glad, selfs in Lesotho. Die "Lesotho-berge" word weg van die Drakensberg-eskarp gevorm deur erosieklowe wat diep valleie word en die syriviere bevat wat in die Oranjerivier vloei. Daar is so baie van hierdie syriviere dat dit die Lesotho-hoogland ’n baie ruwe bergvoorkoms gee, van die grond én uit die lug gesien.

’n Uitsig op die Mpumalanga-Drakensberge vanaf God's Window in die rigting van Graskop. Die harde, erosiebestande laag wat hier die boonste rand van die eskarp vorm, bestaan uit platlêende kwartsiet van die Swartrifformasie, wat ook die Magaliesberg naby Pretoria vorm.

Aan die suidekant van die sentrale plato vorm sommige van die dikker, harder erosiebestande dolerietplate groot dele van die boonste rand van die eskarp (sien illustrasie regs), maar waar die plate dunner of afwesig is, bestaan die eskarp – soos in die deel van die Drakensberge tussen die Vrystaat en KwaZulu-Natal – uit sagter gesteentes wat tussen 250 en 300 miljoen jaar oud is. Dit beteken die eskarp het in hierdie streke ’n ronder voorkoms of is deur erosie weggevreet, in so ’n mate dat die eskarp plek-plek nie meer sigbaar is nie (byvoorbeeld waar die N1 loop tussen Beaufort-Wes, onder die eskarp, en net anderkant Drie Susters op pad na Richmond of Victoria-Wes, op die plato; en ook waar die Oranjerivier ’n breë vallei deur die eskarp gevreet het in die weste voordat dit in die Atlantiese Oseaan vloei. Met die grootste deel van die eskarp langs vorm dit egter ’n 400-800 m hoë bergagtige rand waaroor paaie na die binneland moet loop, soms deur steil, kronkelende passe soos die Van Rhyns-, Bloukrans-, Gannaga-, Ouberg-, Verlatenkloof-, Theekloof-, Molteno-, Goliatskraal-, Daggaboersnek-, Katberg-, Nico Malan- en Barklypas.

Die eskarp suid en wes van die plato het egter nie die prag van die Mpumalaga- en Lesotho-Drakensberge nie, ook nie van die uiters ruwe, plooiagtige reekse van die Kaapse Plooiberge wat parallel met die kus aan die see se kant van die eskarp loop nie. (Die parallelle bergreeks suid van die eskarp kan duidelik gesien word op die satellietfoto van Suid-Afrika, veral wanneer dit met die skets heel bo vergelyk word.)

Die Plooiberge is sowat 330 miljoen jaar gelede gevorm, amper 200 miljoen jaar voor die eskarp. Die twee gebeure is geologies onverwant en verteenwoordig twee baie verskillende geologiese prosesse: Die Groot Eskarp was die gevolg van die "uitmekaarskeur" van die superkontinent Gondwana, terwyl die Plooiberge ontstaan het vanweë die botsing van tektoniese plate toe Gondwana een landmassa geword het.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Drakensberg-eskarp.
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia