Sumer

Sumer (Akkadies: Šumeru; Sumeries: ki-en-ĝir) was een van die antieke beskawings in Suid-Mesopotamië, die hedendaagse Suid-Irak, tydens die vroeë Bronstydperk. Hoewel die vroegste voorbeelde van skrif in die streek nie verder terug as omstreeks 2500 v.C. strek nie, meen moderne historici dat Sumer tussen omstreeks 5500 en 4000 v.C. al bewoon was deur nie-Semitiese volke wat Sumeries gepraat het.

Sumer
Ander name	Sumeriese beskawing
Streek	Mesopotamië, Nabye Ooste, Midde-Ooste
Tydperk	Laat Neolitikum, Middel-Bronstydperk
Datums	c. 4500-1900 v.C.
Voorafgegaan deur	Obeid-tydperk
Opgevolg deur	Akkadiese Ryk

Geskiedenis

Die Sumeriese beskawing het in die 4de millennium v.C. ontstaan. In die 3de millennium v.C. het ’n kulturele simbiose ontwikkel tussen die Sumeriërs (wat ’n taal gepraat het wat onverwant is aan enige tale wat vandag bekend is) en die Semitiese Akkadiessprekende volke. Die invloed van Sumeries op Akkadies (en omgekeerd) is te bespeur op alle gebiede, van leenwoorde tot sintaksis, morfologie en fonologie.

Sumer is omstreeks 2270 v.C. deur die Semitiessprekende konings van die Akkadiese Ryk verower, maar Sumeries het as ’n heilige taal voortbestaan. Inheemse Sumeriese heerskappy het weer tussen 2100 en 2000 v.C. opgevlam, maar Akkadies was steeds een van die spreektale.

Die stad Eridu, aan die kus van die Persiese Golf, was die wêreld se eerste stad; drie kulture het daar vermeng: Obeidse boere wat in moddersteenhutte gewoon het, nomadiese Semitiese skaap- en bokboere wat in swart tente gewoon het en vissers wat in riethutte in die vleie gewoon en die voorvaders van die Sumeriërs kon gewees het.

Die ekonomie wat in die streek ontstaan het, het die bevolking in staat gestel om tot destyds ongekende vlakke te styg. Die hoër bevolkingsdigtheid het op sy beurt ’n werkersmag en ’n verdeling van arbeid met gespesialiseerde kundigheid geverg. Terselfdertyd het die oorverbruik van die grond geleidelik gelei tot versouting en ’n ontvolking van die streek, en eindelik het die Akkadiërs van Middel-Mesopotamië dit oorgeneem.

Sumer was ook die plek waar die eerste skrif ontwikkel het; van ’n soort protoskrif in die middel 4de millennium v.C. tot die Sumeriese wigskrif in die 3de millennium v.C.

Sumeriese kuns

Die rivierdal van die Eufraat en die Tigris was ongunstig vir die ontwikkeling van boukuns omdat daar in die onmiddellike omgewing geen natuurlike klip of hout beskikbaar was nie. Vir die bou van hutte, skaapkrale en stalle is bondels riete as steunwerk gebruik vir die rietmatte wat die dak- en muurbedekking uitgemaak het.

Groter en duursamer geboue soos tempels is met leem gebou. Die leem is tot langwerpige blokke gevorm wat in die son drooggebak is. Die blokke is dan met leem gemessel en ook met leem gepleister. Die leemmure is aan die buitekant versier met steunbere (wigvormige stutmure), wat mettertyd hul ondersteunende funksie verloor en suiwer as versiering gedien het.

Die skaduwerking van hierdie steunbere het die eentonige muuroppervlak onderbreek. Veral die tempels is deur die eeue heen deur hierdie argitektoniese vlakverdeling gekenmerk, ’n eienskap wat hulle tot in die Hellenistiese tydperk van die nieheilige geboue onderskei het. Die binnemure is versier met terraccottastafies met ’n swart, rooi of wit gekleurde punt, wat in mosaïeke (die sogenaamde keëlmosaïek) met geometriese patrone (veral sigsag) saamgevoeg is. Die sogenaamde suiletempel van Uruk is byna heeltemal met keëlmosaïek versier.

Hierdie versiering is aan die einde van die tweede millennium v.C. voortgesit in die geglasuurde bakstene wat deur die Assiriërs gebruik is. In die Uruk-tydperk (omstreeks 3500-2900 v.C.), veral die Jemdet Nasr-tydperk (omstreeks 3100-2700 v.C.), is ’n groot aantal tempels gebou. Die binnekant het uit ’n sentrale ruimte bestaan wat vanuit ’n ruimte aan die sykant betree is. Met ’n draai van 90 grade na links het ’n mens dan voor ’n altaar teen die kort muur te staan gekom, waarop ’n simbool of beeld van die godheid geplaas is. Enkele meters daarvoor kon offerandes gebring word.

Die tempels is altyd op ’n verhoogde vlak van die terrein gebou met ’n trap wat na die ingangspoort lei. In die Sumeriese wêreldbeskouing was berge die gebruiklike plek vir die manifestasie van hemelse magte. Deur die tempels op hoë plekke te bou, kon optimale voorwaardes vir kommunikasie met die gode dus geskep word.

Anu-ziggoerat / Wit Tempel

Die Anu-ziggoerat / Wit Tempel by Uruk. Die oorspronklike piramidevormige struktuur, die Anu-ziggoerat, dateer van omstreeks 4000 v.C. en die Wit Tempel is omstreeks 3500 v.C. bo-op gebou.

Dit is nie moontlik om op grond van die vorm en die indeling van die tempel vas te stel watter god of godin daar vereer word nie. Met die toename in stedelike welvaart het die terreinsverhoging in die loop van die vierde en derde millennium v.C. ontwikkel tot ’n ziggoerat, ’n terreinsverhoging wat uit verskeie terrasse bestaan het. ’n Tempelplatform van geringe hoogte het egter dieselfde simboliese betekenis behou. In die Anu-distrik van Uruk (die hedendaagse Warka, wat in die Bybel Erek genoem word) is ’n baie ou ziggoerat waarop die Wit Tempel (omstreeks 3500 v.C.) gestaan het.

Die naam van die tempel is aan die witgepleisterde buitekant ontleen. Die terras onderkant die Wit Tempel het die oorblyfsels van ouer heiligdomme bevat wat, nadat hulle klaar diens gedoen het, met klippe opgevul is, waardeur ’n nuwe terras gevorm is. Dit was die normale handelswyse in Mesopotamië. In die Jemdet Nasr-tydperk is daar baie in Mesopotamië gebou, en onder meer die Ovaal Tempel van Chafadji (in die dal van Diala) is opgerig.

Ook hier is verskillende tempels gevind wat bo-op mekaar gebou is. Die belangrikste een het in die tydperk 3000-2450 v.C. ontstaan. Die werklike heiligdom van die tempels is met verloop van tyd meer na die uiteinde van die gebou verplaas, waar dit minder toeganklik as voorheen was. Die Tempel van die Oog by Tell Brak dateer ook uit hierdie tydperk. Op die witgekalkte mure is koperlyste met afbeeldings van die Oog aangebring.

In die tempel is duisende votiewe beeldjies (geloftebeeldjies) met ’n afbeelding van die Oog in wit en swart albas aangetref. Die grootste gebou in die Ou Akkadiese tyd was die paleis van Naram-Sin (omstreeks 2250 v.C.) by Tell Brak wat aan die voorkant sowat 100 m breed was. Op al die stene in die paleis wat van opskrifte voorsien is, word Naram-Sin se naam gemeld. Die versterkte paleis moes waarskynlik ook dien as beskerming vir die handelsweg na Anatolië, waar die ryk erts uit Klein-Asië gekry het.

Metaalvoorwerpe uit Tell Brak stem ooreen met vondste uit Troje II, wat in die Ou Akkadiese tyd kontak met die stede van Mesopotamië moes gehad het. Ná omstreeks 2000 v.C. het die Sumeriërs geen betekenisvolle rol meer gespeel nie, hoewel hul taal voortbestaan het en hulle tot aan die einde van die Babilonies-Assiriese tyd voortgegaan het om tempels te bou.

Beeldhoukuns

Een van die oudste beeldhouwerke is ’n vrouekop van wit marmer (omstreeks 3500-3000 v.C.) wat by Uruk gevind is (lrakmuseum, Bagdad). Die oë en wenkbroue is waarskynlik met ’n swart verf van aardpik gekleur en die oogholtes met lasuursteen gevul. Die hoof was waarskynlik met ’n pruik van goud of koper bedek. In die Sumeriese beeldhoukuns is verskillende materiale gewoonlik tegelyk gebruik. Die ingesette dele is met ’n bitumenstof vasgeheg.

Nie die realistiese nie, maar die geometries abstraherende elemente van hierdie kop het in die latere beeldhoukuns voortgeleef. Dit is onder meer te sien aan die votiewe beeldjies van mans en vroue met groot, wye oë en gevoude hande, wat in groot getalle by die Abu-tempel by Amar (omstreeks 2700-2500 v.C.) ontdek is. Die oë en hare is met ’n bitumenhoudende verf swart gemaak, en sowel die mans as die vroue is geklee in lang rokke wat tot by die enkels reik.

In die Ou Akkadiese tyd het die Sumeriese kuns ’n nuwe funksie gekry: die verheerliking van die vors. In hierdie tydperk is dan ook meer beeldhouwerk as religieuse bouwerk gedoen. Danksy die noukeurige inskripsies kan presies bepaal word uit watter tydperk die werk dateer. ’n Besonder indrukwekkende voorbeeld is die realistiese bronskopbeeld van Sargon van Akkad (omstreeks 2370 v.C.), wat by Nineve gevind is (Irakmuseum, Bagdad). Sargon se kleinseun, Naram-Sin (2254-2218 v.C.), is met sy seëvierende troepe uitgebeeld op die Oorwinningstele van Naram-Sin, wat in Susa gevind is.

Die soldate op die afbeelding klim teen ’n beboste helling uit. Bokant hulle staan Naram-Sin (vanweë sy geïsoleerde posisie word die toeskouer se aandag op hom gefokus) terwyl die verslane vyande hom om genade smeek. In die tydperk van verwarring aan die einde van die Ou Akkadiese tyd het verskillende stadstate weer selfstandig geword, onder meer Lagasj, waar Gudea die vors was. Sy gelaatstrekke is uit verskillende beeldhouwerke bekend. Een van die beelde - wat dikwels minder realisties is as dié uit die tyd van Sargon en Naram-Sin - toon Gudea terwyl hy die grondplan van ’n tempel bekyk (omstreeks 1250 v.C., Louvre, Parys).

Kunsnywerheid

Uit die Obeid-tydperk (tot omstreeks 3500 v.C.) is erdewerk met geometriese ornamentiek gevind. Die tegniek is voortgesit in die Uruk-tydperk (omstreeks 3500-2900 v.C.), waarin veral klokvormige potte vervaardig is, ’n tipe wat in veral die Jemdet Nasr-periode (omstreeks 3100-2700 v.C.) in die hele gebied voorgekom het. Gestileerde mens- en dierefigure is ook ontdek.

’n Albastervaas van ’n meter hoog wat by Uruk ontdek is, is versier met reliëfs waarin die bring van offerande aan die godin Inanna (of Isjtar) uitgebeeld word. Die Sumeriërs was bekend met ’n spesiale mosaïektegniek waarin gekleurde stukkies kalksteen, lasuursteen en skulpe met bitumen op ’n houtdraer vasgeheg is.

Die enigste volledig bewaarde mosaïekwerk volgens hierdie tegniek is die sogenaamde mosaïekstandaard van Ur (omstreeks 2700-2500 v.C., Britse Museum, Londen), wat op twee reghoekige panele die temas oorlog en vrede uitbeeld. Hierdie mosaïekstandaard was waarskynlik ’n deel van ’n musiekinstrument se klankkas. Uit dié tyd dateer ook die Ram in ’n Ruigte, ’n offerstandaard uit Ur, gemaak van goud, silwer, lasuursteen en skulpe wat op ’n houtkern aangebring is.

Sierade, veral krale en goue hooftooisels, is in groot getalle ontdek, onder meer by Ur. ’n Besondere plek word ingeneem deur die silinderseëls wat sedert die Uruk-tydperk aangetref word. ’n Voorstelling – deurgaans in spieëlbeeld – verskyn op die ronde kant van die silinder (gewoonlik in ’n harde klipsoort gegraveer) en kom duidelik te voorskyn wanneer dit op sagte klei afgerol word. Die afbeeldings op die seël, waarby dikwels ’n inskripsie in wigskrif gevoeg is, vertoon ’n enorme afwisseling in styl en onderwerp. Silinderseëls het tot in die Persiese tyd (5de eeu v.C.) in gebruik gebly, toe dit deur stempelseëls vervang is.

Letterkunde

’n Deel van die Heldedig van Gilgamesj in Akkadies uit die Biblioteek van Assurbanipal. Britse Museum.

Die Heldedig van Gilgamesj (omstreeks 2000 v.C.) behandel in 11 kleitablette die avontuurlike lewe van die held Gilgamesj, die legendariese koning van Uruk. In die loop van die verhaal vind hy ’n metgesel in die kragmens Enkidu, met wie se hulp hy die monster Chuwawa verslaan. Die daaropvolgende dood van sy vriend bring ’n keerpunt in die lewe van Gilgamesj, wat na onsterflikheid streef.

Hy raadpleeg die wyse Uta-Napishtim, by wie hy van die lewensplant hoor. Gilgamesj besluit om die lewensplant in die hande te kry, maar onsterflikheid is hom nie beskore nie: Nadat hy die plant met groot moeite bekom het, word dit deur ’n listige slang van hom afgeneem en sterf hy voor die mure van sy geliefde Uruk.

Musiek

Die woord vir "musiek" is nin-gufu, wat ook "vreugde" beteken. Musiek het ’n belangrike plek in die daaglikse lewe ingeneem. Daar was arbeids-, herders- en liefdesliedjies, liedere wat by feestelikhede aan die hof gesing is, oorwinningsliedere en natuurlik die godsdienstige musiek, waaroor byna alles bekend is.

Godsdienstige gesange het aanvanklik uit een loflied bestaan wat deur een of ’n paar instrumente begelei is. Dit het uiteindelik tot ’n ware liturgie ontwikkel, wat bestaan het uit ’n aantal bepaalde gesange wat dikwels deur hele ensembles begelei is. Uit die bronne kan afgelei word dat beurtsang dikwels voorgekom het.

By die tempels was daar permanente musikante in diens, byvoorbeeld ’n voorsanger. Elke instrument het sy eie rituele betekenis gehad. Die trom, en in die besonder die koperketeltrom, is as ’n spreekbuis van die godheid beskou. In so ’n keteltrom was dikwels ’n godebeeldjie. In die oorgelewerde teksbronne kom daar tekens voor wat as ’n vroeë vorm van notasie beskou word. Daar bestaan nie eensgesindheid oor hierdie moontlikheid en die uiteindelike vertolking daarvan nie, en daarom is daar eintlik niks oor die werklike musiek bekend nie.

Te min inligting is ook bekend oor die stemming of toonhoogte van die instrumente - waaruit byvoorbeeld die samestelling van die toonreekse vasgestel sou kon word. Instrumente wat deur diere bespeel word, vorm ’n tema wat dikwels in die beeldende kuns voorkom. Op die musiekinstrumente self is daar ook dikwels afbeeldings van diere, veral bulle. Die bes ontwikkelde groep was snaarinstrumente: die harp, lier en luitagtige pandora. Die blaasinstrumente was meestal fluite van hout en riet, maar trompette was ook bekend.

Ander musiekinstrumente was tromme, keteltromme, tamboeryne, klokkies en simbale. Identifikasie word bemoeilik deurdat die name van die instrumente baie uiteenlopend was. Die Bybelse beskrywing van instrumente het waarskynlik betrekking op dié wat Mesopotamië veel later vanuit die Grieks-Siriese kultuur binnegekom het.

Ontwikkeling van koningskap

Die inheemse letterkundige tradisie kan in die vroegste geskiedenis in twee tydperke onderskei word: die tydperk voor die Vloed (die sogenaamde sondvloed van die Bybel) en die tydperk daarna. In die periode voor die Vloed sou nege konings in Mesopotamië regeer het.

Elke koning is bygestaan deur ’n wyse raadsman. Tydens die bewind van die negende koning het die Vloed plaasgevind waartydens die koning deur die gode gered is (vergelyk die geskiedenis van Noag en die Ark). Ná die Vloed het die koningskap "neergedaal" op die stad Kisj en daarmee is ’n moderne indeling, die Vroegdinastiese Tydperk (omstreeks 2900-2300 v.C.), ingelui.

In die tyd van die Vroeë Dinastiek I was die konings van Kisj die opperheersers, altans volgens die Sumeriese Koningslys. Dit is seker dat die koningskap ’n noue verband met die godsdiens gehad het. Oor die Vroeë Dinastiek II (2700-2500 v.C.) is die bronne duideliker. Uit hierdie tyd is outentieke inskripsies van die konings van Ur, Lagasj en Kisj gevind.

Verskeie konings van die stad Uruk was die helde van bekende sages soos die Heldedig van Gilgamesj, wat ’n historiese agtergrond gehad het. Daar word vertel van die oorloë van koning Enmerkar en Lugalbanda teen die stad Aratta iewers in Persië, asook van die mislukte beleëring van Uruk deur die konings van Kisj tydens die bewind van Gilgamesj.

Volgens opgrawings moes daar tydens hierdie sogenaamde Heroïese Tydperk van Mesopotamië al heelparty stede in Benede-Mesopotamië bestaan het. Hierdie stede was almal polities selfstandig, met elk ’n eie koning. Saam het hulle egter ’n kulturele eenheid gevorm (Sumer, wat ruweg die hele Benede-Mesopotamië ingesluit het), met ’n eie taal en godsdiens. Die religieuse sentrum tot aan die einde van die ou Babiloniese tydperk in omstreeks 600 v.C. was die stad Nippur. By die Sumeriërs het godsdiens ’n sentrale rol gespeel.

'n Stad is beskou as die eiendom van die godheid wat sy welvaart waarborg, en selfs die koning het hom aan die goddelike orde onderwerp. Oor die Vroeë Dinastiek III (2500-2300 v.C.) is die meeste bekend, aangesien baie inskripsies uit dié tydperk bewaar gebly het. Dit sluit nie alleen koningsannale in nie, maar ook juridiese en administratiewe werke met inligting oor grondbesit, die beheer van tempels en die daaglikse lewe. Die meeste bronne is opgegrawe in Lagasj, wat in daardie tyd ’n welvarende stad was en ’n bolwerk gevorm het teen die Sumeriërs se oostelike bure, die Elamiete.

Een van die konings, Urukagina van Lagasj, staan in die geskiedenis bekend as die eerste wetgewer: Hy het ’n edik uitgevaardig ingevolge waarvan vroeëre verhoudings herstel is. Aan die einde van die Vroegdinastieke Tydperk het Lugalzagessi in Uruk aan die bewind gekom en skynbaar ’n groot deel van Mesopotamië regstreeks of onregstreeks beheer.

Bronne

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409591, volume 18, ble. 136, 141

Skakels

• Eine kurze Geschichte der Sumerer (und Akkader)

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Sumer.

• Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.