Johannes Rienk Burg

Johannes Rienk Brug (Leeuwarden, Friesland, 6 Maart 1874 – Pretoria, Suid-Afrika, 6 Maart 1961) was ’n Suid-Afrikaanse argitek van Nederlandse herkoms.

J.R. Burg op gevorderde leeftyd.

Burg was een van die Nederlanders wat deur pres. Paul Kruger na Pretoria laat kom is om die administrasie te help vestig en wat gehelp het om die hoofstad van die Zuid-Afrikaanse Republiek (ZAR) se argitektoniese karakter te bepaal. Sommige van dié Nederlanders is in die departement van openbare werke se aangestel, onder wie Sytze Wierda, departementshoof, Klaas van Rijsse, argitek, J.B. Wijers, opsigter eerste klas, en J.G. Kraan.

Die Nederlanders Willem de Zwaan, Frans Soff, ingenieur Westenberg van die Nederlandsche Zuid-Afrikaansche Spoorweg-Maatschappij (NZASM) en W.A. de Rapper was voor die Tweede Vryheidsoorlog onafhanklik van dié departement as argitekte bedrywig. In die eerste jare ná die oorlog was die firma De Zwaan en Soff, die firma Kraan en Wijers, F. van der Ben en J.R. Burg bedrywig.

Op die gebied van kerklike boukuns het die argitekte Van Rijsse, J.G. Kraan en J.B. Wijers in 1905 die “Grootkerk” van die NG gemeente Pretoria in die huidige Bosmanstraat ontwerp. Laasgenoemde twee argitekte het in dieselfde jaar 1905 die kerkgebou van die Nederduitsch Hervormde gemeente Pretoria in Du Toitstraat ontwerp. Van die belangrike geboue wat tussen die Tweede Vryheidsoorlog en die Eerste Wêreldoorlog in die Transvaalse hoofstad opgerig is, is die spoorwegstasie, die museum aan Paul Krugerstraat, die voormalige brandweerstasie, dip hoofposkantoor, die Uniegebou, die destydse Goewernementshuis, die hoofgeboue van die destydse Transvaalse Universiteitskollege (TUK, nou die Universiteit van Pretoria), die Pretoria Boys’ High School en die destydse Normaalskool (later Transvaal Onderwyskollege).

Behalwe die paar oud-Nederlandse argitekte wat in die naoorlogse jare in Pretoria bedrywig was, soos Burg, De Zwaan, Soff, Kraan en Wijers, W.A. de Rapper, F. van der Ben, en andere, is die algemene toon destyds deur Britse argitekte soos Herbert Baker, Gordon Leith, A.S. Turner en Gordon McIntosh aangegee.

Burg se eerste jare as argitek

Hierdie huis teen Meintjieskop in Pretoria het dr. Frans Engelenburg in 1903 laat bou volgens Burg se ontwerp en in sy testament bemaak aan die regering. Dit huisves nou die SA Akademie en ’n kosbare kunsversameling.

Die NG kerk Belfast. Die argitek van die oorspronklike gebou was Burg, maar Gerard Moerdyk het die toring ontwerp, wat heelwat later aangebring is. Die eerste hoeksteen is in April 1914 gelê en dié van die verbouings in 1961.

Burg, die seun van Daniël Christiaan Burg en Ynskje Deinema van Leeuwarden in Friesland, Nederland, het sy opleiding as argitek in Nederland gehad en op 21-jarige leeftyd in 1895 na Transvaal gekom, in diens van die NZASM getree en onder meer NZASM-stasies aan die lyn van Pretoria na Komatipoort ontwerp. Toe die Driejarige Oorlog in 1899 uitbreek, het die jong Burg by die Staatsartillerie van die ZAR aangesluit. Hy is deur die Britte op Belfast gevange geneem en na Fort Ahmednagar in Brits-Indië gestuur. Daar het hy tot die einde van die oorlog op 31 Mei 1902 gebly.

Die jare tussen die oorloë

Na sy terugkeer in Pretoria is Burg in 1903 met Magdalena Stadler van Stellenbosch getroud. Op 4 Maart 1904 het hy saam met argitek Lockwood Hall ’n argiteksfirma te Pretoria gestig. Die vennootskap het nie lank bestaan nie en in 1905 het Burg ’n kantoor in die destydse Alexandragebou aan Kerkplein betrek.

Dié jare na die Engelse Oorlog was besonder moeilik en die boubedryf was hoofsaaklik tot die bou van huise in die voorstede beperk. In 1911 het Burg sy eie huis in die voorstad Hillcrest aan die einde van Duxburyweg betrek. Hy het gehou van die wye, oop veld; daardie deel van Pretoria was toe nog heeltemal onbewoon. Die jare van 1914 tot ’18 was ook uiters moeilik, want tydens die Eerste Wêreldoorlog is weinig gebou.

Ná die Eerste Wêreldoorlog

Die tweede NG kerk Germiston, waarvan die hoeksteen op 29 September 1923 gelê is, voor die toring aangebou is. Burg was die argitek van die gebou in sy oorspronklike vorm.

Ná die vrede in 1918 het ’n oplewing gekom en in 1936 is die firma Burg, Lodge en Burg gestig. Die hoofde van die firma was Johannes Rienk Burg, Clem S. Lodge en J. (Jimmy) S. Burg. In 1941 het J.R. Burg uit die firma getree en enkele jare later na die Suidwes-Kaap verhuis. In die gedenkskrif van die firma Burg, Doherty, Bryant en vennote is onder meer in verband met sy werk as argitek verklaar: “Many landmarks of his talent are still to be seen today in the capital (Pretoria), among them the Ou Moedersbond – now the H.F. Verwoerd Maternity Home – and the original Koedoe Arcade featuring Pretoria’s first basement.”

In 1945 het Burg besluit om op Somerset-Wes af te tree. Daar het hy ’n mooi grasdakhuis gebou en weer ’n kantoor geopen. Hy het in dié jare ’n winkelkompleks, woonstelle en huise op Somerset-Wes ontwerp. In 1953 het sy verlange na sy familielede in Pretoria te groot geword. Hy het na die noorde teruggekeer, in die firma toesig oor die bouwerke gehou en dié werksaamhede tot sy 81ste verjaardag volgehou.

Hy is presies ses jaar later op sy 87ste verjaardag 6 Maart 1961 in Pretoria oorlede.

Sy werk

Die NG kerk Vrede omstreeks 1917 met links voor die gedenkteken ter nagedagtenis aan die gesneuwelde burgers van in die oorlog van 1899-1902. Die kerkgebou se hoeksteen is op 25 Januarie 1913 gelê.

Van Burg se vernaamste skeppings was die Ou Moedersbond in 1933 en die destydse Koedoedeurloop (1934). Laasgenoemde gebou het die eerste parkeerkelder in die hoofstad gehad. Verder het hy NG kerke, soos dié op Dullstroom, Belfast en Vrede asook Germiston se moederkerk, en skoolkoshuise op die platteland ontwerp.

In sy aantekeninge het sy seun Jimmy Burg onder meer ook vermeld: J.L. van Schaik se Libri-gebou, die Lewis-gebou, Amanda Mansions, die Trysa-gebou, die eerste kafeebioskoop in Pretoria, die Salisburygebou, E & R Mansions, Hannah Court, Rose Mansions, die Zuid-Afrikaanse Hospitaal en woonhuise van regters Maritz, Murray en Malan, adv. Reitz, W.M. Pattison (bouer) en andere.

Burg se firma

Die NG kerk Dullstroom. Dis ingewy op 13 November 1920. Dié gemeente is ingelyf by Belfast, wie se kerk Burg ook ontwerp het.

In 1935 J.R. (Jimmy) Burg saam met argitek C.S. Lodge ’n tak van die firma op Springs geopen. Kort daarna het argitek Lodge op versoek van argitek J.R. Burg na die Pretoriase hoofkantoor teruggekeer. In 1941 is met die terugkoms van argitek J.S. Burg na Pretoria die firma Burg, Lodge en Burg gestig. In 1956 het argitek Tony Doherty tot die firma toegetree. Lodge is in 1967 oorlede en omstreeks die tyd is die firmanaam in Burg, Lodge & Doherty verander. Omstreeks tien jaar later is die naam van die firma Burg, Doherty, Bryant en vennote gewysig. J.S. Burg het in 1975 afgetree.

Waardering

J.S. Burg het in sy aantekeninge omtrent sy vader in die firma se gedenkboek geskryf: “He was known as one of the strictest supervisors in the building trade and all the builders took great pains not to get in his bad books. He was also honest and most professional in his work and always impressed on his young partners the same standards that he upheld all his life.”

Lys werke

Die NG kerk Edenville is op 7 April 1922 deur ds. J.D. Kestell ingewy.

Ds. Jimmy Louw het die NG kerk Germiston se hoeksteen op 29 September 1923 gelê. Daarbo is 'n gedenksteen van die APK, wat 'n tyd lank die gebou gebruik het, tot Germiston, Alberton en Primrose saamgesmelt het. Dis nou ’n Sewendedagadventistekerk.

Aan die hand van die gedenkboek kan net ’n onvolledige lys van ontwerpe en bouwerke opgestel word wat tussen 1904 en 1984 deur die firma geteken en waaroor toesig gehou is. Die lys bevat nie al die jare waarin die ontwerpe vervaardig is nie. Dieselfde geld vir die argitek en argitekte wat sekere ontwerpe vervaardig het. 1910-1935: Die vroeë jare onder J.R. Burg. Die NG kerk op Dullstroom, die NG kerk op Belfast (’n klipkerk), die Ou Moederbond (1933), die Koedoedeurloop met die Koedoegebou en die eerste parkeerkelder.

1936-1950: Blokke woonstelle en wonings soos die E & R Mansions in Pretoria, die eerste groot woonstelgebou in Pretoria; die Hannah Court-woonstelle (1937), Pretoria; die King’s Row-gebou in Pretoria; die Malvern House-woonhuis in Pretoria (1941); skole op Springs en elders; nywerheidsprojekte: Boerstra se bakkery in Pretoria; ander geboue: die Salisbury House in Pre-toria (1937); die Libri-gebou van J.L. van Schaik, die Lewis-gebou, Amanda Mansions, die Trysa-gebou, Rose Mansions, almal in Pretoria; die Impalagebou (1939), die Doeane-gebou (1950), die Ykgebod (1950) en die Van der Ster-gebou (1953).

1951-1967: Die hoofkantoor van Avbob in Pretoria; die Karel Schoeman-gebou in Pretoria; die Frans du Topt-gebou in Pretoria; die poort en kampus van die Wetenskaplike en Nywerheids-Navorsingsraad (WNNR, 1959); die Pretoriase Kunsmuseum (1967); Munitoria (1969). In Pretoriusstraat in Pretoria: die United Bouvereniging-gebou, die Southern Life-gebou, die Merino-gebou, die Wachthuis, die Savelkoul-gebou.

1968-1980: In dié jare is veral aandag aan nywerheids- en navorsingsprojekte en dergelike gewy. Voorbeelde is die Pretoria News-gebou (1972), die sterrewagkampus op Sutherland in die Kaapprovinsie (1973), die blommemark in City Deep, Johannesburg (1976), die verbouing en modernisering van die United Bouvereniging-gebou in Pretoria (1982), die Mintyhuis, Nelspruit 1979), die moskee in Nelspruit (1973), die Uplands-skoolsaal, Witrivier. Ook die Rank Xerox-sentrum in Isando (1977), die WNNR-konferensiesentrum in Pretoria (1977) en die United Bouvereniging se streekkantoor in Sunnyside in Pretoria (1981), asook die WNNR-kampus se ontwikkeling op Faure in die Kaapprovinsie (1979) en die ontwikkelingsplanne vir Kerkplein, Pretoria. Wat stadsbeplanning betref, was die forma verantwoordelik vir Giyani, hoofstad van Gazankulu (1986) en van die eiland Argironisos in Griekeland.

1981-1983: Die Volkskas-rekenaarsentrum in Pretoria (1982); ’n kantoorgebou van die Ou Mutual in Isando (1983); die Koringraadgebou in Pretoria (1983); streekkantore vir United Bouvereniging, die Austin-huis in Pretoria (1982) en die huis Northcliff (1982) en die Ou Mutual-nywerheidspark in Pretoria.

1984: Die Suid-Afrikaanse Reserwebank se hoofkantoor in Pretoria.

Bronne

• (af) Schoeman, Chris. 2012. Broers in die stryd: Hollanders in die Anglo-Boereoorlog. Kaapstad: Penguin Random House.
• (en) Lewenskets van J.R. Burg op die webwerf Artefacts.co.za. URL besoek op 16 Mei 2019.
• (af) Die argitek Johannes Rienk Burg en sy vennote. URL besoek op 16 Mei 2019.
• (af) Voorste argiteksfirma word 111 jaar oud, Pretoria East Record, 20 Maart 2015. URL besoek op 16 Mei 2019.