Wikipedia

Goue Horde

Die Goue Horde, wat plaaslik Oloeg Oeloes (letterlik "Groot Staat" in Turkse tale) genoem is,[1] was oorspronklik 'n Mongoolse en later 'n geturkiseerde khanaat wat in die 13de eeu gestig is as die noordwestelike deel van die Mongoolse Ryk.[2] Met die verbrokkeling van die Mongoolse Ryk ná 1259 het dit 'n aparte khanaat geword. Dit is ook bekend as die Kiptjakse Khanaat of die Oeloes van Djotsji, en het die vroeëre, minder georganiseerde Koemaans-Kiptjakse konfederasie vervang.

Goue Horde
Oeloes van Djotsji
← Flag
 1240 – 1502 Flag →
Ligging of Goue Horde
Ligging of Goue Horde
Die gebied van die Goue Horde (groen), omstreeks 1300.
Hoofstad Sarai
Taal/Tale Mongools
Turkse tale
Godsdiens Sjamanisme
later Islam
Regering Monargie
Historiese tydperk Nuwe Tyd
 - Stigting 1240
 - Verbrokkeling 1502
Oppervlakte
 - 1310 6 000 000 km2
2 316 613 sq mi

Ná die dood van Batoe Khan (die stigter van die Goue Horde) in 1255 het die dinastie nog 'n volle eeu lank floreer, tot in 1359, hoewel die intriges van die Nogai in die laat 1920's tot 'n gedeeltelike burgeroorlog gelei het. Die horde se militêre mag het tydens die bewind van Oesbek Khan (1312-1341), wat die Islamitiese geloof aangeneem het, 'n hoogtepunt bereik. Die grondgebied van die Goue Horde het tydens sy hoogtepunt gestrek van Siberië en Sentraal-Asië tot dele van Oos-Europa van die Oeralgebergte tot die Donaurivier in die weste, en van die Swart- tot die Kaspiese See in die suide, terwyl dit ook gegrens het aan die Kaukasusberge en die gebied van die Mongoolse dinastie bekend as die Il-khanaat.[3]

Die khanaat het van 1359 af groot interne politieke wanorde begin ervaar voordat dit vir 'n kort ruk herenig het. Kort ná die inval in 1396 deur Timoer, stigter van die Timoeridiese Ryk, het die Goue Horde in kleiner Tataarse khanate verdeel, waarvan die mag geleidelik afgeneem het. Aan die begin van die 15de eeu het die Goue Horde uitmekaar begin val. Teen 1466 is dit dikwels net die "Groot Horde" genoem. Op sy grondgebied het talle hoofsaaklik Turkssprekende khanate ontstaan. Dié interne onenigheid het die noordelike vasalstaat Moskowië in staat gestel om eindelik in 1480 van die "Tataarse Juk" ontslae te raak. Die laaste oorblyfsels van die Goue Horde, die Krimse en Kasakse Khanaat, het onderskeidelik tot 1783 en 1847 bestaan.

Naam

wysig

Die naam "Goue Horde", 'n gedeeltelike leenvertaling van die Russiese Золотая Орда (Zolotája Ordá), wat self vermoedelik 'n gedeeltelike leenvertaling van die Turkse Altan Orda is, is glo geïnspireer deur die goue tente waarin die Mongole in oorlogstyd gebly het, of 'n goue tent wat Batoe of Oebek Khan[4] gebruik het en deur die Slawiërs gebruik is om die groot rykdom van die khan te beskryf. Die Turkse woord orda beteken "paleis", "kamp" of "hoofkwartier", in dié geval die hoofkwartier van die khan en dus by uitbreiding die khanaat self. Russiese kroniekskrywers het die term "Goue Horde" eers in die 16de eeu eksplisiet begin gebruik om na dié spesifieke opvolgerstaat van die Mongoolse Ryk te verwys. In die eerste gebruik, in 1565 in die Russiese kroniekgeskiedenis van Kazan, het dit verwys na die Oloes van Batoe (Russies: Улуса Батыя), wat om die stad Sarai gesentreer was.[5][6]

In Persiese, Armeense en Moslemgeskrifte van die tyd, asook in die rekords van die 13de en vroeë 14de eeu, is die khanaat die "Oeloes van Djotsji" ("Ryk van Djotsji" in Mongools), Dasht-i-Qifchaq (Kiptsjakse Steppe) of "Khanaat van die Kiptjakke en Koemane" genoem.[7][8]

Die oostelike of linkervleuel is in Russiese kronieke die "Blou Horde" genoem en in Timoeridiese bronne die "Wit Horde". Westerse geleerdes het tot onlangs die Timoeridiese bronne gevolg en na die linkervleuel as die "Wit Horde" verwys. Maar die historikus Ötemish Hajji (fl. 1550) het die linkervleuel die Blou Horde genoem. Omdat hy vertroud was met die mondelinge tradisies van die khanaat, lyk dit of die Russiese kroniekskrywers reg was en dat die khanaat self sy linkervleuel die Blou Horde genoem het.[9] Die khanaat het blykbaar die term "Wit Horde" gebruik om na sy regtervleuel in Batoe se tuisbasis in Sarai te verwys. Die terme Goue, Blou en Wit Horde is egter nooit in die bronne uit die Mongoolse tydperk gebruik nie.[10]

Mongoolse oorsprong (1225-1241)

wysig

Met sy dood in 1227 het Djengis Khan die Mongoolse Ryk tussen sy vier seuns verdeel, maar die ryk het verenig gebly onder die opperste khan. Djotsji was die oudste, maar hy is ses maande voor Djengis dood. Die westelikste grondgebied van die Mongole, insluitende wat vandag Suid-Rusland en Kasakstan is, is gegee aan Djotsji se oudste seuns, Batoe Khan, wat eindelik die leier van die Blou Horde geword het, en Orda Khan, wat die leier van die Wit Horde geword het.[11][12]

In 1235 het Batoe saam met die beroemde generaal Soeboetai 'n aanval weswaarts begin. Hulle het eers die Basjkiriërs aangeval en in 1236 na Wolga-Bulgarye beweeg. Van daar af het hulle die suidelike steppe, wat vandag deel van Oekraïne is, in 1237 aangeval en baie van die Koemane gedwing om weswaarts te vlug. Die Mongoolse veldtog teen die Kiptsjakke en Koemane het reeds in 1216-1218 onder Djotsji en Soeboetai begin. Teen 1239 is baie van die Koemane uit die Krimskiereiland verdryf en het dit deel van die Mongoolse Ryk geword.[13] Die oorblywende Krimse Koemane het in die Krimse berge agtergebly, en hulle sou mettertyd met ander groepe op die Krim meng, soos die Grieke, Gote en Mongole, om die Krimse Tataarse bevolking te vorm. Deur noordwaarts te beweeg het Batoe die Russe aangeval en drie jaar lank die prinsdomme van die voormalige Kiëf-Roes onderwerp, terwyl sy neefs Möngke, Kadan en Güyük suidwaarts in Alanië inbeweeg het.

 
Die beslissende oorwinning van die Goue Horde in die Slag van Mohi.

Deur die migrasie van die Koemane as rede tot oorlog te gebruik, het die Mongole weswaarts getrek en Pole en Hongarye aangeval, en dit het gelei tot Mongoolse oorwinnings in Legnica en Mohi. In 1241 het Ögedei Khan egter in die Mongoolse tuisland gesterf. Batoe het teruggedraai van Wene af, maar het nie na Mongolië teruggekeer nie. Hy het aan die Wolgarivier gebly. Sy broer Orda het teruggekeer om aan die opvolgingsproses deel te neem. Die Mongoolse leërs sou nooit weer so ver wes beweeg nie.

In 1242, nadat Batoe deur Hongarye teruggetrek en Pest in die proses vernietig en Bulgarye onderwerp het,[14] het hy 'n hoofstad by Sarai gevestig en die laer dele van die Wolga beheer. Kort tevore het Batoe en Orda se jonger broer Sjiban sy eie enorme oeloes oos van die Oeralgebergte gekry, aan die Ob- en Irtisjrivier.

Hoewel Mongools ongetwyfeld in gebruik was aan Batoe se hof, het min Mongoolse geskrifte in die gebied van die Goue Horde bewaar gebly, dalk weens algemene ongeletterdheid. Volgens Grigorjef is yarliq, of dekrete van die khans, in Mongools geskryf en dan in Koemaans vertaal. Die bestaan van Arabies-Mongoolse en Persies-Mongoolse woordeboeke uit die middel 14de eeu en berei vir gebruik deur die Egiptiese Mamelukke, dui daarop dat daar 'n behoefte aan sulke werke was in die korrespondensie met die Goue Horde. Daar kan dus aanvaar word dat briewe wat deur die Mamelukke ontvang is – of dalk ook deur hulle geskryf is – in Mongools was.[14]

Goue era

wysig
 
Batoe Khan stig die Goue Horde.
 
Djotsji se mausoleum in die Karagandastreek, Kasakstan.

Batoe Khan (1242-1256)

wysig

Toe die Mongoolse regent Töregene in 1241 vir Batoe nooi om die volgende keiser te kies, het hy die bywoning van die koeroeltai van die hand gewys en verkies om aan die Wolga te bly. Hoewel hy as rede aangegee het dat hy oud en siek is, lyk dit of hy teen die verkiesing van Güyük Khan was. Güyük en Büri, 'n kleinseun van Tsjagatai Khan, het gewelddadig met Batoe baklei op 'n oorwinningsbanket tydens die Mongoolse besetting van Oos-Europa. Batoe het sy broers na die koeroeltai gestuur en die nuwe khagan is in 1246 verkies.

Al die senior Russiese prinse, onder andere Jaroslaf II van Wladimir, Daniël van Galicië en Swjatoslaf III van Wladimir, het Batoe se heerskappy erken. Batoe het Daniël aanvanklik opdrag gegee om Galicië se administrasie aan die Mongole te oorhandig, maar Daniël het Batoe in 1245 persoonlik besoek en trou aan hom gesweer. Nadat hy van sy reis teruggekeer het, was Daniël duidelik deur die Mongole beïnvloed en het hy sy leër op die Mongoolse manier toegerus. Oostenrykse besoekers aan sy kamp het opgemerk dat al Daniël se ruiters soos Mongole aangetrek was. Die enigste een in Russiese drag was Daniël self.[15] Michail van Tsjernigof, wat 'n Mongoolse afgesant in 1240 vermoor het, het geweier om onderdanigheid te betoon en is in 1246 tereggestel.[16]

Nadat Güyük verskeie kere op Batoe 'n beroep gedoen het om eer aan hom te betoon het hy Jaroslaf II, Andrei II van Wladimir en Aleksander Nefski in 1247 na Karakoroem in Mongolië gestuur. Jaroslaf het nooit teruggekeer nie en is in Mongolië dood. Hy is waarskynlik deur Töregene vergiftig, moontlik om Batoe kwaad te maak, en dalk ook haar eie seun Güyük omdat hy nie haar regentskap goedgekeur het nie.[17] Güyük het Andrei aangestel as grootprins van Wladimir-Soezdal en Aleksander prins van Kiëf. Toe hulle terugkeer, is Andrei egter na Wladimir en Aleksander na Nowgorod. 'n Biskop wat Kiëf besoek het, het verder oos gereis omdat die stad so verwoes en verlate was.[18][19]

In 1248 het Güyük Batoe opdrag gegee om ooswaarts te kom om hom te ontmoet. Sommige kenners beskou dit as 'n voorwendsel om Batoe in hegtenis te neem. Batoe het 'n groot leër met hom saamgebring. Toe Güyük weswaarts beweeg, het Toloei se weduwee, 'n suster van Batoe se stiefma, Sorgagtani, Batoe gewaarsku dat die seuns van Djotsji dalk Güyük se teiken is. Güyük het op pad gesterf, op 42-jarige ouderdom. Hy is dalk aan natuurlike oorsake dood,[20] of hy is vergiftig.

 
Die roetes van Mongoolse invallers.

Met Batoe se hulp het Möngke in 1251 die khagan geword. Hy het 'n sameswering ontdek om hom af te sit en het sy teenstanders begin vervolg. Ramings van die sterfgevalle onder aristokrate, amptenare en bevelvoerders wissel tussen 77 en 300. Batoe het die invloedrykste mens in die Mongoolse Ryk geword, want sy vriendskap met Möngke het die eenheid van die ryk verseker.

Batoe, Möngke en ander prinse het heerskappy oor die gebied van Afganistan tot Turkye gedeel. Batoe het Möngke se sensusopnemers toegelaat om vrylik in sy gebied te werk. In 1252-1259 het Möngke 'n sensus van die Mongoolse Ryk uitgevoer, insluitende Iran, Afganistan, Georgië, Armenië, Kiëf-Roes, Sentraal-Asië en Noord-China. Terwyl die sensus in China in 1252 voltooi is, was Nowgorod in die verre noordweste eers in die winter van 1258-1259 klaar getel.[21]

Met die mag wat Möngke aan Batoe gegee het, het hy nou direkte beheer oor die prinse van Kiëf-Roes gehad. Grootprins Andrei II van Wladimir het egter geweier om aan Batoe onderdanig te wees. Batoe het 'n strafekspedisie na Wladimir gestuur, wat Andrei verslaan en hom gedwing het om na Nowgorod te vlug, daarna na Pskof en eindelik na Swede. Die Mongole het Wladimir ingeval en die prinsdom swaar gestraf. Danksy Aleksander se vriendskap met Batoe se seun, Sartaq, 'n Christen, het Batoe hom in 1252 as grootprins van Wladimir aangestel.[22]

Berke (1258-1266)

wysig
 
Die weermag van die Goue Horde verslaan die Il-khanaat in 1262 in die Slag van Terek. Baie van Hülegü se manne het in die Terekrivier verdrink terwyl hulle teruggetrek het.

Nadat Batoe in 1256 gesterf het, is sy seun Sartaq Khan deur Möngke Khan aangestel. Kort nadat hy van die hof van die khagan in Mongolië teruggekeer het, is hy dood. Die baba Oelagtsji het hom opgevolg onder die regentskap van Boragtsjin Khatun. Oelagtsji is kort daarna dood en Batoe se jonger broer Berke, wat hom tot die Islam bekeer het, is in 1258 tot khan van die Goue Horde verkies.[23]

In 1259 het Berke gewelddadige aanvalle op Litaue en Pole uitgevoer en in 1259 en 1260 het hy geëis dat die Hongaarse monarg en Franse koning hulle oorgee.[24] Sy aanval op Pruise in 1259/'60 het groot verliese in die Duitse Orde tot gevolg gehad.[25]

In 1261 het Berke die stigting van 'n kerk in Sarai goedgekeur.[26]

Nadat Möngke Khan in 1259 gesterf het, het die Toludiese Burgeroorlog (1260-1264) tussen die seuns van Toloei Khan – Koeblai Khan en sy jonger broer Ariq Böke – uitgebreek om die posisie van khagan. Terwyl Hülegü Khan van die Il-khanaat Koeblai ondersteun het, het Berke die kant van Ariq Böke gekies.[27] Nadat Ariq Böke in 1264 verslaan is, het hy Koeblai se kroning aanvaar.[28]

Verskeie burgeroorloë het hierna gevolg, onder andere in 1262 tussen tussen Berke en Hülegü, stigter van die Il-khanaat. Hülegü is eindelik in 1263 verslaan en is in kort daarna dood.

Berke is in 1264 dood terwyl hy op pad was om teen Hulagu se opvolger, Abaqa, te veg. Sy seun Mengoe-Timoer is deur Koeblai as sy opvolger aangewys.[29]

Verbrokkeling

wysig

Die Swart Dood van die 1340's was die grootste faktor wat bygedra het tot die val van die Goue Horde. Ná die rampspoedige bewind van Djani Beg en die daaropvolgende sluipmoord op hom, het ’n lang burgeroorlog uitgebreek wat tot gevolg gehad het dat daar vir die volgende paar dekades omtrent elke jaar ’n nuwe khan was. Teen die 1380's het Rusland probeer wegbreek uit die Goue Horde se mag. Mamai, ’n Tataarse generaal en aanspraakmaker op die troon, het probeer om Rusland weer in sy mag te kry. Sy leër is deur Dmitri Donskoi verslaan by die Slag van Koelikowo en Mamai het kort daarna sy mag verloor.

In die 1440's was daar weer ’n groot burgeroorlog en dié keer het die Horde opgebreek in verskillende khanate. Nie een van die khanate was sterker as Rusland nie en die Russe het die een khanaat ná die ander verower. Omstreeks 1480 was Rusland eindelik weer vry. Teen die einde van die eeu was die Siberiese Khanaat ook deel van Rusland.

Die Krim-khanaat het in 1475 ’n afhanklike staat van die Ottomaanse Ryk geword. Die Krim-Tatare het in die 16de en 17de eeu verwoesting gesaai in Suid-Rusland, die Oekraïne en selfs Pole, maar hulle kon Rusland nooit verslaan nie. In 1783 het Katharina die Grote die Krim-khanaat geannekseer. Dit was verreweg die langs oorblywende opvolgerstaat van die Goue Horde.

Verwysings

wysig
  1. ↑ "The History and Culture of the Golden Horde (Room 6)". The State Hermitage Museum, Sankt Petersburg. Besoek op 21 Maart 2020.
  2. ↑ Perrie, Maureen, red. (2006). The Cambridge History of Russia: Volume 1, From Early Rus' to 1689. Cambridge University Press. p. 130. ISBN 978-0-521-81227-6.
  3. ↑ "Golden Horde". Encyclopædia Britannica. (2007). 
  4. ↑ Atwood (2004), p. 201.
  5. ↑ "рЕПЛХМ гНКНРЮЪ нПДЮ - НЬХАЙЮ РНКЛЮВЮ 16 ЯРНКЕРХЪ (мХК лЮЙЯХМЪ) / оПНГЮ.ПС - МЮЖХНМЮКЭМШИ ЯЕПБЕП ЯНБПЕЛЕММНИ ОПНГШ". Proza.ru. Besoek op 11 April 2014.
  6. ↑ Ostrowski, Donald G. (Spring 2007). "Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, and: The Mongols and the West, 1221–1410, and: Daily Life in the Mongol Empire, and: The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century (review)". Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History. Project MUSE. 8 (2): 431–441. doi:10.1353/kri.2007.0019. S2CID 161222967.
  7. ↑ May, T. (2001). "Khanate of the Golden Horde (Kipchak)". North Georgia College and State University. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Desember 2006.
  8. ↑ Spinei, Victor (2009). The Romanians and the Turkic Nomads North of the Danube Delta from the Tenth to the Mid-Thirteenth Century. Brill. p. 38. ISBN 978-90-04-17536-5.
  9. ↑ Atwood (2004), p. 41.
  10. ↑ Allsen (1985), pp. 5-40.
  11. ↑ Edward L. Keenan, Encyclopedia Americana-artikel
  12. ↑ Grekov, B. D.; Yakubovski, A. Y. (1998) [1950]. The Golden Horde and its Downfall (in Russies). Moscow: Bogorodskii Pechatnik. ISBN 978-5-8958-9005-9.
  13. ↑ "History of Crimean Khanate". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Januarie 2009.(in Engels)
  14. ↑ 14,0 14,1 Sinor, Denis (1999). "The Mongols in the West". Journal of Asian History. Harrassowitz Verlag. 33 (1): 1–44. JSTOR 41933117.
  15. ↑ Vernadsky 1953, p. 146.
  16. ↑ Atwood 2004, p. 479.
  17. ↑ Vernadsky 1953, p. 143.
  18. ↑ Martin (2007), p. 152.
  19. ↑ Vernadsky 1953, p. 147.
  20. ↑ Atwood (2004), p. 213.
  21. ↑ Atwood 2004, p. 48.
  22. ↑ Vernadsky 1953, p. 148-149.
  23. ↑ Vernadsky 1953, p. 151.
  24. ↑ Jackson (2014), pp. 123–124.
  25. ↑ Annales Mellicenses. Continuatio Zwetlensis tertia, MGHS, IX, p.644
  26. ↑ Vernadsky 1953, p. 153.
  27. ↑ Kirakos, Istoriia p. 236
  28. ↑ Rashid al-Din-Jawal al Tawarikhi, (Boyle) p. 256
  29. ↑ Howorth (1880).

Verdere leesstof

wysig
  • Boris Grekov en Alexander Yakubovski, The Golden Horde and its Downfall.
  • George Vernadsky, The Mongols and Russia.

Eksterne skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Goue_Horde&oldid=2577897"