Ella Fischer

Ella Fischer (*1 Januarie 1884, Bloemfontein – † 7 Maart 1964, Bloemfontein) was ’n skrywer en die moeder van Bram Fischer, advokaat en latere leier van die Suid-Afrikaanse Kommunisteparty.

Ella Fischer

Lewe en werk

Vroeë lewe en herkoms

Ella Cecil Fichardt is op 1 Januarie 1884 in Bloemfontein gebore en sy bly die res van haar lewe in Bloemfontein en omgewing. Sy is die jongste van ses kinders van Gustav Adolf Fichardt, bekende Vrystaatse sakeman en sy vrou Caroline Beck, oorspronklik van Grahamstad. Die skrywer Everard Fichardt is een van haar broers. Haar vader het in 1853 uit Duitsland na Bloemfontein gekom om weldra die grootste handelsaak in die stad tot stand te bring en hy dien ook per geleentheid as burgemeester van die stad. Hoewel van Duitse afkoms, was die huistaal van die familie Engels, maar sy praat benewens hierdie tale ook vlot Afrikaans. In die jare tagtig word sy opgevoed deur die Engelse goewernante mejuffrou M.A. Smith. Daarna gaan sy tot met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog na die St. Michael Skool, die eerste skool vir meisies in Bloemfontein. Haar vader neem die kinders gereeld uit die skool om reise na Europa of die kus te onderneem.

Anglo-Boereoorlog

Kort voor die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog ondergaan sy op 5 September 1899 ’n groot operasie in Kaapstad vir ’n ernstige vrouekwaal. Die trauma veroorsaak deur die Engelse oorname van Bloemfontein op 13 Maart 1900 benadeel weer haar gesondheid en sy keer noodgedwonge in die eerste helfte van 1900 terug na Kaapstad vir verdere behandeling. Haar vader is in haar afwesigheid op 6 Junie 1900 oorlede. Eers in April 1901 kan sy terugkeer na Bloemfontein. Dan sit sy haar studie in musiek voort deur middel van private onderrig en onderneem ook ’n kort studiereis na Europa, waar sy veral lank in Frankryk vertoef. Haar belangstelling in musiek behou sy haar lewe lank en is vir baie jare lid van die Bloemfonteinse musiekklub.

Tydens die laaste maande van die Anglo-Boereoorlog verrig sy noodlenigingswerk deur diens te doen op die komitees in verband met die Boere-ambulans, wat onder leiding gestaan het van mevrou Blignaut, die suster van President Steyn. Die Boere-ambulans verskaf ook klere en ander hulpmiddels aan die vroue en kinders in die konsentrasiekampe. Na die vredesluiting gaan sy voort om die hulpbehoewendes, veral die weeskinders, te ondersteun en onder meer van klere te voorsien. In hierdie tyd kom sy in besonder noue aanraking met mevrou president Steyn en sy raak ook bevriend met Emily Hobhouse, wat tydens die oorlog in die Fichardts se huis inwoon.

Politieke invloed

Die familie is ook ten nouste bevriend met ander prominente Vrystaatse leiers soos Abraham Fischer, J.D. Kestell en Willem Postma. Haar moeder is in 1903 oorlede. Op 11 April 1907 tree sy in die huwelik met advokaat Percy Ulrich Fischer, wat later die Regterpresident van die Oranje-Vrystaat word. Hy is die seun van Abraham Fischer, wat die Eerste Minister van die Oranjerivierkolonie was asook lid van die eerste Uniekabinet, en Ada Fischer. Uit Percy en Ella se huwelik word vyf kinders gebore, naamlik vier seuns (Abraham, Paul Marthinus Steyn, Pieter Ulrich en Gustav) en ’n dogter (Ada Cecil). Haar oudste kind, Abraham, is Bram Fischer, die advokaat en latere leier van die Suid-Afrikaanse Kommunisteparty wat in die jare sestig tot lewenslange gevangestraf gevonnis word weens sy weerstand teen die apartheidsregering. Na die huwelik vestig die egpaar hulle in Bloemfontein, aanvanklik in Kellnerstraat 38 in ’n ietwat eenvoudige baksteenhuisie, waarna hulle in 1910 na hulle droomhuis in President Reitzlaan 72 verhuis, wat sy as Harmonie verdoop. Weens geldnood in die nadraai van die Rebellie van 1914 verhuis Percy en Ella in 1915 na die plaas Bergendal, deel van die Fischer familieplaas Hillandale, en verhuur Harmonie vir ’n aantal jare. In die vroeë twintigerjare trek die gesin weer terug na Harmonie.

1914-Rebellie

Tydens die Rebellie help sy om ’n ambulans vir die rebellemagte op die been te bring, aangesien die staatsambulansdiens hoofsaaklik omgesien het na die behoeftes van die deel van die bevolking wat die regering gesteun het. Weens die sterk politieke emosies in hierdie tyd neem dit besondere moed en oortuiging van Ella en haar man Percy om in die openbaar standpunt in te neem vir die ambulans. Meeste simpatiseerders van die rebelle dra byvoorbeeld slegs in die geheim by tot die noodlenigingsfonds wat vir hierdie doel gestig is. Ten spyte van al hierdie moeilike voorbereidingswerk is die pogings te min en te laat en is die Rebellie verby voordat die ambulans sy doel kon bereik. Na die Rebellie kom die Helpmekaarbeweging tot stand om na die rebelle se behoeftes om te sien en sy samel ywerig fondse vir hierdie beweging in. Sy neem ook die leiding in die Vrystaat met die vrouebetoging vir begenadiging vir die rebelle by die Vrystaatse administrateur en met die geskiedkundige vroue-optog wat na die Uniegebou gaan om die Goewerneur-Generaal te versoek om die rebelle as politieke gevangenes te beskou en hulle vry te laat. Haar man verdedig sommige van die rebelle in die hof, waardeur hy sy werk verloor en ook uit die Bloemfonteinklub geskors word, sodat sy blomme op die mark verkoop om te help om die pot aan die kook te hou.

President Steyn-gedenkfonds

Op 3 September 1923 is sy een van die stigters en ook voorsitter van die President Steyn Gedenkfonds, wat in haar woning tot stand kom. Sy is vir 34 jaar aan die leiding van hierdie fonds, wat hoofsaaklik die Meisieskool Oranje in Bloemfontein ontwikkel, maar ook die beginsels van opvoeding van gesinsvakke aan dogters by ander skole ondersteun, insluitend swart skole soos die sendingskool op Shannon en die St. Patrickskool in die swart woonbuurt. Die fonds staak sy werksaamhede en fondsinsameling in 1958 en bied daarna beurse aan vir oorsese sowel as plaaslike studie in Huishoudkunde of verwante vertakkinge. In die laat twintigerjare is sy lid van die Vlagkomitee wat daarvoor verantwoordelik is dat die landsvlag op 31 Mei 1928 amptelik in gebruik geneem word.

Europese reise

Haar man word in 1929 regter en in 1939 Regterpresident van die Oranje-Vrystaat. In 1934 onderneem sy ’n uitgebreide reis per motor deur Engeland, Frankryk, Italië en Duitsland en sy en haar man onderneem in 1939 weer ’n lang reis, hierdie keer deur die Verre Ooste en Europa. Sy is die enigste vrou, naas mevrou president Steyn, wat tydens die Simboliese Ossewatrek op 6 Oktober 1938 die woord by die Vrouemonument voer.

Latere lewe en sterfte

Ná haar man se aftrede gaan woon hulle op die plaas Diepwater net buite Bloemfontein, wat ’n gedeelte was van die erfplaas Bergendal. Sy bly egter steeds baie aktief in die gemeenskapslewe en dien op die beheerraad van die Meisieskool Oranje. Sy is ook lid van die bestuurskomitees van die Nywerheidskool Tempe, die Spin- en Weefskool en die G.A. Fichardt Openbare Biblioteek en is lid van die Kleuterskoolvereniging van Suid-Afrika, die Onderwysvereniging van ouers en die Vroue Nasionale Party. Verder dien sy ook op die Bloemfonteinse takke van die Algemene Vroueraad van Suid-Afrika en die Oranje-Vrouevereniging. In haar later jare is sy weens artritis van ’n rystoel aangewese om oor die weg te kom, maar sy gaan nietemin voort met haar uitgebreide gemeenskapsbedrywighede. Haar man is in 1957 oorlede na ’n beroerte-aanval die vorige jaar en sy is op 7 Maart 1964 in Bloemfontein oorlede.

Skryfwerk

Hoewel sy verskeie manuskripte begin het, voltooi sy slegs die roman Die loutering van Petrus. Dit behandel ’n dominee se versoeking en sonde en sy innerlike worstelstryd. Die roman speel in omstreeks 1918 op ’n plattelandse dorpie af, waar die predikant van die NG Kerk, ds. Benjamin Bezuidenhout, op kortsigtige en dogmatiese wyse jag maak op alle versoekinge en sondes. Hy kom dan self onder die versoeking om ’n vrou, wat in die pastorie tuisgaan, af te loer. Sy optredes, loutering en geestelike wedergeboorte word oortuigend geteken teen die agtergrond van sy jeug van streng selfonderdrukking. Hy het geen maklike bekering nie en word sielkundig afgebreek voordat hy weer, hierdie keer met meer menslikheid, meegevoel en liefde, sy naaste kan dien. Hierdie roman gee die duidelike boodskap dat die onversoenlike houding van die kerk teenoor wat hulle as sonde beskou, mense van die kerk wegdryf en dat ’n toegeeflike houding en meer verdraagsaamheid beter resultate sal lewer. Sy skryf die roman aanvanklik in Engels, maar dring daarop aan dat dit in Afrikaans moet verskyn om die regte stemming en agtergrond weer te gee, waarna dit deur Francois J. Eybers vertaal is. Vir sy tyd behandel die roman ’n gewaagde tema, beide oor die aard van die versoeking as die feit dat ’n dominee die hoofkarakter is. Die boek maak dan ook opslae ná publikasie en word erg omstrede. Vanweë die tema slaag die skryfster nie daarin om ’n uitgewer vir die boek te kry nie, waarna sy die boek op eie koste publiseer.

Ander onvoltooide nagelate manuskripte sluit in titels soos Tilly and the stocking case, The hitchers en Die moderne kuns, asook ’n ongetitelde roman oor die Anglo-Boereoorlog. Hannes Haasbroek publiseer in 2011 die boek ’n Seun soos Bram – ’n Portret van Bram Fischer en sy ma Ella” waarin haar lewe en dié van haar seun onder die loep geneem word.

Publikasies

Werke wat uit haar pen verskyn:

Jaar	Publikasies
1939	Die loutering van Petrus

Bronnelys

Boeke

• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Malherbe, F.E.J. Aspekte van Afrikaanse literatuur. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth Eerste uitgawe 1940
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse  letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene  uitgawe 1969
• Schoonees, P.C. Tien jaar prosa. Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg 1950
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999

Tydskrifte en koerante

• Haasbroek, Hannes. Bloed ís dikker as water – en ja, ook as politiek. By, 18 Junie 2011
• Haasbroek, Hannes. Die huis wat ‘Bram gebou het. By, 18 Augustus 2012
• Haasbroek, Hannes. Rebellie te gou oor vir ambulans. Rapport, 19 Oktober 2014
• Haasbroek, J. Ella Fischer (1884–1964): ’n Veelsydige gemeenskapsleier. Navorsinge van die Nasionale Museum Bloemfontein. Volume 8, Deel 5 Junie 1992
• Haasbroek, J. Ella Fischer 1884–1964. Lantern. Jaargang 42 no. 3, 1993

Internet

• Haasbroek, Hannes Rapport: http://m24arg02.naspers.com/argief/berigte/rapport/2014/11/19/12,13/19okt_ambulans_32_0_84477701.html^{[dooie skakel]}
• Jackson, Neels Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1999/10/13/11/4.html^{[dooie skakel]}