Wikipedia

Ystertydperk

(Aangestuur vanaf Ystertyd)
’n Ronde huis met ’n grasdak uit die Ystertydperk, buite en binne.

Die Ystertydperk is die laaste van die drie tydperke waarin die vroeë geskiedenis van die mens ingedeel is. Dit volg op die Steen- en Bronstydperk en word gekenmerk deur die bewerking van yster en die maak van ystergereedskap. Die begrip is veral van toepassing op Europa, die Antieke Nabye Ooste en ander dele van die Ou Wêreld.

Daar is nie ’n wêreldwye begintyd van die tydperk nie, aangesien mense in verskillende streke op verskillende tye begin het om ystergereedskap te maak. In Griekeland, die Levant en Indië het die Ystertydperk omstreeks 1200 v.C. begin en in Wes-Europa omstreeks 800 v.C.

Van die voorwerpe wat in dié periode van yster gemaak is, sluit wapentuie en gereedskap in omdat die metaal sterker en makliker bewerkbaar was as brons. Brons, wat onbelangriker was, is gebruik vir die maak van versierings en perdetuie.

Die duur van die Ystertydperk wissel ook van streek tot streek. Dit is geskoei op argeologiese konvensie; die blote teenwoordigheid van yster is nie genoeg om op ’n kultuur uit die Ystertydperk te dui nie. Die "Ystertydperk" begin op ’n spesifieke plek wanneer die vervaardiging van yster of staal daar ’n punt bereik het waar ystergereedskap oor die algemeen van ’n beter gehalte was as dié van brons.[1] So kom farao Toetankamen se dolk van meteorietyster uit die Bronstydperk. In die Antieke Nabye Ooste het hierdie hierdie oorgang plaasgevind kort ná die sogenaamde Bronstydperk-verval, in die 12de eeu v.C. Die tegnologie het gou deur die Mediterreense gebied en na Suid-Asië versprei. Dit het stadiger na Sentraal-Asië, Oos-Europa en Sentraal-Europa versprei, en eers teen omstreeks 500 v.C. na Noord-Europa.

Daar word algemeen aanvaar die Ystertydperk het geëindig met die begin van die historiografiese rekord. Dit geld egter nie oral nie; in die Antieke Nabye Ooste word die afsnytyd beskou as die stigting van die Achaemenidiese Ryk omstreeks 550 v.C., en in Sentraal- en Wes-Europa die Romeinse verowerings van die 1ste eeu v.C. Die begin van die Wikingtydperk, omstreeks 800 n.C., word beskou as die einde van die Germaanse Ystertydperk van Skandinawië.

In Suid-Asië (die Indiese subkontinent) word die begin van die Ystertydperk beskou as by die ysterbewerkende "Geverfde Gryskeramiek"-kultuur in die 18de eeu v.C. en die einde as met die bewind van Ashoka die Grote (3de eeu v.C.). Die gebruik van die term "Ystertydperk" in die argeologie van Suid-, Oos- en Suidoos-Asië is meer onlangs en minder algemeen as vir Wes-Eurasië; ten minste in China het die voorgeskiedenis geëindig voordat ysterbewerking begin het, en die term word dus nie algemeen gebruik nie. Die Sahel (Soedanstreek) en Afrika suid van die Sahara val buite die drietydperkstelsel omdat daar geen Bronstydperk was nie, maar die term "Ystertydperk" word soms gebruik in verwysings na vroeë kulture wat yster bewerk het, soos die Nok-kultuur van Nigerië.

Geskiedenis van die begrip

wysig

Die drietydperkstelsel is in die eerste helfte van die 19de eeu begin gebruik, in besonder in die argeologie van Europa. Later in dié eeu is die term uitgebrei om ook die Antieke Nabye Ooste in te sluit. Dit verwys na Hesiodus se mitologiese "tydperke van die mens". Christian Jürgensen Thomsen het dit in die 1830's die eerste keer vir Skandinawië gebruik. Teen die 1860's is dit beskou as ’n nuttige verdeling van die "vroegste geskiedenis van die mens" in die algemeen[2] en is dit in Assiriologie aangewend. Die ontwikkeling van die nou algemene tydperkverdeling in die argeologie van die Antieke Nabye Ooste het in die 1920's en 1930's plaasgevind.[3]

Soos die naam aandui, word die tegnologie van die Ystertydperk gekenmerk deur die vervaardiging van gereedskap en wapens van yster of, meer spesifiek, koolstofstaal (staal waarvan die eienskappe hoofsaaklik bepaal word deur die persentasie van die aanwesige koolstof).[4]

Vroeë ysterbewerking

wysig

Die vroegste bekende ysterartefakte is nege kraletjies wat van 3200 v.C. dateer. Hulle is in grafte by Gerzeh, Onder-Egipte, ontdek en uitgeken as meteooryster wat deur versigtige hamerslae gevorm is.[5] Meteooryster, ’n kenmerkende ysternikkelallooi, is duisende jare voor die Ystertydperk deur verskeie antieke volke gebruik. Sulke yster het nie die smelting van erts geverg nie.[6][7]

Gesmelte yster het in die middel van die Bronstydperk sporadies in die argeologiese rekords verskyn. Hoewel aardyster algemeen voorkom, het die hoë smeltpunt daarvan, 1 538 °C, dit buite die bereik geplaas van algemene gebruik tot die einde van die tweede millennium v.C. Vanweë tin se lae smeltpunt van 231,9 °C en koper se relatief gemiddelde smeltpunt van 1 085 °C kon die mense van die Neolitikum daarmee werk – die droogoonde van omstreeks 6000 v.C. kon tot temperature van meer as 900 °C verhit word.[8] Benewens spesiaal vervaardigde smeltoonde, moes ingewikkelde prosedures ontwikkel word om onsuiwerhede uit die yster te verwyder, die bymenging van koolstof te reguleer en ’n nuttige balans tussen hardheid en sterkte in staal te verkry.

Die vroegste tentatiewe bewys van die maak van ystervoorwerpe is ’n klein hoeveelheid ysterfragmente met die regte hoeveelheid koolstof bygevoeg – dit is in die Proto-Hetitiese lae by Kaman-Kalehöyük ontdek en dateer van 2200-2000 v.C. Akanuma (2008) kom tot die volgende gevolgtrekking: "Die kombinasie van koolstofdatering, argeologiese konteks en argeometallurgiese ondersoeke dui aan dit is waarskynlik dat die gebruik van ysterware wat van staal gemaak is, reeds in die derde millennium v.C. in Sentraal-Masedonië begin het".[9] Volgens Souckova-Siegolová (2001) is ystertoerusting omstreeks 1800 v.C. in baie beperkte hoeveelhede in Sentraal-Anatolië gemaak en is dit in die Nuwe Hetitiese Ryk (omstreeks 1400-1200 v.C.) deur elitegroepe gebruik, maar nie deur die algemene publiek nie.[10]

Net so is onlangse argeologiese oorblyfsels van ysterwerke in die Gangesvallei in Indië gedateer uit 1800 v.C. Tewari (2003) lei daaruit af dat "kennis van ystersmelting en die vervaardiging van ysterartefakte goed bekend was in die Oos-Vindhya-bergstreek en yster in gebruik was in die Sentraal-Ganga-vlakte, minstens vanaf die tweede millennium v.C.".[11] Teen die middel van die Bronstydperk het toenemende hoeveelhede voorwerpe van gesmelte yster (wat van meteorietyster onderskei kan word vanweë die gebrek aan nikkel daarin) in die Midde-Ooste, Suidoos-Asië en Suid-Asië begin verskyn – en so vroeg as 2000-1200 v.C. op plekke in Afrika.[12][13][14][15]

Moderne argeologiese bewyse dui aan ysterprodukte is omstreeks 1200 v.C. op groot skaal vervaardig, en dit dui die einde van die Bronstyd aan. Anthony Snodgrass[16][17] stel voor ’n tekort aan tin as deel van die einde van die Bronstydperk en handelsontwrigtings in die Mediterreense streek omstreeks 1300 v.C. het metaalwerkers gedwing om ’n alternatief vir brons te soek. As ’n bewys is baie bronstoerusting in dié tyd as wapens herwin. Die meer algemene gebruik van yster het gelei tot beter staalvervaardigingstegnieke teen ’n laer koste. Dus is yster as goedkoper, sterker en ligter beskou selfs nadat tin weer beskikbaar geraak het, en die vervaardiging van ysterprodukte het dié van brons permanent vervang.[18]

Antieke Nabye Ooste

wysig

Die Ystertydperk in die Antieke Nabye Ooste het vermoedelik begin met die ontdekking van ystersmelting- en smeetegnieke in die laat 2de millennium v.C. (omstreeks 1300 v.C.) in Anatolië of die Kaukasus en die Balkan.[19] Die vroegste laagoondsmelting van yster word aangetref uit omstreeks 930 v.C. (14C-datering), by Tell Hammeh in Jordanië.

Die artefakte uit die vroeë Ystertydperk by Kultepe, Azerbeidjan, wys ystersmelting was voor die 2de millennium v.C. (of reeds die 3de millennium v.C.) in dié streek bekend.[20][21]

Wes-Asië

wysig

In Sumer, Akkadië en Assirië in Mesopotamië strek die gebruik van yster vanaf miskien 3000 v.C.[22] Een van die vroegste aetefakte van gesmelte yster was ’n dolklem wat in ’n Hattiese graf in Anatolië ontdek is en van omstreeks 2500 v.C. dateer.[23] Teen die begin van die 1ste millennium v.C. het die algemene vervanging van bronswapens deur ysterwapens vinnig deur die Nabye Ooste (Noord-Afrika en Suidwes-Asië) versprei.

Die ontwikkeling van ystersmelting is eens toegeskryf aan die Hetiete van Anatolië tydens die laat Bronstydperk. Daar is lank geglo die sukses van die Hetitiese Ryk in dié tyd was danksy die voorsprong wat die "monopolie" op ysterwerk hulle gegee het.[24] Die invallende Seevolke sou dan verantwoordelik gewees het vir die verspreiding van die kennis in die streek. Die siening van so ’n "Hetitiese monopolie" word egter nie meer algemeen deur kenners gehandhaaf nie.[24] Daar is net soveel Bronstydperk-ystervoorwerpe uit dieselfde tyd in Egipte en op ander plekke ontdek as in Anatolië; en min van dié voorwerpe is wapens.[25]

Egipte

wysig

Die Ystertydperk in Egiptiese argeologie stem min of meer ooreen met die Derde Oorgangstydperk van Egipte.

Yster is skaars in versamelings Egiptiese oudhede. Brons was daar die belangrikste materiaal tot met die verowering van Egipte deur die Nieu-Assiriese Ryk in 671 v.C. ’n Verduideliking hiervoor kan wees dat Egiptiese artefakte hoofsaaklik voorwerpe is wat in grafte aangetref is of met begrafnisse verband gehou het; omdat die antieke Egiptenare yster as ’n onsuiwer metaal beskou het, het hulle dit nooit vir hierdie en ander godsdienstige doeleindes gebruik nie. Dit is toegedig aan Set, die gees van die bose wat volgens die Egiptiese tradisie oor die sentrale woestyne van Afrika geheers het.[22]

In die Swart Piramide van Aboesir, van voor 2000 v.C., is ’n paar ystervoorwerpe ontdek. Die metaal word in die bragfnisteks van Pepi I genoem.[22] By Oegarit is ’n swaard met die naam van farao Merneptah asook ’n gevegsbyl met ’n ysterlem en goudversierde bronshandvatsel ontdek.[23] ’n Dolk met ’n ysterlem is in Toetankamen se graf uit die 13de eeu v.C. gevind. Uit ondersoeke blyk dit die yster kom van ’n meteoriet.[26][27][28]

Europa

wysig
 
Europa in 700 v.C., tydens die Ystertydperk.
 
Maiden Castle in Dorset, Engeland. In Brittanje is meer as 2 000 heuwelforte uit die Ystertydperk.

In Europa is die Ystertydperk die laaste stadium van prehistoriese Europa en die eerste stadium van die protohistoriese periodes, wat beteken die begin van beskrywings van 'n gebied deur Griekse en Romeinse skrywers. Vir ’n groot deel van Europa het die Ystertydperk tot ’n skielike einde gekom met die verowering van lande deur die Romeine, hoewel ysterbewerking die oorheersende tegnologie gebly het. Op ander plekke kon die tydperk geduur het tot die vroeë eeue n.C. en die verowering van lande deur ander volke.

Ysterbewerking is in die laat 11de eeu v.C. aan Europa bekend gestel,[29] moontlik vanuit die Kaukasus. Oor die volgende 500 jaar het dit geleidelik noord- en weswaarts versprei. Die Ystertydperk het nie begin toe yster die eerste keer in Europa verskyn het nie, maar toe dit brons begin vervang het vir die maak van wapens en gereedskap.[30] Dit het nie oral in Europa op dieselfde tyd gebeur nie; plaaslike kultuurontwikkelings het ’n rol gespeel in die oorang na die Ystertydperk. Die Ystertydperk van die prehistoriese Ierland begin byvoorbeeld omstreeks 500 v.C. (toe die Griekse Ystertydperk al verby was) en het geëindig omstreeks 400 n.C. Die algemene gebruik van die ystertegnologie het tegelykertyd in Europa en Asië ’n aanvang geneem.[31] Die prehistoriese Ystertydperk in Sentraal-Europa kan verdeel word in twee tydperke wat op historiese gebeure gegrond word – die Hallstatt-kultuur (vroeë Ystertydperk) en La Tène-kultuur (laat Ystertydperk).[32] Die materiaalkulture van Hallstatt en La Tène bestaan uit vier fases (A, B, C en D).[33][34][35]

Fase A Fase B Fase C Fase D
Hallstatt (1200-700 v.C.)

Plat grafte

(1200-700 v.C.)

Potte gemaak met polichromie

(700-600 v.C.)

Swaar yster- en bronsswaarde

(600-475 v.C.)

Dolkswaarde, borsspelde en ringe

La Tène (450-390 v.C.)

S- en spiraalvormige en ronde ontwerpe

(390-300 v.C.)

Ysterswaarde, swaar messe, spiespunte

(300-100 v.C.)

Ysterkettings, -swaarde en -belde, en swaar spiespunte

(100-15 v.C.)

Ystersae, -sekels en -hamers

Die Ystertydperk in Europa word gekenmerk deur ’n uitgebreide reeks ontwerpe in wapens en toerusting.[22] Hulle is nie meer gegiet nie, maar in die regte vorm gehamer, en versierings was oordadig en kromlynig, en nie meer reglynig nie; die vorms en aard van die versierings op Noord-Europese wapens het in sommige gevalle met dié van Romeinse wapens ooreengestem en was in ander gevalle eiesoortig en verteenwoordigend van noordelike kuns.

Asië

wysig

Sentraal-Asië

wysig

Die Ystertydperk in Sentraal-Asië het begin toe ystervoorwerpe tussen die 10de en 7de eeu v.C. onder die proto-Indo-Europese volke begin verskyn het in die hedendaagse Xinjiang, soos dié wat op ’n begrafnisterrein by Chawuhukou ontdek is.[36]

Die Pazirik-kultuur is ’n kultuur uit die Ystertydperk wat van omstreeks die 6de tot 3de eeu v.C. geleef het. Artefakte en gemummifiseerde mense is in die Siberiese ysgrond in die Altaiberge gevind.

Oos-Asië

wysig

In China is brons-inskripsies uit omstreeks 1200 v.C. ontdek, van voor die ontwikkeling van ystermetallurgie, wat teen omstreeks die 9de eeu v.C. bekend was.[37][38] In China het die geskiedenis dus begin min of meer in dieselfde tyd as die gebruik van yster, en daarom word die term "Ystertydperk" nie juis as ’n periode in die Chinese kultuur gebruik nie. Ystermetallurgie het die Yangtzevallei omstreeks die einde van die 6de eeu v.C. bereik.[39] ’n Paar voorwerpe is by Changsha en Nanjing ontdek.

 
Wapenrusting van die koninkryk Silla (Nasionale Museum van Korea).

Ystervoorwerpe het die Koreaanse skiereiland in die 4de eeu v.C. bereik danksy handel met kulture in die Geelseegebied, net voordat die Westerse Han-dinastie begin het.[40][41] In die 2de eeu v.C. het ystervervaardiging begin en boere het in die 1ste eeu v.C. ysterwerktuie in Suid-Korea begin gebruik.[40] Ystergietblokke was belangrike grafitems en het die rydkom of prestige van die oorledene aangedui.[42]

In Japan is wapens, gereedskap en versierings van yster in die laat Yayoi-tydperk (omstreeks 300 v.C.-300 n.C.) gebruik,[43] of andersins in die daaropvolgende Kofun-tydperk (omstreeks 250-538 n.C.), waarskynlik as gevolg van kontak met Korea en China.

Suid-Asië

wysig

Yster is in die 3de millennium v.C. in Mundigak gebruik om artikels te vervaardig soos koperklokkies met ’n ysterklepel en ’n koperstaaf met twee dekoratiewe ysterknoppe.[44] Artefakte soos klein messe en lemme is in die Indiese staat Telangana ontdek; dit dateer van omstreeks 2400-1800 v.C.[45][46] Die geskiedenis van metallurgie op die Indiese subkontinent het voor die 3de millennium v.C. begin. Argeologiese terreine in Indië soos Malhar, Dadupur, Lahuradewa, Kosambi en Jhusi het ysterimplemente opgelewer uit die tydperk 1800-1200 v.C.,[11] en die terrein Raja Nala ka tila implemente uit die tydperk 1800/1700 v.C. Daar is bewyse van ystersmelting in Malhar en die omliggende gebied. Dié terrein word beskou as die middelpunt van die laagoondsmelting van yster vanweë sy ligging by die Karamnasa- en Gangarivier. Sekels, spykers, spiespunte en ander artikels is minstens teen 1500 v.C. hier aangetref.[47] ’n Begrafnisterrein uit die Ystertydperk is by Hyderabad opgegrawe.[48]

Aan die begin van die 1ste millennium v.C. was daar groot ontwikkelings in ystermetallurgie in Indië. Vreedsame nedersettings het groot vordering gemaak met dié tegnologie. Een ysterbewerkingsterrein in Oos-Indië dateer van die 1ste millennium v.C.[49] In Suid-Indië (die hedendaagse Mysore) het yster in die 12de tot 11de eeu v.C. al voorgekom; hierdie ontwikkelings was te vroeg vir enige belangrike nabye kontak met die noordweste van die land.[49] Antieke Sanskrittekste noem metallurgie.[50] In minstens omstreeks 300 v.C., en vir seker teen 200 n.C., is staal van ’n hoë gehalte in Suid-Indië vervaardig.[51]

Die protohistoriese vroeë Ystertydperk in Sri Lanka het van 1000-600 v.C. geduur, maar bewyse van ystergebruik is in opgrawings van ’n begrafnisterrein by Haldummulla gevind[52] wat van 2400 v.C. dateer.

Afrika suid van die Sahara

wysig
 
Vondste uit die Ystertydperk in Oos- en Suider-Afrika – dit stem ooreen met die verspreiding in die 1ste millennium van die Bantoevolke.

In Afrika suid van die Sahara, waar daar geen universele Bronstydperk oor die hele kontinent was nie, het ystergebruik reg op die Steentydperk gevolg.[22] Bewyse van vroeë ystertegnologie op die subkontinent kan gevind word by terreine soos KM2 en KM3 in Noordwes-Tanzanië. Nubië, Egipte en Noord-Afrika was van die relatief min plekke in Afrika wat ’n volhoubare Bronstydperk gehad het.

Baie vroeë bewerkingsterreine vir koper en brons in Niger kan van so vroeg as 1500 v.C. dateer. Daar is ook bewyse van ystermetallurgie in dié tydperk in Termit, Niger.[12][53] Nubië was ’n groot vervaardiger en uitvoerder van yster ná die uitsetting van die Nubiese dinastie in Egipte deur die Assiriërs in die 7de eeu  v.C.[54]

Hoewel daar onsekerheid heers, glo sommige argeoloë ystermetallurgie in Wes-Afrika suid van die Sahara het onafhanklik ontstaan van dié in Eurasië en naburige dele van Noord- en Noordoos-Afrika.[55][56]

Argeologiese terreine met oonde vir ystersmelting is ook opgegrawe in die Nsukka-streek van Suidoos-Nigerië in wat nou Igboland is: dié by Lejja dateer van 2000 v.C.[15][56] en van 750 v.C.[56] Die terrein by Gbabiri in die Sentraal-Afrikaanse Republiek het bewyse opgelewer van ystermetallurgie in die vorm van ’n smeltoond en ystersmidwerkwinkel, van so vroeg as onderskeidelik 896-773 v.C. en 907-796 v.C.[57]

Die bewerking van yster en koper in Afrika suid van die Sahara het suid- en ooswaarts versprei saam met die verspreiding van die Bantoevolke van die omgewing van Kameroen tot by die Groot Mere van Afrika in die 3de eeu v.C. en tot by die Kaap omstreeks 400 n.C.[12] Yster kon egter in die 3de millennium v.C. al in Sentraal-Afrika bewerk gewees het.[58]

Verwysings

wysig
  1. ↑ Milisauskas, Sarunas (red.), European Prehistory: A Survey, 2002, Springer, ISBN 0306467933, 9780306467936, google books
  2. ↑ Karl von Rotteck, Karl Theodor Welcker, Das Staats-Lexikon (1864), p. 774
  3. ↑ Oriental Institute Communications, uitgawes 13-19, Oriental Institute of the University of Chicago, 1922, p. 55.
  4. ↑ "Koolstofstaal" in die WAT. Aanlyn by viva-afrikaans.org (intekening nodig). Besoek op 25 Mei 2020.
  5. ↑ Rehren, Thilo; Belgya, Tamás; Jambon, Albert; Káli, György; Kasztovszky, Zsolt; Kis, Zoltán; Kovács, Imre; Maróti, Boglárka; Martinón-Torres, Marcos; Miniaci, Gianluca; Pigott, Vincent C.; Radivojević, Miljana; Rosta, László; Szentmiklósi, László; Szőkefalvi-Nagy, Zoltán (2013). "5,000 years old Egyptian iron beads made from hammered meteoritic iron" (PDF). Journal of Archaeological Science. 40 (12): 4785–4792. doi:10.1016/j.jas.2013.06.002.
  6. ↑ Archaeomineralogy, p. 164, George Robert Rapp, Springer, 2002
  7. ↑ Understanding materials science, p. 125, Rolf E. Hummel, Springer, 2004
  8. ↑ James E. McClellan III; Harold Dorn (2006). Science and Technology in World History: An Introduction. JHU Press. ISBN 978-0-8018-8360-6. p. 21.
  9. ↑ Akanuma, Hideo (2008). "The Significance of Early Bronze Age Iron Objects from Kaman-Kalehöyük, Turkey" (PDF). Anatolian Archaeological Studies. Tokio: Japanese Institute of Anatolian Archaeology. 17: 313–320.
  10. ↑ Souckova-Siegolová, J. (2001). "Treatment and usage of iron in the Hittite empire in the 2nd millennium BC". Mediterranean Archaeology. 14: 189–93.
  11. ↑ 11,0 11,1 Tewari, Rakesh (2003). "The origins of Iron Working in India: New evidence from the Central Ganga Plain and the Eastern Vindhyas" (PDF). Antiquity. 77 (297): 536–545. CiteSeerX 10.1.1.403.4300. doi:10.1017/S0003598X00092590.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Duncan E. Miller en N.J. van der Merwe, 'Early Metal Working in Sub Saharan Africa' Journal of African History 35 (1994) 1–36; Minze Stuiver en N.J. van der Merwe, 'Radiocarbon Chronology of the Iron Age in Sub-Saharan Africa' Current Anthropology 1968.
  13. ↑ How Old is the Iron Age in Sub-Saharan Africa? – deur Roderick J. McIntosh, Archaeological Institute of America (1999)
  14. ↑ Iron in Sub-Saharan Africa Geargiveer 2 Februarie 2020 op Wayback Machine – deur Stanley B. Alpern (2005)
  15. ↑ 15,0 15,1 Eze–Uzomaka, Pamela. "Iron and its influence on the prehistoric site of Lejja". Academia.edu. University of Nigeria,Nsukka, Nigeria. Besoek op 12 Desember 2014.
  16. ↑ A.M.Snodgrass (1966), "Arms and Armour of the Greeks". (Thames & Hudson, Londen)
  17. ↑ A.M. Snodgrass (1971), "The Dark Age of Greece" (Edinburgh University Press, Edinburg).
  18. ↑ Theodore Wertime en J.D. Muhly, reds. The Coming of the Age of Iron (New Haven, 1979).
  19. ↑ Jane C. Waldbaum, From Bronze to Iron: The Transition from the Bronze Age to the Iron Age in the Eastern Mediterranean (Studies in Mediterranean Archaeology, vol. LIV, 1978).
  20. ↑ Azerbaijan, mosques, turrets, palaces. Corvina Kiadó. 1979. p. 9. ISBN 978-963-13-0321-6.
  21. ↑ "Ancient Europe 8000 B.C.–A.D. 1000: Encyclopedia of the Barbarian World" (PDF).
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 Chisholm, H. (1910). The Encyclopædia Britannica. New York: The Encyclopædia Britannica Co.
  23. ↑ 23,0 23,1 Cowen, Richard (April 1999). "Chapter 5: The Age of Iron". Essays on Geology, History, and People. UC Davis. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Januarie 2018.
  24. ↑ 24,0 24,1 Muhly, James D. 'Metalworking/Mining in the Levant' pp. 174–183 in Near Eastern Archaeology red. Suzanne Richard (2003), pp. 179–180.
  25. ↑ Waldbaum, Jane C. From Bronze to Iron. Göteburg: Paul Astöms Förlag (1978): 56–58.
  26. ↑ Comelli, Daniela; d'Orazio, Massimo; Folco, Luigi; El-Halwagy, Mahmud; et al. (2016). "The meteoritic origin of Tutankhamun's iron dagger blade". Meteoritics & Planetary Science. 51 (7): 1301. Bibcode:2016M&PS...51.1301C. doi:10.1111/maps.12664.
  27. ↑ Walsh, Declan (2 Junie 2016). "King Tut's Dagger Made of 'Iron From the Sky,' Researchers Say". The New York Times (in Engels). NYC: The New York Times Company. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Junie 2020. Besoek op 4 Junie 2016. ...the blade's composition of iron, nickel and cobalt was an approximate match for a meteorite that landed in northern Egypt. The result "strongly suggests an extraterrestrial origin"...
  28. ↑ Panko, Ben (2 Junie 2016). "King Tut's dagger made from an ancient meteorite". Science (in Engels). American Association for the Advancement of Science. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Oktober 2016. Besoek op 5 Junie 2016.
  29. ↑ Riederer, Josef; Wartke, Ralf-B.: "Iron", Cancik, Hubert; Schneider, Helmuth (reds.): Brill's New Pauly, Brill 2009
  30. ↑ "History of Europe – The Iron Age" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Mei 2020. Besoek op 3 Desember 2018. {{cite news}}: Onbekende parameter |encyclopedia= geïgnoreer (hulp)
  31. ↑ John Collis, "The European Iron Age" (1989)
  32. ↑ "History of Europe – The chronology of the Metal Ages" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Mei 2020. Besoek op 3 Desember 2018. {{cite news}}: Onbekende parameter |encyclopedia= geïgnoreer (hulp)
  33. ↑ "La Tène | archaeological site, Switzerland" (in Engels). Besoek op 3 Desember 2018. {{cite news}}: Onbekende parameter |encyclopedia= geïgnoreer (hulp)
  34. ↑ "Hallstatt | archaeological site, Austria" (in Engels). Besoek op 3 Desember 2018. {{cite news}}: Onbekende parameter |encyclopedia= geïgnoreer (hulp)
  35. ↑ Exploring The World of "The Celts". Thames and Hudson Ltd; 1st. Paperback Edition. 2005. p. 21. ISBN 978-0-500-27998-4.
  36. ↑ Mark E. Hall, "Towards an absolute chronology for the Iron Age of Inner Asia," Antiquity 71.274 [1997], 863–874.
  37. ↑ Derewjanki, A.P. 1973. Ranni zjelezni wjek Priamoeria
  38. ↑ Keightley, David N. (September 1983). The Origins of Chinese Civilization. University of California Press. p. 226. ISBN 978-0-520-04229-2.
  39. ↑ Higham, Charles (1996). The Bronze Age of Southeast Asia. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-56505-9.
  40. ↑ 40,0 40,1 Kim, Do-heon. 2002. Samhan Sigi Jujocheolbu-eui Yutong Yangsang-e Daehan Geomto [A Study of the Distribution Patterns of Cast Iron Axes in the Samhan Period]. Yongnam Kogohak, Yongnam Archaeological Review 31:1–29.
  41. ↑ Taylor, Sarah. 1989. The Introduction and Development of Iron Production in Korea. World Archaeology 20(3):422–431.
  42. ↑ Lee, Sung-joo. 1998. Silla – Gaya Sahoe-eui Giwon-gwa Seongjang The Rise and Growth of Silla and Gaya Society. Hakyeon Munhwasa, Seoul.
  43. ↑ Keally, Charles T. (14 Oktober 2002). "Prehistoric Archaeological Periods in Japan". Japanese Archaeology (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Desember 2019. Besoek op 27 Mei 2020.
  44. ↑ "Metal Technologies of the Indus Valley Tradition in Pakistan and Western India" (PDF). www.harappa.com. Besoek op 3 Januarie 2019.
  45. ↑ "Rare discovery pushes back Iron Age in India - Times of India". The Times of India. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Februarie 2020. Besoek op 3 Januarie 2019.
  46. ↑ Rao, Kp. "Iron Age in South India: Telangana and Andhra Pradesh" (in Engels). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (hulp)
  47. ↑ Ranjan, Amit. "The Northern Black Painted Ware Culture Of Middle Ganga Plain: Recent Perspective". Manaviki (in Engels).
  48. ↑ K. Venkateshwarlu (10 September 2008). "Iron Age burial site discovered". The Hindu.
  49. ↑ 49,0 49,1 Early Antiquity By I.M. Drakonoff. 1991. University of Chicago Press. ISBN 0-226-14465-8. p. 372
  50. ↑ Upanisads deur Patrick Olivelle. Gepubliseer in 1998. Oxford University Press. ISBN 0-19-283576-9. p. xxix
  51. ↑ Juleff, G. (1996), "An ancient wind-powered iron smelting technology in Sri Lanka" Geargiveer 21 September 2011 op Wayback Machine, Nature, 379 (3): 60–63.
  52. ↑ "Excavation of a Protohistoric Canoe burial Site in Haldummulla – 2010". Sri Lanka Archaeology (in Engels). 5 Desember 2010. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Desember 2019.
  53. ↑ Iron in Africa: Revising the History, UNESCO Aux origines de la métallurgie du fer en Afrique, Une ancienneté méconnue: Afrique de l'Ouest et Afrique centrale.
  54. ↑ Collins, Rober O. en Burns, James M. The History of Sub-Saharan Africa. New York: Cambridge University Press, p. 37. ISBN 978-0-521-68708-9.
  55. ↑ Eggert, Manfred (2014). "Early iron in West and Central Africa". In Breunig, P (red.). Nok: African Sculpture in Archaeological Context. Frankfort, Duitsland: Africa Magna Verlag Press. pp. 51–59.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Holl, Augustin F. C. (6 November 2009). "Early West African Metallurgies: New Data and Old Orthodoxy". Journal of World Prehistory. 22 (4): 415–438. doi:10.1007/s10963-009-9030-6.
  57. ↑ Eggert, Manfred (2014). "Early iron in West and Central Africa". In Breunig, P (red.). Nok: African Sculpture in Archaeological Context. Frankfort, Duitsland: Africa Magna Verlag Press. pp. 53–54.
  58. ↑ Pringle, Heather (9 Januarie 2009). "Seeking Africa's first Iron Men". Science. 323 (5911): 200–202. doi:10.1126/science.323.5911.200. PMID 19131604.

Nog leesstof

wysig
  • Jan David Bakker, Stephan Maurer, Jörn-Steffen Pischke en Ferdinand Rauch. 2020. "Of Mice and Merchants: Connectedness and the Location of Economic Activity in the Iron Age." Review of Economics and Statistics.
  • Chang, Claudia. Rethinking Prehistoric Central Asia: Shepherds, Farmers, en Nomads. New York: Routledge, 2018.
  • Collis, John. The European Iron Age. London: B.T. Batsford, 1984.
  • Cunliffe, Barry W. Iron Age Britain. Hersiene uitg., Londen: Batsford, 2004.
  • Davis-Kimball, Jeannine, V. A Bashilov, en L. Tiablonskiĭ. Nomads of the Eurasian Steppes in the Early Iron Age. Berkeley, CA: Zinat Press, 1995.
  • Finkelstein, Israel, en Eli Piasetzky. "The Iron Age Chronology Debate: Is the Gap Narrowing?" Near Eastern Archaeology 74.1 (2011): 50–55.
  • Jacobson, Esther. Burial Ritual, Gender, and Status in South Siberia in the Late Bronze–Early Iron Age. Bloomington: Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies, 1987.
  • Mazar, Amihai. "Iron Age Chronology: A Reply to I. Finkelstein". Levant 29 (1997): 157–167.
  • Mazar, Amihai. "The Iron Age Chronology Debate: Is the Gap Narrowing? Another Viewpoint". Near Eastern Archaeology 74.2 (2011): 105–110.
  • Medvedskaia, I. N. Iran: Iron Age I. Oxford: B.A.R., 1982.
  • Shinnie, P. L. The African Iron Age. Oxford: Clarendon Press, 1971.
  • Tripathi, Vibha. The Age of Iron in South Asia: Legacy and Tradition. Nieu-Delhi: Aryan Books International, 2001.
  • Waldbaum, Jane C. From Bronze to Iron: The Transition from the Bronze Age to the Iron Age in the Eastern Mediterranean. Göteborg: P. Aström, 1978.

Skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Ystertydperk&oldid=2471487"