Grot

Grotte ontstaan hoofsaaklik in kalksteen deur die oplossing van kalk onder die invloed van kooIsuurhoudende reënwater. Hierdie oplossing van die gesteente in water is 'n baie stadige en geleidelike proses en hoewel dit ondergronds plaasvind, is daar dikwels ook aan die aardoppervlak oplossingverskynsels sigbaar. Dan laat dit 'n gesteente (sogenaamde kalksteenplaveisel of lapies) agter wat in die volksmond olifantklip genoem word omdat dit, veral in die geval van grys dolomiet, so baie na olifantvel lyk. Opgeloste kalk aan die oppervlak word gedeeltelik deur grondwater afgevoer en slaan dan dikwels in die vorm van stalaktiete en stalagmiete in die reeds gevormde ondergrondse grotte neer. Hierdie soort grotvorming in kalksteen en dolomiet word karstgeomorfologie genoem, maar dit is nie die enigste manier waarop grotte gevorm kan word nie.

Die voortdurende duisternis, die gelykmatige temperatuur en die hoë vogtigheidsgraad in grotte het aanleiding gegee tot die ontwikkeling van lewensvorme wat in sommige gevalle net in grotte kan voorkom. Groen plante ontbreek geheel en al. Grotbewonende diere het dikwels swak ontwikkelde of selfs geen oë nie, terwyl hulle tas- en gehoorsintuie weer besonder goed ontwikkel is. Vir ander diere, soos vlermuise, vorm grotte slegs 'n rus- of, in die kouer dele, 'n oorwinteringsplek.

Om nuwe grotte te ondersoek, het nie net 'n wetenskaplike taak geword nie, maar ook 'n baie opwindende en avontuurlike sportsoort. Die wetenskap wat die ontstaan van en die omstandighede en lewe in grotte bestudeer, word die speleologie genoem.

Baie grotte reg oor die wêreld het beroemde toeriste-aantreklikhede geword, In Suid-Afrika word die Kangogrotte, die Sudwalagrotte, die Eggogrotte, die Waenhuiskransgrotte en ook die Sterkfonteingrotte deur toeriste en vakansiegangers druk besoek.

Ontstaan

Karstgeomorfologie

Karstgeomorfologie is 'n geomorfologiese proses wat sowel ondergronds as aan die oppervlak in kalksteen- en dolomietgebiede kan plaasvind. Die landskap wat deur hierdie proses ontstaan, word karstlandskap genoem na analogie van die Karstplato in die noordweste van die destydse Joego-Slawië.

Die meeste natuurlike grotte kom juis in sulke kalksteen- en dolomietgebiede voor. Dit is omdat kalksteen en dolomiet van die min gesteentes is wat redelik maklik oplos indien die water in die omgewing 'n sekere hoeveelheid koolsuur bevat. Hierdie oplossing is altyd 'n baie stadige proses. Kalksteen (kalsiumkarbonaat) en dolomiet (kalsium-magnesiumkarbonaat) is normaalweg klipharde gesteentes wat nietemin in suiwer water byna geheel en al oplosbaar is. Geen water wat in die natuur voorkom, is heeltemal suiwer nie. Selfs reënwater neem, terwyl dit deur die lug val, koolstofdioksied (koolsuurgas) op en wanneer dit die grond bereik, is die water reeds 'n flou koolsuurmengsel. Terwyl die water deur die bogrond en gesteentelae syfer, neem dit nog koolstofdioksied op, veral dié wat deur verrottende plant en dierereste vrygestel word. Deur hierdie suuroplossing word dolomiet, kalksteen en marmer geleidelik opgelos.

Chemies kan dit as volg voorgestel word: H₂O (water), plus CO₂ (koolstofdioksied) vorm saam H₂CO₃ (koolsuur). H₂CO₃ (koolsuur) plus CaCO₃ (kalksteen) vorm saam Ca(HCO₃)(kalsiumbikarbonaat), wat oplosbaar is en deur die water weggevoer kan word.

In die geval van dolomiet en marmer vind soortgelyke chemiese reaksies plaas waardeur oplosbare bikarbonate gevorm word.

Die moderne samelewing dra deur byvoorbeeld sy miljoene motors se uitlaatgasse daartoe by dat die suurinhoud van reënwater grootIiks verhoog word. Die gevolg is dat geboue, monumente en standbeelde van kalksteen en marmer deesdae veel vinniger as vroeër verweer. Bouwerke wat eeue lank gestaan het, word vandag binne dekades afgetakel; eksperimenteel is vasgestel dat 'n verwering van 1 mm elke tien jaar 'n konserwatiewe skatting is. Die klassieke boureste op die Akropolis in Athene verbrokkel as gevolg van hierdie proses en die sierbeeldjies wat veral aan die dakrand van die beroemde Notre Dame-katedraal in Parys voorkom, is in die laas te paar dekades so vinnig weggevreet dat hulle nog skaars as dierlike vorme (drakekopspuiers) herkenbaar is.

Met verloop van miljoene jare het dieselfde proses in die natuur plaasgevind, hoewel baie stadiger. Sekere landskapvorme het hierdeur ondergronds en aan die oppervlak ontstaan.

Op plekke waar kalksteen en dolomiet aan die oppervlak deur hierdie suurwerking blootgestel is, ontstaan groefies in die gesteente wat met verloop van tyd al hoe dieper uitspoel. Die ruwe, opgekerfde landskap word 'n kalksteenplaveisel of lapiés genoem. Hierdie groewe word deur geomorfoloë ook karren genoem.

Die vorming van groefies in die beginstadium word, in die geval van dolomiet, in die volksmond olifantklip genoem. Behalwe dat die dolomiet vaalblou van kleur is, Iyk die verweerde klip dan ook nes die growwe vel van 'n olifant.

Omdat kalksteen 'n taamlike bros gesteente is, is dit geneig om onder die druk van ander gesteentelae te kraak en barsies te vorm. Dit is langs hierdie krakies en barsies dat die water wegsypel en mettertyd nou gangetjies en klein holtetjies uitvreet. So 'n krakie of holtetjie was miljoene jare gelede gewoonlik die oorspronklike begin van menige grot.

'n Belangrike eienskap van karstlandskappe is die gebrek aan dreineringskanale op die oppervlak. Byna alle water verdwyn langs krake en barsies ondergronds. Behalwe die vretende werking van die suuroplossing, word die nou gangetjies ook deur die erosiewerking van lopende water vergroot en uitgeskuur.

Op 'n bepaalde horisontale vlak vloei die stroompies saam om 'n werklike ondergrondse rivier te vorm wat net soos 'n bogrondse rivier die gesteente uitkerf en 'n rivierbedding onder die grond vorm. Ook ondergrondse riviere kan afkom en dan rotse, klippe en growwe sand saamvoer wat die rivierloop nog verder uitskuur.

Grot met water

In 'n tipiese karstlandskap is daar soms bogronds strome wat net oor 'n kort afstand vloei en dan ondergronds in sogenaamde slukgate verdwyn. Dit gebeur soms dat die boloop van so 'n bogrondse rivier 'n diep vallei in 'n karstlandskap uitkerf wat presies op die plek van die slukgat ophou. So 'n vallei word 'n blinde vallei genoem. Die ondergrondse riviere kan later weer in die vorm van standhoudende fonteine of 'n oog bogronds verskyn, waarvan die Mooirivier in Noord-Wes 'n goeie voorbeeld is. Dié rivier verdwyn plek-plek ondergronds, maar het vyf oë langs sy loop. Nog 'n bekende voorbeeld is die Molopo-oog by Lichtenburg en die Kuruman-oog, wat besonder sterk water lewer.

Sinkgat

'n Bekende eienskap van karstlandskappe is sinkgate. Daar het al heelwat huise in sulke sinkgate verdwyn, soos byvoorbeeld op Blyvooruitsicht, Carletonville en Westonaria. Vermoedelik het menslike bedrywighede bygedra tot die snelle ontwikkeling van sinkgate. Die mynbedrywighede het waarskynlik ondergrondse riviere versteur en ondergrondse holtes wat vantevore nog met water gevul was, het leeg geloop. Boonop het die uitpomp van water die sirkulasie versnel en dit is 'n aanvaarde feit dat sirkulerende water 'n oplossing vinniger laat plaasvind as water wat relatief stadig beweeg. Wat waarskynlik in hierdie gebiede gebeur het, was 'n kombinasie van sneller oplossing en die instorting van grond en gesteentedakke by gebrek aan die stut van water (wat deur die mens uitgepomp is).

Sinkgate wat nie deur instorting ontstaan nie, word doline genoem. Hulle ontstaan deurdat die suuroplossing in die water die rots laag onder die bogrond geleidelik wegvreet en die grond dan stadig dieper wegsak. Doline is 'n tipiese kenmerk van 'n karstlandskap en gewoonlik word egte sinkgate nie naby hulle aangetref nie. In 'n karstlandskap is daar ook nog 'n verskynsel wat karstvensters genoem word. Die naam is baie omskrywend, want dit is letterlik 'n venster waardeur die ondergrondse stroom sigbaar is. Die vensters word gevorm op plekke waar die dak ingestort het. Hulle wissel aansienlik in grootte, van 'n loergat tot 'n yslike gat waar die stroom aan die een kant instroom en aan die ander kant weer verdwyn.

Ondergrondse water stoot ook soms in sinkgate op om oplossingsmere te vorm. Die Otjikotomeer in Namibië is 'n bekende voorbeeld.

Wanneer 'n groot klomp sinkgate in 'n aaneengeslote deel voorkom, word van 'n uvala gepraat. Holfontein en Doornfontein aan die Wes-Rand is goeie voorbeelde. Nog groter insinkingsgebiede, gewoonlik in die vorm van 'n langwerpige kom met steil wande, wórd 'n polje genoem. Dit kan soms etlike vierkante kilometer beslaan en is van groot landboukundige belang omdat dit dikwels in dorre dolomitiese en kalksteen-berggebiede die enigste vrugbare grond bied. Die bekendste onder hulle is die Livno-polje van Joego-Slawië, wat 65 km lank is en in die breedte tussen 5 km en 10 km wissel.

Ondergronds

Daar bestaan heel wat meningsverskil oor die presiese wyse van grotvorming in karstlandskappe. Sommige geomorfoloë, gesteun deur geoloë, is daarvan oortuig dat die meeste grotte onder die watertafel deur oplossing (korrosie) gevorm word. Ander glo weer dat grotte hul ontstaan by die watervlak gehad het en deur korrosie sowel as korrasie (afskuring deur materiaal en rotse wat teen die wande bots) gevorm word. Daar bestaan ook 'n teorie dat grotte slegs bo-op die watertafel gevorm kan word deur die oplossing van die insypelende water en korrasie wat deur die ondergrondse riviere veroorsaak word. Dié proses word aangehelp deur gedeeltelike dakineenstorting, waardeur kamers gevorm word.

Intussen is vasgestel dat grotte bo én onder die watertafel aangetref en moontlik ook daar gevorm word. Klimaatveranderings deur die eeue en die gevolglike verandering van die watertafel het waarskynlik 'n besonder groot rol in grotvorming gespeel.

Hoewel 'n karstlandskap bogronds soms baie droog en dor voorkom, lê dit dikwels in 'n baie nat klimaatgordel. Vir die vorming van grotte is baie water nodig en grotte sal makliker ontstaan in 'n karstlandskap in die tropiese gordel as in 'n droë streek. Juis omdat die meeste water byna onmiddellik wegdreineer, kom die oppervlak so dor voor. In 'n nat, tropiese klimaat word ook heelwat meer koolstofdioksied vrygestel en kan die verhoogde suurinhoud van die water grotvorming aansienlik versnel. Karstlandskappe word in byna elke klimaatsone aangetref en die grotte wat daar gevorm word, is eenders van aard maar het in verskillende tempo's ontwikkel.

Elke kalksteengrot het waarskynlik sy oorsprong in 'n barsie of naat in die gesteente. Water (met sy vretende suuroplossing) kan tot in die fynste barsie deurdring en die suur maak van die barsies en nate gangetjies. Op plekke waar die water ondergronds versamel, vorm dit holtes en in hierdie stadium begin ander faktore 'n belangrike rol in grotvorming speel.

Grotte sal, eienaardig genoeg, makliker in soliede, moeilik deurdringbare dolomiet of kalksteen vorm as in poreuse kalksteen en dolomiet. Poreuse gesteente hou die suuroplossing nie lank genoeg vas om 'n uitwerking op die gesteente te kan hê nie. Daarom sal grotte eerder begin vorm op dié vlak waar die water 'n ruk lank kan opdam.

Water wat mettertyd ondergronds versamel, kan 'n rivier vorm wat ook met water van 'n bogrondse rivier gevoed kan word. Net soos 'n bogrondse rivier, kan die ondergrondse rivier afkom en dan sal die rotse, sand en ander opgebreekte materiaal wat met die water meegesleur word, gange en kamers ondergronds uitskuur. Die meegevoerde materiaal, dikwels afkomstig uit die bogrondse rivier of 'n gesteentestruktuur waardeur die rivier vloei, kan opdammings of blokkerings in die rivier se loop veroorsaak. Waar die water kan opdam, kan dit soms 'n reuse-rotsblok van dolomiet of kalksteen deur oplossing ondergrawe en dit laat omtuimel en so die hele formasie ondergronds laat verander. Die opgedamde water sal ook in sommige gevalle nuwe deurgange, veral na 'n laervlak in die gesteente, uitvreet, wat dan weer, deur korrasie 'n behoorlike grotgang kan word. Dit moet onthou word dat hierdie 'n baie stadige proses is en dat groot, bekende grotstelsels, soos die Kangogrotte, miljoene jare oud is.

Net soos 'n bogrondse rivier, sal 'n ondergrondse rivier ook watervalIe in sy loop uitkerf. In die geval van 'n waterval kry 'n mens 'n soort eskarpterugwerking wat dan groot holtes in die gesteentes kan uitvreet. Dit is maar een van die maniere waarop groot grotkamers gevorm kan word. Die ondergrondse rivier sal sand, slik en rotsmateriaal op bepaalde plekke afset en soms, veral as die afsettingsmateriaal nie oplosbaar is nie en blokkerings veroorsaak, die loop van die rivier verander; dikwels sal dit na 'n laer vlak onder die watertafel gedwing word.

Sodra die watertafel van 'n landskap byvoorbeeld deur klimaatwisseling verander, kan sommige ondergrondse grotte heeltemal leegloop. Die rivier kies 'n roete op 'n laer vlak en op dié manier ontstaan die bekende verskynsel van 'n aantal grotsale wat horisontaal onder mekaar geleë is. In so 'n leë grot is die temperatuur en die lugvogtigheid redelik hoog en bly dit onder sekere omstandighede baie konstant. Solank 'n grot bestaan, sal die proses van oplossing en afsetting van die kalkgesteente of dolomiet voortduur. Grondwater wat met die kalkoplossing versadig is, dring langs haarnate deur die dak van die grot. As die waterdruppels die plafon van die saai of 'n gang bereik, sal hulle gedeeltelik verdamp, waarby 'n hoeveelheid koolstofdioksied in die lug vrygestel word, die oplosbare bikarbonaat weer in onoplosbare karbonate verander en in kalkvorm teen die plafon neerslaan. Hierdie uitkristallisering kan, afhangende van die heersende omstandighede in die grotte, in twee kristallyne geskied. Die vorm wat die meeste voorkom, is kalsiet, terwyl 'n veel skaarser vorm aragoniet genoem word.

Die kalsiet wat op die plafon agterbly, word met verloop van tyd (soms duisende jare) bietjie vir bietjie aangevul met die kalsiet wat uit verdere druppels gekristalliseer het. Op dié manier ontstaan 'n grotformasie wat druipsteen genoem word. As die druipsteen van die plafon af na benede gevorm word, word dié formasie 'n stalaktiet genoem.

'n Paar van dié druppels sal soms langs die bestaande stalaktiet op die vloer van die grot beland, waar daar ook verdamping plaasvind en kalsiet gevorm word. Die formasies wat van die vloer af opbou, word stalagmiete genoem. Op die boonste punt (kroon) van 'n stalagmiet is daar dikwels 'n duikie wat die spatholte genoem word en duidelik die punt is waarop die druppels val. Die tempo waarin stalagmiete en stalaktiete groei, verskil van grot tot grot en hang af van die hoeveelheid water wat na die grot kan deursyfer, die aard van die grond en gesteente waardeur dit gesyfer het, die vogtigheid, verdampingstempo en lugstrome in die grot. Dikwels groei dit teen slegs enkele millimeter per eeu.

Wanneer stalaktiete en stalagmiete teen mekaar vasgroei, word 'n ander vorm van druipsteen word heliktiete genoem. In hierdie geval groei die formasies nie net vertikaal nie, maar in feitlik elke rigting; skuins, horisontaal, selfs in kruIIe en draaie. Heliktiete is skaars en daar bestaan meningsverskil oor hoe hulle ontstaan.

In 'n heeltemal suiwer vorm is kalsiet spierwit, maar onsuiwerhede in die grond en gesteente wat in die grondwater opgeneem word, verkleur dikwels die kalsiet, met die gevolg dat die druipsteen dikwels rooierig tot selfs bruin van kleur is. Ysteroksied is gewoonlik verantwoordelik vir die rooi kleur.

In alle gebiede ter wêreld waar kalksteen of dolomiet die oorheersende gesteente is, sal daar waarskynlik karstlandskapvorme en moontlik ook grotte voorkom. Hierdie gebiede is volop, maar nie oral ewe goed ontwikkel nie, veral nie, soos reeds verduidelik, in die droër streke nie.

Van die beroemdste en grootste kalksteengrotte en grotstelsels word in Noord-Amerika, Europa, Suid-Afrika en Australië aangetref. Onder hulle tel 'n reeks grotte wat in 'n breë gordel van Noord-Spanje, oor Suid-Frankryk deur die Franse, Switserse, Duitse, Oostenrykse en Italiaanse Alpe tot in Joego-Slawië strek. Onder hulle is die Grotta dei Giganti, naby Triëst, die grootste kalksteengrot in Europa. Italië spog ook met 'n paar van die diepste grotte ter wêreld, soos die Splugga della Preta (byna 1 000 m diep) en die Grotta di Montecucco. Die grootste grotstelsel ter wêreld is die Carlsbad-grotte in Nieu-Mexiko. Hierdie grotstelsel is verdeel oor drie hoofvlakke, waarvan die diepste vlak 400 m onder die oppervlak lê. Die grootste deel in hierdie stelsel is 1 200 m lank, 180 m breed en 90 m hoog. Die Mammoetgrotte van Kentucky is nog een van die Amerikaanse reuse.

Ander maniere van grotvorming

Hoewel die oorgrote meerderheid van grotte deur oplossing in karstlandskappe gevorm word, is daar ook 'n aantal grotte wat op ander maniere gevorm is. Van die bekendste in Suid-Afrika is grotte langs die kus wat deur die erosiewerking van golwe uitgespoei is. Waenhuiskrans (genoem na 'n saal wat groot genoeg is om as waenhuis te dien) is 'n goeie voorbeeld van so 'n spoelgrot en is tydens laagwater bereikbaar.

By die vorming van sommige grotte het wind 'n belangrike rol gespeel. In so 'n geval is die gesteente gewoonlik baie sag en bestaan so 'n grot nie besonder lank nie. Ys, veral gletserys, wat in skeure en splete inbeur en uitsit, kan ook grotte vorm.

'n Ander bekende manier waarop grotte in besonder harde, maar onoplosbare gesteente gevorm is, hou verband met vulkane en vloeiende lawa. Wanneer 'n groot stroom gloeiende lawa teen die hang van 'n vulkaan of teen 'n helling af beweeg, sal die buitenste kors van die lawa eerste afkoel en dikwels stol terwyl die binnekant van die stroom nog warm en vloeibaar is. Op dié manier vloei die binnekant van die stroom dan verder en laat 'n hol grotgang in die lawa agter.

Suid-Afrikaanse grotte

Die Kangogrotte in die Swartberg reeks, naby Oudtshoorn, is in prehistoriese tye bewoon en gedurende die steentydperk het Boesmans in die ingang van die grot gewoon. Hulle het die mure met dierefigure beskilder. Dit is duidelik dat hulle as gevolg van die donkerte nooit dieper die grotte ingedring het nie en vir eeue lank was swerms vlermuise waarskynlik die enigste besoekers aan die ingewande van die Kangogrotte.

Die oorspronklike ingang (wat nou vir toeristedoeleindes verskuif is) is in 1780 deur 'n veewagter "herontdek". Die grotte is geleë op 'n plaas wat destyds aan 'n boer met die naam van Zyl behoort het. Hy, en later saam met hom skoolmeester Barend Appel, het die eerste ontdekkingstogte in die grot onderneem. Presies hoe ver hierdie vroeë ontdekkingstogte gevorder het, is nie bekend nie, maar in 1828 reeds is die beheer van die grotte deur die Regering oorgeneem en teen 1891 is 'n hek voor die ingang aangebring. Eers in 1938 is die Kangogrotte tot 'n Nasionale Gedenkwaardigheid verklaar.

Mettertyd is nog grotte in dié stelsel ontdek. Ligte is aangebring en die grotte is oopgestel tot op ’n afstand van 762 m van die ingang af waar dit gelyk het of dit tot 'n einde gekom het. Op hierdie punt het daar egter nog 'n stewige luggie getrek, waarvan speleoloë aanvanklik nie die oorsprong kon verklaar nie.

In 1956 is dié verskynsel aan die einde van die grotstelsel, wat later KangoI genoem sou word, verklaar. Speleoloë het bewys dat wanneer die atmosleriese druk buite die grotte daal, die lug op daardie oomblik uit die grotte beweeg. Wanneer die druk buite styg, stroom die lug die grotte binne. Aan die einde van KangoI, wat deur 'n aantal digte druipsteenformasies en oorblyfsels van 'n rotsstorting versper is, moes daar dus nog meer grotte en gange wees. Ná maande se werk om 'n skeur wat ontdek is, wyer te maak, is die sogenaamde Wondergrot in September 1972 ontdek. Hierdie deel van die grotstelsel is Kango II genoem en is 270 m lank. Behalwe die uitsonderlike druipsteenformasies is daar aan die punt van hierdie grot 'n rivier ontdek wat ongeveer 20 m onder die vlak van die grot in die rigting van die ingang terugvloei.

Met baie gesukkel en met behulp van pompe het 'n aantal speleoloë uiteindelik daarin geslaag om deur die rivier te beweeg en in Augustus 1975 is Kango III ontdek. Hierdie derde deel van die grotstelsel is 1 600 m lank (twee keer so lank as Kango I en Kango II saam). Geomorfoloë vermoed dat die Kangogrotte gevorm is deur 'n aanvanklike verskuiwing van 91 m in die kalksteenrotse. Dié breuk is deur die natuur met kalsiet van die res van die omgewing verseël. Die omgewing bokant dié ruimte was ryk aan koolstofdioksied en die afsyferende grondwater het met verloop van tyd groot kamers in hierdie gesteente uitgekerf. Verstommende druipsteenformasies is ook met verloop van miljoene jare gevorm.

Die temperatuur in die Kangogrotte is min of meer konstant om en by 18°C en die vogtigheidsgraad is in sommige dele tot 97 %. Daar is vandag maar min vlermuise in die grotte oor, maar daar is duidelike tekens dat daar vroeër miljoene moes gewees het. Behalwe dat daar vroeër groot hoeveelhede ghwano uit die grotte gehaal is, is daar ook 'n sogenaamde vlermuisbegraafplaas waar die versteende oorblyfsels van duisende Kaapse hoefystervlermuise (Rhinolophus capensis) lê.

Hoewel die Kangogrotte nie so groot is soos die Carlsbad-grotte nie, vergelyk dit in skoonheid, verskeidenheid en interessante verskynsels besonder goed met die Amerikaanse grotte. Aanvanklik, voordat behoorlike toesig oor die grotte uitgeoefen is, het besoekers groot skade aan Kango I aangerig. Nikotien, bakterieë en ander vorme van afval het die oorspronklike kleur van die druipsteenformasies beïnvloed. Stalaktiete en stalagmiete is ook deur soewenierjagters afgebreek en weggedra.

Kango II en Kango III is daarom nooit aan die publiek oopgestel nie. Dié twee grotte word beskou as van die mooiste en onbesoedeldste grotte ter wêreld. Ontdekkingswerk word voortgesit en die verwagting is dat verdere grotte ontdek sal word.

Die Sudwalagrotte is in die Makeleberg ('n dolomietmassief) in die distrik Nelspruit geleë. Dele van die grotte is in prehistoriese tye bewoon. Dié grotte het ook 'n rol gespeel in die geskiedenis van die Swazi-volk, wat hier gaan skuiling soek het teen die voortdurende aanvalIe van die Zoeloes. Dit is ook as skuiling gebruik deur die uitgeworpe, eertydse regent Somcuba, wat, toe Mswazi in 1841 koning van Swaziland geword het, nie sy beeste aan die koning wou teruggee nie. Somcuba is dood in een van die talle aanvalIe wat die Swazi's op hom en sy volgelinge geloods het. Een van sy volgelinge, Sudwala, het met 'n paar manne in die grotte weggekruip. Toe Blankes later die gebied bereik, was dit dan ook Sudwala wat vir hulle die grotte gewys het, en die grotte is na hom genoem.

Hierdie grotte is deur oplossing en uitspoeling in die dolomiet gevorm. Dit bestaan uit 'n reeks gange en grotsale en is reeds tot op 'n afstand van meer as 2500 m van die ingang deur speleoloë ondersoek. Net 'n deel daarvan is oopgestel vir die publiek. Groot dele van hierdie grotstelsel is waarskynlik nog nie ontdek nie. Volgens legendes strek die grotte oor 'n afstand van 30 km. 'n Besondere kenmerk van die Sudwalagrotte is die fossiele van oerdiere (stromatoliete) teen die plafon van sommige sale. Hierdie oerdiere het in die tydperk toe die aarde se atmosfeer nog hoofsaaklik uit stikstof en koolstofdioksied bestaan het 'n belangrike rol in die vervaardiging van suurstof gespeel. Enorme kolonies het destyds in die vlak seë rondgedryf en sommige van hulle het in die Sudwalagrotkamer beland en gefossileer.

Die Sterkfonteingrotte in die dolomietheuwels, noordwes van Krugersdorp, het bekend geword vanweë die fossielvondste. Skedels van die vroegste, primitiewe mens is hier gevind, asook oorblyfsels van die sabeltandtier. Die grotte is reeds in 1896 deur die Italiaanse goudprospekteerder Guigimo Martinaglia ontdek en dr. Robert Broom het die eerste skedel in 1947 opgegrawe. Dit is 'n kleinerige grotstelsel en die druipsteenformasies is minder indrukwekkend as dié van die Kango- en die Sudwalagrotte. Vroeë ghwano-ontginning het baie van die druipsteenformasies vernietig. 'n Besondere kenmerk is egter die kalm, helder meer op 'n diepte van 40 m aan die eindpunt van die grot.

Die Eggogrotte in die dolomietheuwels aan die bokant van die Molapongvallei het sy naam te danke aan die eggo's wat gehoor kan word as teen sommige van die druipsteenformasies geslaan word. 'n Groot aantal werktuie wat uit die Middel- en Laat-Steentydperk dateer, is in hierdie grotte opgegrawe, wat daarop dui dat hulle al vroeg deur die primitiewe mens bewoon is. In die Eggogrotte word nog groot kolonies vlermuise gevind. 'n Deel van die grotte, hoofsaaklik die sogenaamde Kannibaalsaal, is dan ook vir die publiek gesluit om die woonplek van die vlermuise te beskerm, Die vlermuise kan hierdie saai net bereik deur 'n vertikale natuurlike skag wat deur middel van 'n ingewikkelde stel grotgange met die saai verbind is. Miljoene vlermuise bewoon die gange, kleiner grotkamers en die hoofsaal, wat spesiaal vir hulle ongeskonde gelaat is.

Fauna en flora

Omgewing

Varing wat in 'n grot groei

In baie grotte het daar met verloop van tyd 'n spesiale grotfauna ontwikkel. Die algehele duisternis, die hoë vogtigheidsgraad, die soms lae temperature en voortdurende voedselskaarste maak grotte beslis geen paradys vir lewende wesens nie. Van die min lewensvorme wat daar aangetref word, is op 'n baie spesiale manier aangepas om aan die harde eise van die lewe in grotte te voldoen. Daglig, een van die onontbeerlike vereistes vir alle groen plante, ontbreek in grotte. Net by die ingang van 'n grot word daar nog groenwiere aangetref wat in die skemering nog voldoende kan aanpas. Dieper in die grot, in die duisternis, kan net die bakterieë en skimmels hulle handhaaf. Omdat groen plante ontbreek, word daar ook geen organiese materiaal geproduseer nie; alle voedsel moet van buite af na binne gebring word. Kos is dus uiters skaars in grotte.

Die dierewêreld

Diere wat in grotte voorkom, kan in drie kategorieë verdeel word. Sommige spesies kan nêrens anders as net in grotte lewe nie. Hierdie diere, die troglodiete, is obligatoriese of verpligte grotbewoners. Die destydse Joego-Slawiese olm of grotsalamander (Proteus anguinus) is 'n goeie voorbeeld. Die tweede kategorie bestaan uit diere wat bogronds in 'n gelykwaardige omgewing voorkom: spinnekoppe, muggies, salamanders en janlangpote, ook genoem hooiwaens. Hulle word troglofiele genoem. Die derde groep is die trog loksene, wat eintlik net gaste in grotte is. Hulle soek beskutting en rus plek, maar verlaat hulle skuilplek om na kos te gaan soek. Onder hierdie "Ioseerders" tel byvoorbeeld die vlermuise, sprinkane en die sogenaamde vetvoël (Steatornis caripensis), ook die guacharo genoem. Dit is veral hierdie diere wat organiese materiaal in die grotte inbring; hul uitwerpsels word daarna deur bakterieë en ander eenselliges verwerk tot voedsel vir ander grotbewoners. In die droë dele van grotte teer veral die kewers hierop en in die water vorm die eenselliges self voedsel vir talle klein kreefagtiges. Die kreefagtiges dien weer op hulle beurt as kos vir wurms, groter kreefagtiges en visse. Grotbewoners is oor die algemeen alleseters; die voedselskaarste laat hulle nie toe om kieskeurig te wees nie.

Grot fauna, gevind in Noord-Amerika

Spesiale aanpassings

Omdat daar so min voedsel in 'n grot beskikbaar is, is die energieverbruik van grotbewoners daarby aangepas. Grotspinnekoppe spin byvoorbeeld nie 'n web nie. Dit sou vir hulle net 'n verspilling van tyd, materiaal en energie wees aangesien feitlik geen rondvlieënde insekte in grotte voorkom nie. Grotspinnekoppe bekruip hulle prooi.

Ware grotbewoners beweeg baie stadig en nooit meer as wat werklik nodig is nie. Behalwe dat dit energie bespaar, hou hulle bewegingloosheid ook verband met die gehoor en tassintuie waarop hulle vir oriëntasie aangewese is. Hierdie sintuie is dan ook besonder goed ontwikkel. Oë ontbreek dikwels en ook pigment (kleur). Albei is in die donkerte heeltemal oorbodig.

Vlermuise en die Suid-Amerikaanse vetvoëls is uitstekend aangepas by die lewe in grotte; hulle is uiters behendige vlieërs en kan voortdurend hulle omgewing peil en aftas deur geluidseine uit te stuur. Met behulp van die eggo's kan hulle moontlike hindernisse betyds ontdek.

Vlermuise vlieg uit 'n grot uit

Die vetvoël (of olievoël) het sy naam te danke aan die hoë vetgehalte van sy maag vel. Elke jaar maak die Indiane in die grotte van Caripé in Venezuela duisende van dié jong voëls dood vir die vet. Hierdie guacharovet is so suiwer dat dit langer as 'n jaar gebêre kan word sonder dat dit galsterig word.

Diere wat nie van nature grotbewoners is nie, kan net in grotte bestaan as hulle 'n skerp gehoor, 'n gevoelige tassin, 'n voorkeur vir 'n vogtige, koel omgewing en 'n stadige metabolisme het. Sulke diere kan onder sekere omstandighede wel verpligte (troglodiete) grotbewoners word, byvoorbeeld wanneer die omgewing buite die grot verander dat hulle dáár nie meer kan lewe nie. Op dié manier kan diere deur verandering van klimaat, die uitdroging van rivierbeddings of see-arms gedwing word om hulle in grotte terug te trek. Dit verklaar die teenwoordigheid van primitiewe seediere in grotte wat nog soutwater bevat, terwyl die omgewing buite die grot lank reeds nie meer 'n soutmilieu is nie. Dit verklaar ook moontlik die teenwoordigheid van die stromatoliet- fossiele in die Sudwalagrotte.

In koue streke oorwinter vlermuise in grotte. Sekere grotte word geheel en al deur vlermuise oorgeneem en sommige grotsale dien selfs as kraamkamers. In die Carlsbad-grotte in Nieu-Mexiko leef miljoene vlermuise. Dit is 'n bekende en baie indrukwekkende gesig wanneer hierdie swerms vlermuise saans uit die grotte vlieg om te gaan kos soek.

Speleologie

Die speleologie is die wetenskap wat hom bepaal tot die ondersoek van grotte. Naas die wetenskaplike element speel die avontuurlike ook 'n rol. Die speleologie lok heelparty amateurs, terwyl dit aan die wetenskaplikes hoë fiksheidseise stel.

Fisiek word van die speleoloog minder inspanning geverg as van 'n bergklimmer. Tegniese klim- en afdalingsprobleme kom natuurlik ook in die speleologie voor en word dikwels deur swak sig bemoeilik. Dit is egter nie die belangrikste probleem nie; 'n veel groter probleem is die duisternis. 'n Belangrike kenmerk van die mens is juis dat hy deur middel van sy waarnemingsvermoë 'n verhouding tot sy omgewing kan opbou. Langdurige duisternis stel daarom geweldige psigologiese eise. Rekords in die speleologie het daarom meestal te doen met die lengte van die tyd wat iemand ondergrond deurgebring het.

Sulke rekords is moeilik vergeIykbaar omdat die omstandighede aansienlik kan verskil. Wanneer speleoloë gebruik maak van 'n buiteopwekker wat met 'n lang kabel krag vir lampe verskaf, kan die tyd wat ondergronds deurgebring word, nie vergelyk word met dié van iemand wat dit in totale duisternis moet uithou nie. Dit is baie opmerkIik dat die bioritme van die mens in absolute duisternis aansienlik verleng kan word. 'n Dag (een volledige periode van agtereenvolgens wakker wees en slaap) kan tot 30/40 uur verleng word.

As daar genoeg lug is, kan mense maande lank ondergronds vertoef. Die psigologiese probleme wat opduik, verskil in beginsel nie veel van dié van ruimtevaarders en duikbootbemannings nie: agorafobie of ruimtevrees (gebrek aan 'n duidelike verwysingsveld in oop ruimtes), kloustrofobie (engtevrees) en 'n verskynsel wat ekspedisie-aggressie genoem kan word (aggressie teenoor lotgenote).

Speleologie kan fisiek ook baie gevaarlik wees. Behalwe dat die speleoloë kan val, kom rotsstortings ook voor en kan die navorsers verdrink, veral as dit sonder hulle medewete buite skielik hard begin reën en die ondergrondse riviere vinnig gevoed word. Boonop kan hulle in nou gangetjies vassit, deur giftige gasse oorweldig word en soms in plekke beland waar daar 'n ernstige suurstoftekort is. Die giftige gasse en suurstoftekort kan met behulp van tegniese hulpmiddels vroegtydig opgespoor word. Wetenskaplike ondersoeke in grotte omvat die geologiese en chemiese prosesse wat hulle daar afspeel, die dierelewe en die atmosferiese omstandighede. Die speleologie speel ook 'n belangrike rol in die prehistoriese ondersoek. Behalwe grottekeninge deur prehistoriese bewoners, ontdek speleoloë ook dikwels oorblyfsels van die prehistoriese mens en sy werktuie.

Bronnelys

Wêreldspektrum, Volume 10, bl.34-46, ISBN 0-908409-45-1

Eksterne skakels

Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Grot.
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir grot.