Watersnoodramp

Nederland het 'n lang geskiedenis van oorstromings, wat watersnoodrampe genoem word. Keer op keer het duisende mense gesterf en dorpe en stede het verdwyn. Land het see geword en het later weer verslik of is ingepolder.

'n Huis verwoes in 1820 se watersnood

Ondergenoemde jare is bekend vir 'n watersnood wat plaasgevind het:

838 • 1014 • 1042 • 1134 • 1163 • 1164 • 1170 • 1196 • 1212 • 1214 • 1219 • 1220 • 1221 • 1248/1249 • 1277 • 1280 • 1282 • 1287 • 1288 (I) • 1288 (II) • 1322 • 1334 • 1362 • 1374 • 1375 • 1377 • 1404 • 1421 • 1424 • 1468 • 1477 • 1509 • 1514 • 1530 • 1532 • 1552 • 1566 • 1570 • 1610 • 1643 • 1651 • 1675 • 1682 • 1686 • 1703 • 1717 • 1809 • 1820 • 1825 • 1855 • 1861 (I) • 1861 (II) • 1877 • 1906 • 1916 • 1926 • 1953 • 1962 • 1993 • 1995 • 2006.

Dié gebeurtenisse het hulle stempel op die geskiedenis van die land afgedruk en ook die kultuur en die politieke strukture beïnvloed. Nederland het byvoorbeeld nie net 'n departement van verdediging teen vyandelike aanvalle nie, maar ook 'n organisasie wat Rijkswaterstaat genoem word en verantwoordelik is vir die bevolking se beveiliging teen oorstromings.

Die oorstromingsgevaar kan van twee kante af kom:

1. Die Noordsee, wat die dele van die land kan oorstroom as dit stormagtig is
2. Die groot riviere Ryn en Maas wat die land kan oorstroom ná ’n groot reënval in Duitsland en Frankryk

Tradisioneel is die rampe genoem na die naamdae van heiliges van die Katolieke Kerk, maar sedert 1953 is dit nie meer gebruiklik nie.

Die Weichsel-ystyd

Die ystyd se einde en die gevolge vir die kaart van Europa

Sedert die einde van die laaste Ystydperk het die Noordsee se vlak gestyg en die bodem van die land gedaal deur die isostatiese verhouding met Skandinawië. Die druk van die yskap op Skandinawië het verdwyn en die gevolg is dat Nederland daal en Skandinawië styg.

In die Weichsel-ystyd het die landys nie die gebied van Nederland bereik soos in die voorlaaste Ries-ystyd die geval was nie. Nederland was 'n toendra waar mense mammoete gejag het. Toe die ys verdwyn, was Engeland nog verbind aan die vasteland en in die middel van die huidige Noordsee was 'n heuwellandskap wat nou die Doggersbank is.

Doggersland

Die tyd van Doggersland

Ná die smelting van die ys in die vroeë Holoseen was dele van die Noordsee wat die latere Engeland en Nederland verbind nog droë grond. Die Teems was 'n syrivier van die Ryn, wat na die suide vloei en in die Engelse Kanaal uitmond. Noord van 'n ou binnemeer lê die heuwels van Doggersland. Aanvanklik was dit nog deel van die vasteland, maar die seevlak het gestyg en dit het 'n bewoonde eiland geword. Ongeveer 6000 v.C. het die laaste verbinding tussen Dover en Calais deurgebreek en het ook Brittanje 'n eiland geword. Ongeveer 5500 v.C. was daar moontlik 'n groot tsoenami wat 'n groot gebied oorstroom het. Doggersland het onder die golwe verdwyn.

In die vroeë Holoseen (9000 – 7000 v.C.) maak die oop landskap van die Pleistoseen plek vir bebossing, eers met berk en dennebome (Preboreaal), later ook eike, iep en haselaar (Boreaal). In die Atlantikum vanaf 7000 v.C. oorheers els en eik. Ongeveer 6200 v.C. volg 'n koel tyd. Dit is moontlik veroorsaak deur die Agassiz-meer in Noord-Amerika, wat heelwat soet water na die Atlantiese Oseaan laat stroom het.

Die Noordsee is 'n vlak epikontinentale see met 'n sanderige bodem wat tydens storms in beweging kan kom. Dit het gelei tot die vorming van 'n strandwal wat strek van Cap Gris Nez by Duinkerken tot by Grenen, die noordelikste punt van Jutland by Skagen. Die strandwal vorm 'n lang reeks duine, maar hulle word onderbreek deur riviere soos die Skelde, Ryn, Maas, Vlie, Eems, Weser en Elbe. Die minerale wat hulle vervoer, gee aanleiding tot sedimentasie van leem en sand, maar hul mondings is ook swak punte in die strandwal, waar met stormvloede oorstromings kan ontstaan. Agter die strandwal lê 'n vlak lagune waar die reste van plantegroei ophoop en laagveen vorm. By oorstromings kan dit weggespoel word, maar partykeer word dit vervang deur klei wat aanslib.

Die Romeine

Die kaart van Nederland in 50 n.C. In bruin die veen, in geelgroen die seekleigebiede, in blougroen die rivierklei

Die Romeine begin met Caesar se verowering van Gallië om belangstelling in hierdie gebied te toon. Die kus lê destyds op ongeveer op dieselfde plek as vandag, maar die landskap is baie verskillend. 'n Groot deel van die gebied bestaan uit veenmoerasse, wat onvrugbaar en taamlik ontoeganklik is. In die middel lê 'n soetwatermeer wat die Romeine Flevo noem; 'n ander, latere naam is Aelmere. Die Vlie voer sy soet water na die sout Noordsee. Die Romeinse politiek, om gebiede te koloniseer deur aan veterane grond in die verowerde gebied aan te bied, faal. Die soldate wil nie hier bly nie. Dis koud, nat en gevaarlik. Tog wil die Romeine die mondings van Scaldis (Skelde), Mosa (Maas) en Rhenus (Ryn) en die riviere self oorheers. Hulle heg groot waarde aan handel en is ook militêr strategies, veral toe Britannia ook 'n Romeinse provinsie word. In die noorde tussen Vlie en Eems breek die Noordsee deur baie plekke aan die strandwal. Die veen spoel weg en 'n gebied vorm wat in Friesland die wad genoem word. Dit is land wat by eb drooglê en by vloed oorstroom. Dele word deur sedimentasie van klei. Die kleigronde is baie vrugbaar, maar ook gevaarlik. Die Friese wat daar woon, bou heuwels wat terp genoem word om oorstromings te oorleef. In die winter bind hulle skerp geslypte bene onder hul voete om oor die ysvlakte van een terp na die ander te beweeg. Dit is die begin van skaatse. Aanvanklik probeer die Romeine die Friese onderwerp, maar die ontoeganklikheid van die gebied maak dit moeilik.

Die groot riviere Maas en Ryn bly die noordgrens van Germania Inferior en aanvanklik maak die Romeine die Batavi, wat op die kleigebied tussen die riviere (die Betuwe) woon, tot bondgenote. Hierdie gebied is ook vrugbaar, maar kan ook oorstroom – veral in die winter en indien daar stroomop baie reën val. Die hooggeleë sandgrond van die Veluwe noord van die riviere of van Toxandria, die latere Brabant in die suide, is veiliger maar ook minder vrugbaar.

Die eerste meldings

Prudentius van Troyes skryf in sy annale dat die hele Frisia op 26 Desember 838 deur die see oorstroom is. Met Frisia word in dié tyd die hele Nederlandse kusgebied bedoel. Die water het tot die toppe van die duine gestyg en 2 437 lewens geëis. Ook uit die Annales Xantenses word vir hierdie dag 'n ramp vermeld, maar ook genoem dat dit deur 'n groot werwelwind veroorsaak is.

Ontstaan van die Suidersee

Die ontstaan van die Suidersee.

Daar word van graaf Floris II van Holland gemeld dat hy in 1119 gaan jag het in die bos van Creil, wat tussen die huidige Enkhuizen en Stavoren geleë is. Dit is eintlik Friesgebied; hy word in 'n tweegeveg met 'n Friese edelman, Galama, gewond en in 1121 sterf hy aan sy wonde. Hierdie Creilse bos word waarskynlik in die Allerheiligevloed van 1 en 2 November 1170 weggespoel. Die Vlie en die Marsdiep (tussen Texel en Den Helder) word breë seearms en die vars Aelmere word die sout Suidersee. Hierdie verandering op die kaart het ook belangrike gevolge vir die konflik tussen Holland en Friesland. Wes-Friesland, die gebied wes van die Vlie, word afgesny van die res van Friesland en ná 'n reeks oorloë word die gebied in 1297 vir goed deel van Holland. Die taal verander van Fries na 'n Nederlandse dialek met 'n Friese grondslag.

Die waterskappe

De graafskap Holland in 1350

Middeleeuse dokumente meld dat keer op keer tydens oorstromings tienduisende mense verdrink en dat gebiede verlore gaan. Die huidige Dollard, Lauwerssee, die westelike Waddesee, die Suidersee, die Biesbosch, die Braakman en die Verdronke Lande van Suid-Beveland en van Saeftinghe ontstaan so ná rampe. Aanvanklik word die oppervlakte van die land net kleiner. Die dieptepunt word omstreeks 1200 bereik. In die tweede helfte van die 12de eeu begin die bevolking groei en daar ontstaan 'n geldekonomie wat investerings in waterbeheer moontlik maak. Die graaf van Holland kan in die 13de eeu waterskappe vestig. Hulle kry bevoegdhede om plaaslik besluite te neem om die water te beheer. Die waterskappe speel sedert hierdie tyd 'n groot rol in die land. Hulle begin polders aanlê, stukke land omring met 'n dyk waarbinne die watervlak gereël kan word. Stadig begin hulle verlore gebied terug verower. Dié gebiede het gewoonlik hulle veen verloor en is nou kleigronde, wat baie vrugbaarder is. 'n Voorbeeld van herwonne gebied is Rotta, 'n nedersetting aan die rivier Rotte wat in die 10de eeu onstaan, maar in die 11de eeu oorstroom is. Omstreeks 1250 word die rivier weer afgesluit met 'n dam en ontstaan op die plek die stad Rotterdam

In die 15de eeu word hierdie proses aangehelp met die bou van meulens, wat dit moontlik maak om dieper geleë land te ontwater. Die bou van dyke het egter ook onverwagte en ongewenste gevolge. In die polder Oud Rockanje op Voorne blyk byvoorbeeld dat 'n dyk met sy gewig die veenlaag daaronder 60 cm ingedruk het. Dat wil sê dat hierdie dyk telkens verhoog moet word. 'n Ander gevolg is dat indien op die een plek 'n dyk gebou word, op ander plekke die vloed hoër en by eb die stroming sterker word. Daardeur word geule dieper gemaak.

Die laagveen is nie net deur die see weggespoel nie. Mense het ook hul aandeel gelewer en dit as turf geoes. Dit is 'n gewilde brandstof, maar by uitgrawing van laagveen onstaan 'n vlak meertjie. Dit is die verskil met hoogveen, wat droë land oplewer. In die binneland van Holland het groot mere so ontstaan, soos die Purmer, Beemster en Haarlemmermeer. Dit het die gevaar van oorstroming deur die see net nog groter gemaak.

Elisabetsvloede

Die naamdag van St. Elisabet is 19 November en op dié dag in die 15de eeu vind daar drie maal 'n groot watersnood plaas wat ook politieke gevolge het. Dit val saam met 'n stryd om die politieke mag wat die "Hoekse en Kabeljauwse Twisten" genoem word. Die "Kabeljauwe" is die party van die laaste onafhanklike Hollandse gravin, Jakoba van Beiere, en die Hoeke steun haar neef die hertog van Boergondië wat haar graafskap opeis.

1404

Die eerste Elisabetsvloed tref veral die suidweste. In Vlaandere en Seeland is groot skade. Die gravin van Vlaandere gee opdrag om 'n seewerende dyk aan te lê.

1421

Die Elisabetsvloed van 1421

Die dyke van die "Grote Waard" of "Hollandse Waard" breek op talle plekke deur. Hierdie waard – 'n lae gebied tussen die riviere – verander in 'n binnesee, die Biesbosch, en sal nooit weer heeltemal herstel nie. Dit is 'n ramp vir die graafskap Holland omdat hierdie gebied tussen Dordrecht, Geertruidenberg en Heusden die kerngebied van die graafskap vorm. Die stad Dordrecht is die belangrikste stad van die graafskap en word eeue lank 'n eilandstad omring deur water.

Dordrecht was Kabeljauws, Geertruidenberg was Hoeks en die Grote Waard was 'n strydtoneel. In 1418 word Dordrecht deur die Hoeke beleër en in 1420 Geertruidenberg deur die Kabeljauwe. Tog word ná die ramp probeer om alle deurgebreekte dyke weer te herstel.

1424

Die dyke van die Grote Waard is nou herstel, maar opnuut is daar 'n Elisabetsvloed. Alle pogings om die skade van die vorige een te herstel, spoel weg en die geldmiddele om dit opnuut te herstel ontbreek. Die pogings om die Grote Waard terug te verower word gestaak.

Dordrecht verloor hiermee sy posisie as eerste stad van Holland omdat skepe nie meer hul goed in dié stad op die mark hoef aan te bied nie. Hierdie ou "stapelreg" het sy betekenis verloor.

Die Allerheiligevloed van 1570

Allerheiligeaand was in 1570 op 'n tydstip toe daar kwaai storms was, en baie slagoffers se lewe is geëis. Die politieke leierskap was nou in Madrid gesetel, waar Filips II, die graaf van Holland en Seeland, wat ook koning van Spanje was, gewoon het. Sy voorgangers die hertoë van Boergondië het by watersnode partykeer hul bevolking gesteun in hul nood. Maar Filips het ander sorge, soos oorloë met die Turke. Die volgende jaar kondig hy, pleks van te help, nuwe belastings aan. Toe 'n paar seerowers in 1572 die stad Brielle inneem, word hulle as bevryders ontvang. Dit is die begin van 'n opstand wat in 1648 die Spaanse koning dwing om die Nederlandse Republiek se onafhanklikheid te erken. Vier jaar later stig Jan van Riebeeck Kaapstad aan die suidpunt van Afrika.

Haarlemmermeer

In die 19de eeu het dit moontlik geword om stoom te gebruik om die gemale baie sterker te maak. Een van die grootste mere, die Haarlemmermeer, is nou drooggelê. Dit is waar die lughawe Schiphol nou lê.

Lely

Lely, geteken deur H.J. Haverman (1899)

Die oorstromings van 1916

In 1891 kom Cornelis Lely, ingenieur en minister van waterstaat, handel en Nywerheid, met 'n plan vorendag om die Suidersee af te sluit met 'n dyk wat die sout water sou vervang deur soet water van die Yssel en ander, kleinere riviere. Die plan behels 'n inpoldering van 225 000 ha (2 250 km²) nuwe landbougrond. Die land is aan die industrialiseer, maar landbou is nog 'n belangrike komponent van sy ekonomie. Die parlement is egter nie geesdriftig nie, want dit gaan baie geld kos.

In die nag van 13 en 14 Januarie 1916 is daar 'n storm wat op talle plekke die dyke van die Suidersee deurbreek. Dit eis ’n paar dosyn lewens en maak opnuut duidelik Nederland se lang kuslyn is 'n groot swak plek. Dit kos ook baie geld om alle dyke aan die lang kus goed te onderhou. Koningin Wilhelmina besoek die gebiede wat oorstroom het.

Ná die watersnood van 1916 – in die middel van die Eerste Wêreldoorlog waarin Nederland neutraal bly – verander die stemming in die Nederlandse parlement. Daar word besef sterker bande tussen Holland en Friesland sal die land sterker maak en dat die projek van Lely, nou die Zuiderzeewerken genoem, die verdediging teen watersnode sal versterk en nie net meer landbougrond oplewer nie. In 1918 word die Zuiderzeewet aangeneem. Die eerste projek, in 1920, is 'n klein afsluitdyk wat die eiland Wieringen met Noord-Holland verbind. Dié dyk is in 1926 gereed. Van 1927–1930 word 'n dyk van Wieringen na die suide aangelê en die Wieringermeer met sy oppervlakte van meer as 200 km² word vir die eerste keer sedert die 12de eeu droë land.

Op 28 Mei 1932 volg die afsluiting van die Suidersee. Hierdie projek is 'n welkome bron van werkgeleenthede in die Depressie van die 1930's. Die plan is om 'n treinbaan op die dyk aan te lê, maar omdat die vervoer op die paaie vinnig toeneem, word dit 'n pad met vier bane. Nie almal is tevrede met die uitkoms nie. Die vissers wat eeue lank op die Suidersee en die Waddesee gevis het, sien hul toekoms bedreig.

Die Zuiderzeewerken

In 1927 begin die werk aan die eerste groot polder in die nuwe Ysselmeer, die Noordoostpolder. Die werk duur 15 jaar en voor dit voltooi is, word Nederland deur die Duitsers beset. Die Duitsers poog in die Slag om die Afsluitdyk die Nederlandse stelling by Kornwerderzand aan die Friese kant van die dyk inneem, maar hulle faal. ’n Paar dae later moet Nederland sy gebied prysgee, maar hy veg deur ballingskap in Londen. In 1942 is die Noordoostpolder (NOP) gereed en ontstaan 'n rietvlakte van 460 km². Die eilande Urk en Schokland word deel van die vasteland. Vinnig kry die afkorting NOP 'n ander betekenis" Nederlands Onderduikers Paradijs, die paradys vir mense wat vir die Nazi's moet wegkruip. Aan die einde van die besetting gaan Wieringermeer opnuut verlore. Die Duitser blaas 'n groot gat in die dyk om luglandings van die Geallieerde magte te verhinder en die water vul die polder binne twee dae. Alle gewasse en geboue word verwoes, maar in Desember 1945 word die dyk gedig en die polder droog.

Die gevolge van die inpoldering van die Noordoostpolder is nie heeltemaal positief nie. Die grondwatervlak in die aangrensende provinsies Friesland en Overyssel daal en dit skep vir die boere uitdrogingsprobleme. Die planne word verander en die twee volgende polders, Oos- en Suid-Flevoland, word los van die vasteland aangelê met die Randmere tussen polder en vasteland. Ook hierdie plan gee later probleme met groot algebloei in die randmere.

In 1968 is die laaste polder gereed en is dit duidelik Nederland het nie regtig die nuwe landbougrond nodig nie. Die westelike deel van die nuwe polder is effens dieper geleë en het minder goeie grond. Die natuur reageer op opsienbarende wyse op die nuwe situasie en die Oostvaardersplassen-gebied word 'n pragtige natuurgebied, wat deur die owerheid erken word. Heftige diskussies oor die ekologiese gevolge van die inpolderings word gevoer en daar word besluit die laaste groot polder, die Markerwaard, gaan nie gebou word nie. Alle planne om die Waddesee in te polder word ook gestaak.

Die watersnood van 1953

Die storm van 1953

Tydens 'n swaar storm uit die noordweste wat op 31 Januarie die waters van die Noordsee na Nederland se kus opstu, was dit ook springgety. Dit is 'n kombinasie wat bitter selde voorkom. Nederland het moeilike tye beleef: Eers die depressie van die jare dertig, toe die oorlog en sy besetting (1940-'45) en daarna die koloniale oorlog in Indonesië (1945-'49) het die dyke verwaarloos gelaat, veral in die suidweste, Seeland, die eilande van Suid-Holland en die weste van Noord-Brabant. Die aandag (en geld) het ook jare lank veral na die gebied van die nuwe Ysselmeer gegaan. In die suidweste is daar net twee klein projekte wat voor 1953 voltooi is: die dyke wat die Brielse Maas op Voorne (1 op die kaart hieronder) en die Braakman (2) in Zeeuse Vlaandere afgesluit het. Hierdie twee gebiede bly goed ooreind?? in die natuurgeweld wat nou losbars.

Die res van die suidweste word 'n rampgebied.

Ontruiming

Provinsie	Aantal ontruimde mense
Suid-Holland	29 778
Noord-Brabant	19 082
Seeland	10 992
Utrecht	6 262
Noord-Holland	2 540
Gelderland	2 283
Overyssel	690
Groningen	267
Drente	200
Friesland	196

Talle mense, dikwels uit geïsoleerde gemeenskappe van die eilande se dorpe, word ná die ramp van 1953 ontruim. Soms is dit na gemeenskappe in die omgewing, maar ander kere na stede of provinsies in ander dele van die land.

Nederland is nog 'n baie sektariese land en talle mense beland in gemeenskappe wat 'n ander geloof en dialek het of gaan van 'n dorpie na die stad. Vir mense van byvoorbeeld Schouwen kan dit ook lank duur. Die laaste dyk op dié eiland is net nege maande tevore gedig en die eb en vloed wat die eiland twee maal per dag bereik het, het alles weggevee.

Die Delta-plan

Die Deltawerke
1=Brielse Maasdam (1950)*
2=Braakmandam (1952)*
3=Stormvloedkering Hollandsche IJssel (1954)
4=Zandkreekdam (1960)
5=Veerse Gatdam (1961)
6=Zeelandbrug (1965)
7=Grevelingendam (1965)
8=Volkerakdam (1969)
9=Haringvlietdam (1971)
10=Brouwersdam (1971)
11=Krabbenkreekdam (1972)
12=Markiezaatskade (1983)
13=Oesterdam (1986)
14=Oosterscheldekering (1986)
15=Philipsdam (1987)
16=Europoortkering (Maeslant) (1997)
17=Europoortkering (Hartel) (1997)
18=Westerscheldetunnel (2003)*
* Amptelik nie deel van die Deltawerke nie.

Sien die Deltawerke vir die hoofartikel.

Ná die ramp van 1953 is daar groot eensgesindheid dat die veiligheid vergroot moet word. Hoewel die tegnologie om dit te verwesenlik nog nie bestaan nie, word besluit om alle see-arms van die suidweste af af te sluit, behalwe die twee wat toegang gee tot die hawens van Rotterdam en Antwerpen. Nederland het 'n verdrag met België oor die Westerskelde wat die laaste ook verbied. Waar nie afgesluit kan word nie, word die dyke op deltahoogte gebring. Die projek sal ongeveer 'n halwe eeu duur en groot tegnologiese ontwikkeling en finansiële opofferings van die hele bevolking eis. Die doel is om die oorstromingskans te verminder tot een in 10 000 jaar. Hoewel tydens die projek veral ekologiese probleme ontstaan en die projek daardeur nog duurder en tegnologies veeleisender word, word die doel eindelik bereik, maar intussen is die seevlak aan die styg, wat die kans op rampe opnuut verhoog.

Die riviere

Die Deltaplan het die aandag van die Ysselmeer na die suidweste verskuif en in 1993 en 1995 ervaar Nederland dat die aandag daardeur opnuut van 'n ander probleem afgelei is: die rivierdyke. Daar is uitsonderlike reënval in Frankryk en Duitsland en 'n golf rivierwater in die Ryn kom na Nederland se kant. Hoewel dit die land 'n paar dae tyd gee vir voorbereidings, is die situasie op sommige plekke kritiek en dit lei opnuut tot grootskaalse ontruiming. Uiteindelik spring Nederland 'n oorstroming vry.

Grondteruggawe

Ná die byna-ramp van 31 Januarie 1995 groei die besef dat dyke soms die probleme net verplaas en nie oplos nie. Soms vergroot dit net die probleme. Dit is veral by riviere die geval. Indien die dyke aan 'n rivier te min ruimte bied, sal die water by hoë vlakke geen uitweg hê nie en dit veroorsaak groot ellende. Ná 1995 is daar gebiede aan die natuur teruggegee deur dyke deur te breek en te verplaas. Dit het nadele omdat boere en ander inwoners hul grond verloor, maar daar is ook voordele. Die veiligheid word verbeter en 'n nuwe natuurgebied onstaan in 'n digbevolkte land waar die natuur ly onder die bevolkingsdruk en die bevolking behoefte het aan ontspanningsmoontlikhede. 'n Voorbeeld van 'n teruggawe is die eiland Tiengemeten in die Haringvliet.Die ses boere kry geld vir hul grond en hulp om ander grond te koop. Die oudste polder word drooggehou om aan besoekers te toon hoe hier geboer is. Die res van die eiland word weer aan die soetwatergetye blootgestel en word weer 'n kwelder pleks van 'n polder. Skotse Hoogland-beeste word gebruik as vervanging van die uitgestorwe oerosse wat oorspronklik hier voorgekom het. Die gebied lok baie besoekers en dit maak die projek ook ekonomies aantreklik.