Jürgen Habermas

Jürgen Habermas (* 18 Junie 1929 –) is 'n Duitse filosoof en sosioloog. Hy werk in die veld van die kritiese teorie en is die outeur van meer as 30 filosofiese werke. Habermas word allerweë as een van die belangrikste lewende filosowe gereken.

Jürgen Habermas
Gebore	18 Junie 1929 (1929-06-18) Düsseldorf, Pruise, Republiek van Weimar
Nasionaliteit	Duitsland
Vakgebied	Sosiale teorie, epistemologie, politieke teorie, pragmatiek
Beïnvloed deur	Weber, Durkheim, Mead, Marx, Dilthey, Talcott Parsons, Kant, Hegel, Heidegger, Piaget, Horkheimer, Adorno, Marcuse, Wittgenstein, Peirce, Austin, Wolfgang Abendroth
Invloed op	Claus Offe, Honneth, Hoppe
Toekennings	Erasmusprys
Handtekening

Lewensloop

Kort na sy geboorte vier die nasionaalsosialisme hoogty. Toe Hitler aan bewind kom (31 Januarie 1933), word hy vier jaar oud. Soos byna alle Duitse jeugdiges van dié tyd word hy lid van die Hitlerjugend (HJ). Die verslae van die oorlogsgebeure en die beelde van die konsentrasiekampe wat hy na die oorlog sien en hoor, staan in skrille kontras met die kleinburgerlikheid van sy geboortedorp. As gevolg hiervan verloor hy sy vertroue in "die mens". Die demokratisering na die oorlog en die herstel in die Duitse ekonomie het sy vertroue in die mensdom grootliks herstel. Habermas kom tot die gevolgtrekking dat die wêreld en die mens nie ten volle kan saamwerk nie, en dus in staat is tot beide al die goeie en al die slegte. Habermas noem 1945 as die jaar waarin hy "gebore" is.

Naas Duitse letterkunde en ekonomie bestudeer hy filosofie, geskiedenis en sielkunde aan die universiteite van Göttingen, Zürich en Bonn. Hy het aan die laaste universiteit gepromoveer. Later sluit hy saam met denkers soos Max Horkheimer en Theodor Adorno, van wie hy later ook 'n assistent sou word, by die Frankfurt Skool aan. Dit is bekend dat Horkheimer en Habermas op 'n stadium 'n gespanne verhouding gehad het. Habermas moes gevolglik sy habilitasie Strukturwandel der Öffentlichkeit (1962) in Marburg aflê. In 2005 word die Holbergprys en in 2013 die Erasmusprys aan Habermas toegeken.

Habermas se denke

Inleiding

Die denke van Habermas is gefokus op die terrein tussen filosofie en sosiologie in die vorm van interaktiewe groepskritiek. Aangesien hy voortdurend aan die publieke debat deelneem, maak dit hom 'n invloedryke filosoof en gesaghebbende intellektueel in die na-oorlogse Duitsland. Hy stel aktuele vrae wat gaan oor die toekoms van die Europese Unie (EU), die relevansie van 'n wêreldregering, oor die rol van godsdiens in 'n sekulêre samelewing, en oor die moontlikheid en wenslikheid van 'n multi-kulturele regstelsel. Temas soos die politieke filosofie, die taalteorie, en vrae oor die ideale vorm van menslike kommunikasie kom voortdurend in Haberma se denkwêreld na vore.

Die filosofiese werk van Habermas kan in drie periodes opgedeel word, waarvan die laaste periode wel as die belangrikste geag kan word. In die eerste periode is sy werk Heideggeriaans georiënteerd. In sy proefskrif van 1954 met die tema Das Absolute und die Geschichte: Von der Zweispältigkeit in Schellings Denken ("Die absolute en die geskiedenis: oor die ambivalensie in Schelling se denke") stel hy dit dat die mens nie aktiwiteite uitsluitlik met tegnieke moet beheers nie, maar ook moet kennis neem en aktiwiteite hul loop moet laat neem.

Die tweede periode omvat die tydperk toe Habermas as assistent van Adorno optree in die Institut für Sozialforschung in Frankfurt. Hy staan 'n Karl Marx-gebaseerde praktiese filosofie voor, aangesien teoretiese interpretasies nie tot verandering lei wat maatskaplik relevant is nie. Laasgenoemde stel hy in 'n bundel sosiaal-filosofiese studies wat in 1963 onder die titel Theorie und Praxis verskyn, voor.

Die derde periode begin teen die einde van die 1960s, toe Habermas wêreldberoemd word met die verskyning van sy Technik und Wissenschaft als ‘Ideologie’ (1968). In dié werk staan die verhoudings tussen stelsels en die leefwêreld sentraal. In 'n kritiek op Karl Marx, wat die kapitalistiese stelsel in sy totaliteit beskou, maak Habermas onderskeid tussen enersyds 'n politieke-ekonomiese stelsel en andersyds 'n kommunikasie gerigte leefwêreld. Habermas begin in hierdie periode met sy ondersoek na die grondslae van die kritiese sosiale wetenskappe. Volgens hom het verskillende wetenskappe verskillende kennisbelange.

Plasing van sy denke

In die filosofiese tradisie is Habermas nie losstaande van die denke van die Frankfurt Skool of die kritiese teorie nie, waarvan Habermas 'n tweede generasie denker is. In die beginperiode was hy dus sensitief vir die invloede van die eerste generasie, verteenwoordig deur Theodor Adorno, Max Horkheimer, Georg Lukács, Karl Marx en later Herbert Marcuse. Die eerste generasie kritiseer die dialektiek van Georg Wilhelm Friedrich Hegel en sommiges keer dit selfs om, maar hy beskou dit krities. Soos die meeste na-oorlogse denkers wil hy die gruwels van die nasionaalsosialisme deurdink. Dit is egter nie moontlik met die dialektiek van Hegel nie, waarmee “Das Ganze das Wahre ist” (Die totale is die ware) handel. Sommige filosowe verwerp Hegel en die kollektiewe denke omdat die Nazi-regime daardeur gelegitimeer kon word. Deur die omkeer van Hegel se dialektiek maak die algemene plek vir die besondere, 'n maatskaplike proses wat gedurende die loop van die 20ste eeu plaasvind, in aansluiting met die filosofiese vernuwing wat dit voorafgaan. Alle "wilsfilosowe", soos Charles Darwin, Søren Kierkegaard, Friedrich Nietzsche en Arthur Schopenhauer is verteenwoordigers van hierdie filosofiese omkeer in die denke van die kollektief na die individu. Hierdie proses van individualisering skep die behoefte in die 20ste eeu om ook in die maatskaplike prosesse in te dring.

Vanaf die 1960s vind hy steeds meer sy eie kenmerkende filosofiese benadering, waartydens die beginperiode wel van waarde is, maar waar sy 'eie' latere filosofie nie af te lei is nie. Tydens sy vroeëre Heideggeriaanse en Marxistiese fases wil hy verskeie idees en filosowe verenig, onder wie Sigmund Freud, die idealisme van Hegel, die ordinary language philosophy van John Austin, Ludwig Wittgenstein en die pragmatisme van onder andere C.S. Peirce. Habermas breek deur die klassieke grense met sy werk en oorbrug so in sekere sin die skeiding tussen die kontinentale filosofie met outeurs soos Jacques Derrida, Michel Foucault en Hans-Georg Gadamer, en die analitiese filosofie met outeurs as Robert Brandom, Hilary Putnam en John Rawls.

Openbaree sfeer

Habermas verwerf vroeg bekendheid vir sy teorie oor die publiekesfeer. Hierdie teorie stel dit dat vir 'n optimale publiekesfeer, 'n ruimte geskep moet word waarbinne rasionele besprekings gevoer kan word, vry van enige dwingende magte. Volgens Habermas was daar sprake van 'n bourgeois-samelewing in die 18de eeu. In hierdie periode word daar immers druk gesprekke gevoer oor allerlei literêre en kunssinnige onderwerpe, maar ook oor politieke en sosiale sake binne die verskillende koffiehuise en filosofiese salons. Onder die deelnemers van hierdie byeenkomste heers 'n gevoel van gelykheid en geld slegs die gesag van die argument.

In die 19de eeu begin egter 'n proses waarin hierdie kosbare publieke sfeer stadig begin verlore gaan. So verwys Habermas na Ferdinand Tönnies wat die oorgang van "gemeenskap" na "samelewing" sien gebeur, wat tot gevolg het dat die publieke debat steeds meer onder druk kom. Sterker nog kom hierdie openbaarheid in die gedrang deur die opkomende kapitalisme en die gepaardgaande kompetisie en klem op die eiebelang. Vandag het die koms van die massamedia en die vervaging van die grense tussen die private en die staat, 'n publieke sfeer geskep wat volgens Habermas suboptimaal is.

Andere kernpunte van sy werk is die analitiese benadering van die ontwikkelde kapitalistiese samelewing, demokrasie en politiek. Verder gaan Habermas in sy werk op soek na 'n manier via elke individu om hierdie kritiese funksie van die publieke sfeer weer te kan herstel. Vereistes vir 'n goeie publieke sfeer sou vir Habermas onder andere die vooropstel van die gemeenskaplike belang wees, en die gebrek aan elke soort dwang buiten dié van 'n goeie argument.

Teorie van kommunikatiewe aksies

In die begin van die 1970s, toe daar sprake was van die "linguistiese wending" in filosofie, kom hierdie verskuiwing ook voor in die werk van Habermas. Die grootste invloed kom uit die taalfilosofie van John Austin en John Searle, maar andersyds ook van Noam Chomsky se generatiewe taalkunde. Ander invloede was ook die hermeneutiek van Hans-Georg Gadamer en die pragmatisme van C.S. Peirce. Op basis hiervan ontwikkel Habermas sy universele pragmatiek (Universalpragmatik) en sy konsensusteorie van die waarheid.

Hierdie insigte word in die 1980s uiteengesit in sy magnum opus Theorie des kommunikativen Handelns (1981), ook bekend as die blou monster (vanweë die kleur van die boek en die 1150 bladsy lengte). In die tweeledige werk ontwikkel Habermas

• 'n teorie ten opsigte van die dubbele rasionalisering van die moderne samelewing;

• 'n maatstaf vir maatskaplike kritiek; en

• 'n kritiese diagnose van die moderne samelewing.

Dubbele rasionaliteit

Aanvanklik staan die Frankfurt Skool en hul kritiese teorie negatief teenoor die tradisionele idee van rasionaliteit soos dit ontwikkel het tydens die Verligting. 'n Klassieke werk binne die Frankfurt Skool is die Dialektik der Aufklärung (1947) van Max Horkheimer en Theodor Adorno. In die werk stel die skrywers dit dat die klassieke projek van die Verligting misluk het en dat die rasionaliteit en sy ideale omgedraai is deur gebeure soos die Sjoa. Dit openbaar die Weste se ware kleure, naamlik dié van irrasionaliteit en onderdrukking.

Habermas stem nie hiermee saam nie. Volgens Habermas is daar immers in die moderne samelewing twee vorme van rasionaliteit aan die werk. Ten eerste die doel-middelrasionaliteit wat hoofsaaklik werksaam is in wat Habermas 'n stelsel noem, en ten tweede is daar ook nog 'n "kommunikatiewe rasionaliteit" wat volgens hom die bindende meganisme in ons leefwêreld is. Die fout wat Horkheimer en Adorno maak, is dat hulle dink dat rasionaliteit slegs uit doelgerigte rasionele handelinge bestaan. Hierdie foutiewe idee is na te spoor tot Aristoteles, wat die rasionaliteit gelykstel met praktiese kennis oor hoe om met middele om te gaan. Habermas betoog egter dat daarnaas ook nog 'n ander vorm van rasionaliteit bestaan, naamlik een wat voorkom uit die uniekheid van kommunikasie self. Hy bou verder op die idees van Austin en Searle en hul taalhandelingteorie. Habermas stel dit dat agter elke gesprek meer skuil as bloot woorde. Wanneer mense in gesprek met mekaar tree, doen hulle meer as om dit as 'n middel of instrument te gebruik, maar veronderstel dat hul te make het met rasionele persone. So stel Habermas dit dat met elke gesprek drie geldigheidsaansprake gedoen word:

1. Waarheid: mens veronderstel dat die gespreksgenoot die waarheid praat.

2. Korrektheid: mens veronderstel dat die gespreksgenoot geregtig is om die uitsprake te maak wat hy/sy doen.

3. Waaragtigheid: mens veronderstel dat die gespreksgenoot bedoel wat hy sê en die gesprek ernstig opneem.

Maatstaf vir maatskaplike kritiek

Die uniekheid van kommunikasie is egter nie dat mens slegs hierdie veronderstellinge en geldigheidsaansprake maak nie, maar dat mens dit ook rasioneel kan bespreek. Hierdie aansprake moet bespreek kan word in 'n proses waarin rasionele argumente gewissel word en uiteindelik die mag van die beter argument tot sy reg laat kom. Almal wat dus 'n uitspraak maak waarin die persoon byvoorbeeld beoog om die waarheid te stel (bv. "dit reën buite") impliseer dat die genoemde geldigheidsaansprake ook op hul beurt ter sprake gestel kan word. So kan 'n mens vrae vir 'n regverdiging aangaande die waarheid ("is dit so dat dit reën?"), 'n regverdiging van korrektheid ("hoe kan jy weet dat dit reën?") en 'n regverdiging van waaragtigheid ("sê jy dit nie net omdat jy nie na buite wil gaan nie?") ten opsigte van die uitspraak. Hierop kan die gespreksgenoot dan reageer en so word 'n rasionele gesprek gevoer.

Vir Habermas is daar egter nog 'n ander voorwaarde om by 'n werklike rasionele gesprek uit te kom. Die bekendste voorwaarde is wel van die "magsvrye kommunikasie" (Herrschaftsfreie Kommunikation) wat bepaal dat geen enkele deelnemer 'n oorheersende rol mag speel in die gesprek nie, gebaseer op iets anders as die mag van die beste argument. Verdere voorwaardes is ook dat alle gespreksgenote argumente en probleme kan aanraak, wat hulle nie as voorwaardes stel nie en hulle ook werklik 'n gesprek wil voer. Dit lyk op eerste oogopslag na redelik idealistiese voorwaardes, wat moontlik moeilik is om in die praktyk te realiseer. Habermas erken dit, maar stel dat hierdie voorveronderstellings desondanks tog deur die gespreksgenote veronderstel word tydens elke gesprek. As die gespreksgenote egter besef dat hierdie voorwaardes geskend word, dan sal hulle hulself inderdaad teleurgesteld uit die gesprek onttrek.

Habermas stel ook voor dat hierdie nuwe soort rasionaliteit, naamlik die kommunikatiewe rasionaliteit, die basis kan vorm vir tradisionele waardes gedurende die modernistiese gesprekke. Gegewens soos die geldigheid van waarheid en korrektheid kan volgens Habermas net gebaseer word op hierdie kommunikatiewe rasionaliteit. Waarheid is volgens Habermas 'n produk van 'n rasionele konsensus, wat op sy beurt die gevolg is van 'n rasionele gesprek onderhewig aan die vroeër uiteengesette vereistes. Daarna is dit ook vir die etiek geldig en werk Habermas 'n gespreksetiek uit. Dit is net soos die waarheid 'n morele norm gebaseer op 'n rasionele konsensus tussen alle betrokke partye.

Kritiese diagnose

Met hierdie nuwe insigte in sy agterkop stel Habermas 'n nuwe kritiese maatskaplikediagnose voor. Belangrik is die onderskeid tussen stelsel en leefwêreld. Die term stelsel bekom Habermas uit die sosiologie, vanuit die sosiale stelselteorie ontwikkel deur Niklas Luhmann en Talcott Parsons. Voorbeelde van 'n stelsel is die ekonomiese stelsel en die staatsburokrasie. Binne 'n stelsel is die rasionele strewe na doelwitte dominant, en is die rol van die kommunikatiewe rasionaliteit grootliks marginaal. Binne die leefwêreld daarenteen, wat verstaan moet word as die totale versameling van kulturele idees wat voortdurend op die agtergrond saamspeel, is die kommunikatiewe rasionaliteit egter toonaangewend. Die term leefwêreld (Lebenswelt) bekom Habermas vanuit die fenomenologie van Edmund Husserl en Alfred Schütz.

Volgens Habermas is die leefwêreld die mees wesentlike en bied opsies om 'n deurbraak teen die stelsel te maak. In hierdie stadium van die moderniteit het ons volgens Habermas egter die kritiese punt bereik waarop die stelsel hom losmaak uit sy posisie in die leefwêreld en dit selfs begin domineer. Die gevolg is dat sekere ongerymdhede hul voordoen in die maatskaplike samelewing. Hierdie krisis in die moderne maatskaplike omgewing is dus, volgens Habermas, dat die ekonomiese- en administratiewe stelsels stadig maar seker ook die leefwêreld infiltreer. Habermas noem dit die "kolonisering van die leefwêreld " deur hierdie stelsels.

Die oplossing lê volgens Habermas in die gebruik van die grootliks onbenutte potensiaal binne die kommunikatiewe rasionaliteit, soos wat byvoorbeeld te vinde is binne universiteite en die publieke sfeer. Die projek van die moderniteit en die verligting is dus nie verlore projekte nie, maar het slegs 'n behoefte aan heroriëntasie.