Wikipedia

Geestesteuring

psigiese aandoening
(Aangestuur vanaf Geestesversteuring)

’n Geestesteuring of geestesversteuring, ook onder baie ander name bekend, van sielsiekte tot geestesongesteldheid, is ’n geestelike gedragspatroon of aandoening wat lei tot óf lyding óf ’n mindere vermoë om in die alledaagse lewe te funksioneer, en wat nie as "normaal" beskou word wat betref persoonlikheidsontwikkeling of sosiale aanvaarbaarheid nie. Geestesteurings word gewoonlik gedefinieer deur ’n kombinasie van hoe ’n persoon voel, optree, dink of dinge waarneem. Dit kan verbind word met sekere streke of funksies van die brein of die res van die senustelsel, gewoonlik in ’n sosiale konteks. Geestesteurings is een aspek van geestesgesondheid. Die wetenskaplike studie daarvan word psigopatologie genoem.

Geestesteuring
Klassifikasie en eksterne bronne
Agt vroue wat bekende geestesteurings van die 19de eeu voorstel (Armand Gautier).
Agt vroue wat bekende geestesteurings van die 19de eeu voorstel (Armand Gautier).
ICD-10 F99
MeSH D001523
Mediese waarskuwing

Die oorsake van geestesteurings is uiteenlopend en in sommige gevalle onduidelik, en teorieë kan bevindinge van ’n verskeidenheid terreine insluit. Dienste word in psigiatriese hospitale of as deel van gemeenskapsdienste aangetref en ondersoeke word gedoen deur psigiaters, kliniese sielkundiges en kliniese maatskaplike werkers met die gebruik van verskeie metodes soos veral waarneming en ondervraging. Behandelings word verskaf deur verskeie professionele geestesgesondheidswerkers. Psigoterapie en medikasie is twee belangrike behandelingsopsies, asook maatskaplike ingryping, steun deur vriende en familie, en selfhelp. In ’n minderheid gevalle kan daar ook onvrywillige opneming in ’n instelling of onvrywillige behandeling wees as die reg dit toelaat. ’n Stigma en diskriminasie kan bydra tot die lyding en beperkings wat met geestesteurings verbind word, daarom is daar verskeie sosiale bewegings wat ’n begrip daarvoor aanwakker. Voorkoming is nou deel van sommige gesondheidstrategieë.

Klassifikasie

wysig

Die definisie en klassifikasie van geestesteurings is ’n sleutelkwessie vir navorsers en diensverskaffers, asook vir dié wat daarmee gediagnoseer word. Vir ’n geestestoestand om as ’n steuring geklassifiseer te word, moet dit gewoonlik ’n disfunksie veroorsaak.[1]

Daar is tans twee algemeen gevestigde stelsels wat geestesteurings klassifiseer:

Albei lys kategorieë van steurings en verskaf gestandaardiseerde kriteria vir diagnose. Die twee handleidings se kodes is in onlangse hersienings by mekaar aangepas sodat maklike vergelykings moontlik is, hoewel daar steeds aansienlike verskille is. Ander klassifikasies word soms in nie-Westerse beskawings gebruik, soos die Chinese Klassifikasie van Geestesteurings, en ander gidse bestaan vir alternatiewe terreine, soos die Psigodinamiese Diagnostiese Handleiding. In die algemeen word geestesteurings apart geklassifiseer van neurologiese steurings, leerprobleme en intellektuele aandoenings.

Soorte steurings

wysig

Daar is baie verskillende kategorieë geestesteurings en baie verskillende fasette van menslike gedrag en persoonlikhede wat ’n steuring kan word.[2][3][4][5][6]

Angstigheid of vrees wat inmeng met normale werksaamheid kan as ’n angssteuring geklassifiseer word.[7] Algemeen erkende kategorieë sluit in spesifieke fobies, algemene angssteuring, sosiale angssteuring, panieksteuring, agorafobie, obsessief-kompulsiewe en posttraumatiese stressteuring.

Ander gemoedsprosesse kan ook ’n steuring word. ’n Gemoedsteuring wat ongewoon intense en langdurige hartseer, swaarmoedigheid of wanhoop insluit, is unipolêre gemoedsteurnis (ook bekend as kliniese depressie). ’n Minder intense depressie wat ook lank aanhou, kan gediagnoseer word as distimie. Bipolêre gemoedsteuring (ook bekend as maniese depressie) sluit in abnormale "hoë" gemoedstoestande (bekend as manie of hipomanie), afgewissel deur normale of depressiewe gemoedstoestande. Die mate waarin unipolêre en bipolêre gemoedsteuring verskillende kategorieë verteenwoordig of vermeng in ’n spektrum van gemoedsteurnisse, is die onderwerp van wetenskaplike bespreking.[8]

 
Borduurwerk deur ’n pasiënt met skisofrenie.

Patrone van geloof, taalgebruik en die persepsie van die werklikheid kan ’n steuring word (bv. delusie, denksteurnis of hallusinasies). Psigotiese steurnisse in hierdie domein sluit in skisofrenie en waansteuring.

Persoonlikheidsontwikkeling – die fundamentele karaktertrekke van ’n persoon wat sy gedagtes en gedrag beïnvloed in verskillende situasies en oor tye – kan as ’n steuring beskou word as daar gereken word dit is abnormaal rigied of wanaangepas. ’n Aantal verskillende persoonlikheidsteurings word gelys, insluitende dié wat gewoonlik as "eksentriek" beskryf word soos paranoïese, skisoïede en skisotipiese persoonlikheidsteurings; soorte wat as "dramaties" of "emosioneel" beskryf word soos antisosiale, histrioniese (melodramatiese) en narsistiese steurings; en dié wat as angsverwant beskryf word soos angsvermydende, onafhanklike of obsessief-kompulsiewe steurings. Die persoonlikheidsteurings ontstaan gewoonlik in die kinderjare, of minstens teen adolessensie of vroeë volwassenheid.

Daar is toenemende konsensus dat dié steurings, in ooreenstemming met persoonlikhede in die algemeen, eintlik ’n mengsel insluit van akute disfunksionele gedrag wat in ’n kort tyd kan verdwyn en wanaangepaste temperamentele eienskappe wat meer blywend is.[9]

Eetsteurings behels ’n belangstelling in kos en gewig wat buite verhouding is.[7] Kategorieë sluit in anoreksie, bulimie, ’n beheptheid met oefening en ooreet. Slaapsteurings soos slapeloosheid behels ’n steuring in gewone slaappatrone of ’n gevoel van moegheid al lyk die slaappatroon normaal.

Seksuele en gendersteurings sluit in dispareunie, gender-identiteitsteuring, egodistoniese seksuele oriëntasie en seksuele stimulering deur voorwerpe, situasies of individue wat skadelik of abnormaal is.

Mense met ’n besondere onvermoë om sekere impulse en drange te onderdruk wat vir hulle of vir ander skadelik kan wees, kan gediagnoseer word met impulsbeheersteuring, of steurings soos kleptomanie (steel) of piromanie (brandstigting). Verskeie soorte gedrag soos dobbelverslawing kan as ’n steuring geklassifiseer word. Obsessief-kompulsiewe steurings is soms ’n onvermoë om sekere gedrag te weerstaan, maar word apart geklassifiseer as ’n angssteuring.

Die gebruik van dwelmmiddels (wettig of onwettig, insluitende alkohol) kan as ’n steuring geklassifiseer word as dit voortduur ondanks aansienlike probleme wat daardeur veroorsaak word. Die woord "dwelmverslawing" word nie tans gebruik nie, eerder middelafhanklikheid en middelmisbruik.

Mense wat kwaai steurnisse ondervind met betrekking tot selfidentiteit, geheue of algemene bewustheid van die self en die omgewing, kan gediagnoseer word met dissosiatiewe steurings soos ontverpersoonlikingsteuring of dissosiatiewe steuring self (wat ook al "gesplete persoonlikheid" genoem is). Ander geheuesteurings sluit in geheueverlies of verskeie soorte ouderdomsdemensie.

’n Verskeidenheid ontwikkelingsteurings wat aanvanklik in die kinderjare ontstaan, kan gediagnoseer word soos outismespektrumsteurings, teenstanduitdagingsteuring, gedragsteuring en aandaggebrek-hiperaktiwiteitsteuring (AGHS), wat tot in volwassenheid kan voortduur.

Gedragsteurings wat tot in volwassenheid voortduur, kan gediagnoseer word as antisosiale of dissosiale persoonlikheidsteuring. Etikette wat dikwels gebruik word soos "psigopaat" (of "sosiopaat") word nie in die DSM of ICD gebruik nie, maar word deur sommige verbind met hierdie steurings.

Somatoforme steurings behels probleme wat lyk of dit in die liggaam ontstaan en vermoedelik manifestasies van ’n geestesteuring is soos somatisasiesteuring. Daar is ook steurings met betrekking tot die manier waarop ’n persoon sy liggaam beskou soos liggaamsdismorfiesteuring. Neurastenie is ’n ou diagnose wat somatiese klagtes behels, asook moegheid en depressie. Dit word nie meer erken nie.[10]

Faktiewe steurings soos Munchausensteuring het te doen met simptome wat met opset geskep (voorgegee) word vir persoonlike gewin.

Daar is pogings om ’n kategorie vir verhoudingsteurings te skep, waar die diagnose van ’n verhouding gemaak word eerder as van ’n individu in ’n verhouding. Die verhouding kan tussen kinders en hul ouers wees, tussen pare of tussen ander mense. Daar is reeds onder die kategorie psigose ’n diagnose van gedeelde psigotiese steuring, waar twee of meer individue ’n sekere delusie deel weens hul hegte verhouding.

Daar is ’n aantal ongewone psigiatriese sindrome wat dikwels genoem is na die persoon wat dit die eerste beskryf het, soos Capgras-, De Clerambault-, Othello-, Ganser-, Cotard- en Ekbom-sindroom.[11]

Verskeie nuwe soorte geestesteurings word gereeld voorgestel. Onder die omstrede voorstelle wat tans deur die amptelike komitees van die diagnostiese handleidings oorweeg word, is selfverydelingsteuring, sadistiese persoonlikheidsteuring, passief-aggressiewe steuring en premenstruele disforiesteuring.

Tekens en simptome

wysig

Verloop

wysig

Die waarskynlike verloop en gevolge van geestesteurings verskil. Dit hang af van verskeie faktore wat op die steuring self betrekking het, die individu as geheel en die sosiale omgewing. Sommige steurings is van verbygaande aard, terwyl ander meer chronies is.

Selfs die steurings wat dikwels as die ernstigste en minste beheerbaar beskou word, verloop verskillend, soos skisofrenie, psigotiese steurings en persoonlikheidsteurings. Internasionale langtermynstudies van skisofrenie het bevind meer as die helfte van die individue het herstel wat simptome betref en sowat ’n vyfde tot ’n derde wat simptome en funksionering betref; van hulle het geen medikasie nodig gehad nie. Terselfdertyd het baie van hulle jare lank ernstige probleme en ondersteuningsbehoeftes gehad, hoewel ’n "laat" herstel steeds moontlik was. Die Wêreldgesondheidsorganisasie het tot die gevolgtrekking gekom dat die studies se bevindings saamwerk met ander studies "om pasiënte, versorgers en kliniekwerkers te verlig van die chronisiteitsparadigma wat denke deur die grootste deel van die 20ste eeu oorheers het."[12][13]

Sowat die helfte van mense wat aanvanklik met bipolêre gemoedsteuring gediagnoseer word, herstel binne ses weke wat simptome betref (en voldoen dus nie meer aan die kriteria vir die diagnose nie), en feitlik almal binne twee jaar. Feitlik die helfte kry hul beroeps- en woonstatus in dié tyd terug. Amper die helfte ondervind egter ’n nuwe episode van manie of ernstige depressie binne die volgende twee jaar.[14] Funksionering verskil; dit is swak tydens periodes van ernstige depressie of manie, maar andersins redelik tot goed, en moontlik uitstekend tydens periodes van hipomanie in Bipolêr II.[15]

Ongeskiktheid

wysig
 
Die voorkoms van neuropsigiatriese toestande wêreldwyd per 100 000 inwoners in 2004.
██ <2200 ██ 2200–2400 ██ 2400–2600 ██ 2600–2800 ██ 2800-3000 ██ 3000-3200 ██ 3200-3400 ██ 3400-3600 ██ 3600-3800 ██ 3800–4000 ██ 4000–4200 ██ >4200
 
Die voorkoms van bipolêre gemoedsteuring wêreldwyd per 100 000 inwoners in 2009.
██ <180 ██ 180-186 ██ 186-190 ██ 190-195 ██ 195-200 ██ 200-205 ██ 205-210 ██ 210-215 ██ 215-220 ██ 220-225 ██ 225-230 ██ 230-235

Sommige steurings het ’n beperkte invloed op funksionering, terwyl ander uiters beperkend is en groot ondersteuning verg. Die graad van ongeskiktheid kan wissel oor tyd of verskillende lewensvlakke. Verder word voortdurende ongeskiktheid verbind met opneming in ’n instelling, diskriminasie en sosiale uitsluiting, sowel as die inherente uitwerking van die steuring. Funksionering kan ook beïnvloed word deur onder meer die stres daarvan om ’n toestand by die werk of skool weg te steek of deur die nadelige uitwerking van medikasie of ander middels.[16]

Hoewel steurings in die algemeen in ’n negatiewe lig beskou word, kan sommige eienskappe of toestande wat as steurings geklassifiseer word, lei tot bogemiddelde kreatiwiteit, doelgerigtheid, nougesetheid en meelewing.[17] Die publiek se persepsie van die vlak van ongeskiktheid wat met geestesteurings verbind word, kan ook verander.[18]

Mense rapporteer wêreldwyd dieselfde of groter ongeskiktheid weens algemene geestestoestande as weens fisieke toestande, veral in hul sosiale rolle en persoonlike verhoudings. Die deel wat toegang het tot professionele hulp vir geestesteurings is egter baie kleiner, selfs onder dié wat volgens die ondersoekers ’n uiters stremmende toestand gehad het.[19] Ongeskiktheid in hierdie verband kan dinge soos die volgende insluit, of nie:

  • Basiese, alledaagse bedrywighede, wat behels om hulself te versorg (gesondheidsorg, algemene versorging, aantrek, inkopies doen, kook, ens.) of na hul blyplek om te sien (gewone en selfdoentake, ens.).
  • Interpersoonlike verhoudings, insluitende kommunikasievermoëns, die vermoë om verhoudings te vorm en hulle te onderhou, die vermoë om die huis te verlaat en in ’n skare of spesifieke opset te funksioneer.
  • Beroepslewe, wat insluit om ’n werk te kry en te behou, kognitiewe en sosiale vermoëns vir die werk, om die werkplekkultuur te hanteer, of om te studeer as dit ’n student is.

In terme van die jare nodig vir ongeskiktheidsaanpassing, wat ’n raming is van hoeveel jaar van ’n lewe verlore gaan ná die voortydige dood van ’n geliefde of weens swak gesondheid of ongeskiktheid, tel geestesteurings onder die mees stremmende toestande. Unipolêre gemoedsteuring is die derde grootste oorsaak van ongeskiktheid wêreldwyd, onder geestes- én fisieke toestande. Dit veroorsaak altesaam 65,5 miljoen verlore jare. Die syfers neem nie net individuele ongeskiktheid in ag nie, maar ook hoe algemeen die toestand is. Skisofrenie is byvoorbeeld die individueel stremmendste geestesteuring, maar is minder algemeen.

Alkoholmisbruik is ook hoog op die algehele lys; dit is wêreldwyd verantwoordelik vir 23,7 miljoen verlore jare, terwyl die telling vir ander dwelmmisbruik 8,4 miljoen is. Skisofrenie sorg vir 16,8 miljoen en bipolêre steuring vir 14,4 miljoen verlore jare. Die telling vir panieksteurings is 7 miljoen, vir obsessief-kompulsiewe steuring 5,1 miljoen, vir slaaploosheid 3,6 miljoen en vir post-traumatiese stressteuring 3,5 miljoen.[20]

Die heel eerste sistematiese beskrywing van wêreldwye ongeskiktheid onder die jeug, wat in 2011 gepubliseer is, het bevind feitlik die helfte van alle ongeskiktheid onder 10- tot 24-jariges (tans en volgens voorspelling ook in die toekoms) is weens geestes- en neurologiese toestande, insluitende middelgebruik en toestande wat selfskending insluit. Daarna volg beserings weens ongelukke (meestal verkeersongelukke), 12%, en aansteeklike siektes, 10%. In die hoë-inkomstelande was dit unipolêr (20%) en alkoholmisbruik (11%), in die Middellandse See-gebied unipolêr (12%) en skisofrenie (7%) en in Afrika unipolêr (7%) en bipolêr (5%).[21]

Selfmoord, wat dikwels toegeskryf word aan ’n onderliggende geestesteuring, is die grootste oorsaak van die dood onder tieners en volwassenes onder 35.[22][23] Daar is elke jaar ’n geraamde 10 miljoen tot 20 miljoen onsuksesvolle selfmoordpogings wêreldwyd.[24]

Oorsake

wysig
wysig

Risikofaktore vir geestesiektes sluit in oorerflikheid, soos ouers met depressie.[25] Ouerskapsredes sluit in ongelyke behandeling,[26] en daar is ook ’n verband met groot daggagebruik.[27]

Risikofaktore vir skisofrenie en psigose sluit in migrasie en diskriminasie, kindertydtrauma, verlies of skeiding in gesinne en dwelmmisbruik,[28] insluitende dagga.[27]

Die risikofaktore vir angssteurings sluit in familiegeskiedenis (bv. van angstigheid), temperament en houdings (bv. pessimisme),[29] asook ouerskapfaktore soos verwerping, die gebrek aan warmte, vyandigheid, uiters streng dissipline, angstige leweskenking, disfunksionele gedrag of middelmisbruik, en kindermishandeling (emosioneel, fisiek en suksueel).[30]

In Februarie 2013 het ’n studie ’n algemene genetiese verband gevind tussen vyf groot geestesteurings: outisme, AGHS, bipolêre en unipolêre steuring en skisofrenie.[31]

Studies het aangedui verskeidenheid in gene kan ’n belangrike rol speel in die ontwikkeling van geestesteurings, hoewel die betroubare identifikasie van ’n verband tussen spesifieke gene en spesifieke kategorieë steurings moeiliker blyk te wees. Omgewingsgebeure tydens swangerskap en geboorte is ook dalk faktore. Traumatiese breinbeskadiging kan die risiko verhoog vir die ontwikkeling van sekere steurings. Tentatiewe, teenstrydige bewyse is ook gevind vir ’n verband met sekere virusinfeksies, middelmisbruik en algehele gesondheid.

Die oorsake van geestesteurings kan uit verskeie bronne kom, en in baie gevalle is daar nie tans ’n enkele aanvaarde of konsekwente oorsaak nie. ’n Mengsel van modelle kan gebruik word om spesifieke steurings te verduidelik. Die primêre patroon van moderne Westerse psigiatrie is ’n biopsigososiale model, wat insluit biologiese, psigologiese en sosiale faktore, hoewel dit dalk nie altyd in die praktyk toegepas word nie.

Diagnose

wysig

Psigiaters streef daarna om ’n mediese diagnose van individue te maak deur ’n ontleding van die simptome en tekens wat met ’n spesifieke soort geestesteuring verbind word. Ander geestesgesondheidswerkers, soos kliniese sielkundiges, kan dieselfde metodes gebruik om ’n pasiënt se probleme en omstandighede te ontleed.[32] Die meeste geestesgesondheidsprobleme word minstens aanvanklik deur algemene praktisyns ondersoek en behandel, en hulle kan die pasiënt in akute of chroniese gevalle verwys vir ’n meer gespesialiseerde diagnose.

Die roetinepraktyk om ’n diagnose te maak sluit gewoonlik ’n onderhoud in wat bekend is as ’n geestestoestandondersoek, waartydens gekyk word na voorkoms en gedrag, selfgerapporteerde simptome, die persoon se geestesgesondheidsgeskiedenis en huidige lewensomstandighede. Die menings van ander kenners, asook familielede en ander derde partye kan ook oorweeg word. ’n Fisieke ondersoek kan volg waar uitgekyk word vir swak gesondheid of die uitwerking van medisyne of ander middels. Psigologiese toetse word soms gedoen deur middel van vraelyste waarop gestandaardiseerde diagnostiese kriteria afgemerk word, en in seldsame gevalle kan neurobeeldvormingstoetse volg.[33][34]

Die Amerikaanse sielkundige en menseregteaktivis Paula Caplan bevraagteken sedert die 1980's die subjektiwiteit van psigiatriese diagnose en die idee dat mense na willekeur ’n "psigiatriese etiket" kry. Omdat psigiatriese diagnose nie beheer word nie, word daar volgens haar nie van dokters verwag om baie tyd te bestee om die pasiënt te ondervra of ’n tweede mening te kry nie. Die DSM-handleiding kan meebring dat ’n psigiater op ’n kort lys van simptome fokus en nie in ag neem wat werklik die pasiënt se probleme veroorsaak nie. Volgens Caplan staan die psigiatriese diagnose en etiket dus dikwels in die pad van herstel.[35]

In 2013 het die psigiater Allen Frances ’n artikel, "The New Crisis of Confidence in Psychiatric Diagnosis", geskryf waarin hy sê psigiatriese diagnose "maak steeds uitsluitlik staat op feilbare, subjektiewe beoordelings eerder as objektiewe biologiese toetse". Hy was ook bekommerd oor "onvoorspelbare oordiagnose".[36] Jare lank al beskuldig psigiaters soos Peter Breggin en Thomas Szasz asook ander kritici soos Stuart A. Kirk psigiatrie van die "stelselmatige vermedikalisering van normaliteit". Meer onlangs het sulke kritiek gekom van mense in die binnekring wat vir die Amerikaanse Psigiatriese Vereniging gewerk en hulle ondersteun het, soos Robert Spitzer en Allen Frances.[37] ’n Artikel in 2002 in die British Medical Journal waarsku teen misplaaste vermedikalisering wat lei tot siekteskepping, waar die grense van siektedefinisies verskuif word om persoonlike probleme in te sluit by mediese probleme, of waar klem gelê word op die risiko's van siektes om die mark vir medikasie te vergroot.[38]

Voorkoming

wysig

Volgens die 2004-verslag "Voorkoming van Geestesteurings" van die WGO is voorkoming van geestesteurings "een van die doeltreffendste maniere om die siektelas te verklein".[39] Die 2011-riglyne van die Europese Psigiatriese Vereniging (EPA) vir die voorkoming van geestesteurings verklaar daar is aansienlike getuienis dat die voorkoming van verskeie psigiatriese toestande moontlik is.[40]

Die Britse departement van gesondheid sê in ’n 2011-verslag oor die finansiële aspekte van voorkoming dat baie maniere van ingryping besonder goeie waarde vir geld en mettertyd selffinansierend is, met die gevolg dat openbare uitgawes verminder.[41]

Ouerskapmetodes het ’n groot invloed op geestesgesondheid en daar is getuienis dat geestesgesondheidsprobleme verminder kan word deur ouers te help om hul kinders doeltreffender te hanteer.[42][43]

Ondersoeke wys daar is ’n vermindering in nuwe gevalle van depressiesteurings wanneer mense betrokke is by ingrypingsmetodes, byvoorbeeld met 22% en 38% in meta-ontledings.[44][45][46][47][48][49][50][51][52][53][54] In ’n ondersoek van pasiënte met onderdrempeldepressie was die voorkoms van ’n ernstige depressiesteuring ’n jaar later onder dié wat minimale-kontak-psigoterapie ontvang het, ’n derde minder as by die kontrolegroep (12% eerder as 18%).[55][56] Sulke ingrypings bespaar ook koste.[57]

Die Nederlandse gesondheidsorgstelsel maak voorsiening vir voorkomende ingrypings, soos ’n kursus bewussynsgedragsterapie vir mense met onderdrempeldepressie. ’n Meta-ontleding wys dat mense wat dié kursus gevolg het, ’n 38% kleiner kans gehad het om ’n ernstige depressiesteuring te ontwikkel as die kontrolegroep.[58] In een ondersoek oor depressie is egter bevind die uitwerking van bewussynsgedragsterapie is neutraal in vergelyking met persoonlike, sosiale en gesondheidsopvoeding. Hulle het ook genoem dat depressiegetalle kan toeneem omdat mense wat dié soort terapie ontvang, meer geneig kan wees om bestaande simptome van depressie en negatiewe denkpatrone self te herken en erken.[59] Ook in ander studies is bevind die doeltreffendheid van bewussynsgedragsterapie stem ooreen met dié van ander ingrypings,[60] of is neutraal.[61][62][63]

Bewussynsgedragsterapie vir mense met ’n risiko van angssteurings het die voorkoms van algemene angssteuring en ander angssimptome aansienlik verminder.[29][64][65] Ander maatreëls soos beter ouerskapmetodes, probleemoplossings en kommunikasievermoëns het ook groot voordele ingehou.[29] Ook lyers aan onderdrempel-panieksteurings het groot voordeel getrek uit bewussynsgedragsterapie.[66][67]

In die geval van psigose en skisofrenie is bevind die gebruik van ’n aantal dwelmmiddels hou verband met die ontwikkeling van dié steurings, onder meer dagga, kokaïen en amfetamiene.[68] Studies het gedui op ’n verlaging in die ontwikkeling van die steurings deur middel van voorkomende bewussynsgedragsterapie,[69][70][70][71] hoewel steeds daaroor gedebatteer word.[72] Nog ’n studie het getoon die voorkoms van skisofrenie by mense met ’n groot genetiese risiko is aansienlik beïnvloed deur die ouerskap- en gesinsomgewing.[73] Volgens ’n meta-ontleding kan dit moontlik wees om die oorgang na psigose by mense met ’n hoë risiko te vertraag of voorkom.[74]

Wat bipolêre steuring betref, is bevind stres (weens rampspoed in die kinderjare of konflik in families) veroorsaak dit nie spesifiek nie, maar verhoog geneties en biologies kwesbare persone se risiko vir ’n ernstiger verloop van die steuring.[75] Daar is al heelwat gedebatteer oor die verband tussen die gebruik van dagga en die voorkoms van bipolêre steuring.[76]

Verdere navorsing is nodig oor die oorsake van steurings sowel as die doeltreffendheid van voorkomingsprogramme.[29][53][77]

Bestuur van steurings

wysig
 
'n Vroeë kleurillustrasie van psigiatriese behandelingsmetodes.

Behandeling en ondersteuning vir geestesteurings word verskaf in psigiatriese hospitale en klinieke en deur ’n verskeidenheid gemeenskapsgesondheidsdienste. ’n Aantal beroepe het ontwikkel wat spesialiseer in behandeling. Dit sluit in psigiatrie,[78][79][80] kliniese sielkunde[81] en maatskaplike werk.[82] Daar is ook ’n groot verskeidenheid psigoterapeute, beraders en openbaregesondheidswerkers, asook ondersteuningsnetwerke waar persoonlike ondervindings van soortgelyke probleme die primêre bron van kundigheid is.[83][84][85][86]

In sommige lande is dienste veral ingestel op herstel: steun vir elke individu se persoonlike reis na die soort lewe wat hy wil hê. Daar is verskillende soorte behandeling, en die regte soort hang af van die spesifieke steuring en die persoon self. In ’n minderheid gevalle kan behandeling teen die pasiënt se wil wees, en dit kan probleme veroorsaak wat afhang van hoe die behandeling uitgevoer en waargeneem word.

Psigoterapie

wysig

Psigoterapie is ’n belangrike opsie vir baie geestesteurings. Verskeie soorte bestaan. Bewussynsgedragsterapie word algemeen gebruik en is geskoei op die verandering van die denk- en gedragspatrone wat met die spesifieke steuring verbind word. Psigoanalise, wat onderliggende psigiese konflikte en verdedigings behandel, is al lank ’n dominante skool van psigoterapie. Sistemiese of familieterapie word soms gebruik, wat ook mense na aan die pasiënt betrek.

Medikasie

wysig

’n Belangrike opsie vir baie steurings is psigiatriese medikasie, waarvan daar verskeie soorte is. Antidepressante word gebruik vir die behandeling van unipolêre gemoedsteuring (kliniese depressie), sowel as vir angs en ’n klomp ander steurings. Middels teen paniek, onder meer kalmeermiddels, help vir angsverwante steurings soos slaaploosheid. Gemoedstabiliseerders word veral vir bipolêre gemoedsteuring gebruik. Antipsigotiese middels word vir psigotiese steurings ingespan, veral vir skisofrenie, maar al hoe meer vir ander steurings ook. Stimulante word ook gebruik, veral vir AGHS.

Ondanks die algemene name vir die onderskeie medisynegroepe is daar ’n oorvleueling van die steurings waarvoor hulle gebruik word. Daar kan probleme wees met newe-effekte van die middels en die nakoming van die voorskrifte, en daar is ook kritiek oor die bemarking van die middels en die botsing van professionele belange.

Ander

wysig

Elektrokonvulsieterapie word soms in erge gevalle gebruik wanneer ander behandelingsmetodes misluk het. Psigochirurgie word as eksperimenteel beskou, maar word deur sekere neuroloë gesteun vir sekere uitsonderlike gevalle.[87][88]

Berading (professioneel en tussen pasiënte) kan gebruik word. Psigo-opvoedingsprogramme kan help om mense van inligting te voorsien sodat hulle hul probleme beter kan verstaan en bestuur. Kreatiewe terapie word soms ingespan, soos musiek-, kuns- en dramaterapie. Maatreëls vir leefstylaanpassings en ondersteuning word dikwels gebruik. Sommige mense staan ook dieetaanvullings voor.[89]

Voorkoms wêreldwyd

wysig

Geestesteurings is algemeen. In die meeste lande rapporteer meer as een uit drie mense die een of ander tyd in hul lewe voldoende kriteria vir minstens een steuring. In die VSA kwalifiseer 46% die een of ander tyd vir ’n geestesteuring.[90] ’n Voortgesette opname dui daarop dat angssteuring die algemeenste in alle lande behalwe een is, gevolg deur gemoedsteuring in alle lande behalwe twee. Middelmisbruik- en impulsbeheersteuring was oral minder algemeen.[91]

In die VSA is angssteuring die volopste (28,8%), gevolg deur gemoedsteuring (20,8%), impulsbeheersteuring (24,8%) en middelmisbruiksteuring (14,6%).[90][92][93] Volgens ’n studie in 2004 is die volgorde in Europa gemoedsteuring (13,9%), angssteuring (13,6%) en alkoholsteuring (5,2%). Sowat een uit tien het in ’n periode van twaalf maande aan kriteria voldoen. ’n Oorsig oor opnames in 16 Europese lande het in 2005 getoon 27% van volwasse Europeërs word in ’n periode van 12 maande deur minstens een steuring geraak.[94]

’n Internasionale oorsig van studies oor die voorkoms van skisofrenie het in 2005 gedui op ’n gemiddelde syfer van 0,4% vir lewenslange skisofrenie; dit was konsekwent laer in armer lande.[95]

Studies oor die voorkoms van persoonlikheidsteurings is kleiner en minder algemeen, maar een Noorweegse studie het bevind daar was oor vyf jaar ’n voorkoms van byna 1 uit 7 (13,4%). Die syfers vir spesifieke steurings het gewissel van 0,8% tot 2,8%, en dit het verskil tussen lande, geslagte, opvoedingsvlakke en ander faktore.[96]

Hoewel die voorkoms van geestesteurings by mans en vroue dieselfde is, kom depressie meer by vroue voor. Elke jaar word 73 miljoen vroue deur ernstige depressie geraak, en selfmoord is die 7de grootste oorsaak van die dood by vroue tussen 20 en 59. Depressiesteurings sorg vir 41,9% van die ongeskiktheid weens neuropsigiatriese steurings onder vroue, in vergelyking met 29,3% onder mans.[97]

Situasie in Suid-Afrika

wysig

Baie faktore, onder meer siektes, armoede, mishandeling, politieke geweld en die agteruitgang van die tradisionele waardestelsel, dra by tot die hoë voorkoms van geestesgesondheidsprobleme in Suid-Afrika. In ’n studie deur die Geestesgesondheid-en-armoede-navorsingsprogram is bevind sowat 16,5% van die volwasse bevolking ly aan geestesteurings, met 1% wat ’n ernstige belemmerende steuring het.[98][99] Dié statistieke word egter as ’n onderskatting beskou. Onder die inheemse bevolking klou baie mense nog vas aan die tradisionele geloof dat geestesteurings die gevolg van duiwelbesetenheid is. Daarom hou baie families ’n steuring geheim uit vrees vir sosiale verwerping in plaas daarvan om mediese hulp te soek.[99] Dié mense word nie in die statistieke verteenwoordig nie.

Politieke geweld is waarskynlik een van die grootste redes vir geestesteuring in Suid-Afrika. Daar is bevind 23% van volwassenes tussen 16 en 64 is in die vorige jaar blootgestel aan traumatiese gebeure in verband met politieke geweld. Onder hulle was die voorkoms van geestesteurings soos posttraumatiese stressteuring 8,5 keer so hoog as onder die algemene bevolking.[100]

Nog ’n faktor is die hoë voorkoms van middelmisbruik. Omdat die regering nie die nodige geld het om die verspreiding van onwettige dwelmmiddels te keer nie, is dit geredelik beskikbaar.[99] Veral daggagebruik is algemeen onder alle ouderdomsgroepe. Daar is bevind 52% van straatkinders rook daagliks dagga.[101] Die gebruik van tik neem ook kommerwekkende afmetings aan, veral onder jongmense. Hulle besef dikwels nie die gevaar van middelmisbruik nie omdat opvoedingsprogramme skaars is.

Siektes soos malaria, ingewandskoors en MIV/vigs in Suid-Afrika dra ook aansienlik by tot geestesprobleme. Van die siektes het ’n direkte psigologiese uitwerking op die pasiënt. Erger is egter die sielkundige letsel wat ’n siekte kan laat. Die voorkoms van geestesteurings onder mense met MIV/vigs is byvoorbeeld 43,7% in vergelyking met 16,5% in die algemene bevolking.[102]

’n Oorsaak wat dikwels misgekyk word, is verstedeliking. Finansiële en sosiale vooruitsigte lok mense uit die tradisionele omgewings en so word families en dorpies opgebreek. Die familienetwerk, wat eens beskou is as die emosionele, morele en sosiale middelpunt van die gemeenskap, word ondermyn.[103]

Geskiedenis

wysig

Antieke beskawings

wysig

Antieke beskawings het ’n aantal geestesteurings beskryf en behandel. In Antieke Griekeland en Rome is kranksinnigheid vereenselwig met ’n doellose ronddwaling en geweld. Sokrates het erken hy beleef wat nou bekend is as "beheerde hallusinasies" (hy het dit sy "demoon" genoem). Pythagoras het ook stemme gehoor.[104] Hippokrates het steurings geklassifiseer, soos paranoia, melancholie (swaarmoedigheid), manie en epilepsie.[105] Die teorie van humorale patologie is ook in dié tyd ontwikkel; dit is die idee dat ’n wanbalans in die mens se liggaamsvloeistowwe temperament en gesondheid nadelig beïnvloed.

Vanweë hul lang kontak met die Grieke en eindelike oorname van Griekeland het die Romeine baie Griekse (en ander) idees oor geneeskunde aanvaar.[106] Die Griekse dokter Asklepiades, wat tot 40 v.C. in Rome gepraktiseer het, het die idee van humorale patologie verwerp en steurings begin behandel met natuurlike terapie soos diëte en masserings.

Skrywers soos Homeros, Sophokles en Euripides het geskryf oor mense wat tot waansin gedryf is deur die gode, ongebalanseerde humores en omstandighede. Die geneesheer Celsus het gemeen kranksinnigheid word veroorsaak deur die verbeelding en het voorgestel mense heel hulself deur filosofie en persoonlike krag. Hy het algemene praktyke van dié tyd beskryf soos diëte, bloedlating, medikasie, praatterapie, opneming in tempels, duiweluitdrywing en behandeling met voorwerpe met toorkrag, asook "martelings", soos om die persoon uit te honger, skielik skrik te maak, te stenig of te slaan. Die meeste mense het egter nie behandeling gekry nie en het by familie gebly of is toegelaat om deur die strate te dwaal.

Steurings is ook beskryf en behandelings ontwikkel in Persië, Arabië en die Middeleeuse Islamitiese wêreld.

Middeleeue

wysig
 
Detail van The Extraction of the Stone of Madness, ’n skildery deur Jheronimus Bosch wat skedelboring uitbeeld (omstreeks 1488 tot 1516).

Die siening van kranksinnigheid in die Middeleeue in Christelike Europa was ’n mengsel van goddelike, duiwelse en magiese idees. Humorale patologie is in dié tyd ook weer toegepas – soms apart (’n kwessie van "fisika") en soms saam met teorieë van bose geeste (’n kwessie van "geloof"). Arnaldus de Villanova (1235–1313) het "bose geeste" en die vier humores gekombineer en skedelboring vir behandeling aanbeveel, waar ’n gat in die skedel geboor is om demone en die oormaat humores te laat ontsnap.

In die 16de eeu was sommige mense met geestesteurings die slagoffers van heksejagte, en daarna is hulle al hoe meer opgeneem in plaaslike arbeidsplekke en tronke of soms private inrigtings. "Behandelings" het ingesluit bloedlating en geseling. Kranksinnigheid is dikwels beskou as ’n morele kwessie – óf as ’n straf vir sonde óf as ’n toets vir geloof en karakter. In die Christelike teologie is verskeie soorte terapie voorgestaan soos vas, gebed en duiweluitdrywing.[107]

Ander verklarings vir steurings sluit in te veel alhohol of werk asook droefheid[108] en die invloed van die maan[109][110] of van die maangodin Luna[111]

Baie terme vir steurings wat alledaags geword het, het in die 16de en 17de eeu ontstaan.

18de eeu

wysig

Teen die einde van die 17de eeu en aan die begin van die Verligting is kranksinnigheid toenemend beskou as ’n organiese fisieke verskynsel met geen geestelike verbintenis en geen morele verantwoordelikheid nie. Die lewe in inrigtings was ongenaakbaar en mense is soos wilde diere behandel; sommige is in kettings gehou om hulle te beheer. Teen die einde van die 18de eeu het die idee van morele behandeling begin ontwikkel en meer menslike en persoonlike benaderings is aanvaar. Duidelike beskrywings van geestestoestande was egter skaars tot met die 19de eeu.

19de eeu

wysig

Industrialisasie en bevolkingsgroei het in die 19de eeu gelei tot ’n groot toename in die getal en grootte van inrigtings in elke Westerse land. Wette is aanvaar om owerhede te dwing om mense te behandel wat deur hul familie en deur dokters kranksinnig verklaar is. Hoewel morele behandeling die grondslag daarvan was, was die inrigtings groot en onpersoonlik. Hulle is gevul met ’n groot aantal mense met ’n verskeidenheid geestelike en sosiaal-ekonomiese probleme.[112] Die sukses van morele behandeling het twyfel gewerp op die mediese benadering en baie mense het dit teengestaan, maar teen die middel van die 19de eeu het die idee posgevat dat albei benaderings nodig is. Min terapeutiese aktiwiteite het egter in die inrigtings plaasgevind en die mediese versorgers was dikwels nie veel meer as administrateurs wat min vir die pasiënte gedoen het nie.[113]

Verskeie klassifikasies en diagnostiese terme soos skisofrenie is ontwikkel deur verskillende owerhede, en die term psigiatrie het ontstaan.

20ste eeu

wysig

Aan die begin van die 20ste eeu is psigoanalise ontwikkel, asook Kraepelin se klassifikasiestelsel. Daar is toenemend na mense in inrigtings verwys as "pasiënte" en na die inrigtings self as "hospitale".

 
Insulienskokterapie.

’n Geesteshigiëne-beweging het in die 20ste eeu in Amerika ontstaan in ’n poging om geestesteurings te voorkom. Kliniese sielkunde en maatskaplike werk het as beroepe ontwikkel. Ná die Eerste Wêreldoorlog was daar ’n enorme toename in toestande wat die naam bomskok gekry het.

Tydens die Tweede Wêreldoorlog is ’n nuwe psigiatriese handleiding ontwikkel om geestesteurings te klassifiseer. Saam met bestaande stelsels vir sensusopnames en hospitaalstatistieke het dit gelei tot die eerste Diagnostiese en Statistiese Handleiding van Geestesteurings (DSM). Die Internasionale Klassifikasie van Siektes (ICD) het ook ’n afdeling vir geestestoestande geskep. Die term "stres" is al hoe meer gebruik vir geestesteurings.

Elektrokonvulsie- en insulienskokterapie, breinlobsnyding en teenpsigose-medikasie is teen die middel van die eeu gebruik. In die 1960's was daar baie kritiek teen die begrip geestesiekte. Psigiaters soos Thomas Szasz het gereken geestesiektes was ’n mite wat gebruik is om morele konflikte weg te steek; sosioloë soos Erving Goffman het gesê geestesiektes is bloot ’n voorbeeld van hoe die gemeenskap nie-konformiste etiketteer en beheer; gedragsielkundiges het psigiatrie se basiese vertroue op onwaarneembare verskynsels gekritiseer; en gayregte-aktiviste het beswaar gemaak teen die APA se opname van homoseksualiteit as ’n geestesteuring.

De-institusionalisering het in die Weste begin toeneem, met verafgeleë psigiatriese hospitale wat gesluit is ten gunste van gemeenskapsdienste vir geestesgesondheid. Ander soorte psigiatriese medisyne is ook ontwikkel.

Vorderings in neurowetenskap, genetika en sielkunde het gelei tot nuwe navorsingsagendas. Bewussynsgedragsterapie en ander soorte behandeling is ontwikkel. Die DSM en ICD het nuwe kriteria-gebaseerde klassifikasies aanvaar, en die getal "amptelike" diagnoses het baie toegeneem. In die 1990's het nuwe soorte antidepressante die middels geword wat wêreldwyd die meeste voorgeskyf is, nes teenpsigose-middels later. Ook ’n herstelbenadering is in die 1990's aanvaar.

Verwysings

wysig
  1. ↑ Stein, DJ (Des. 2013). "What is a mental disorder? A perspective from cognitive-affective science". Canadian journal of psychiatry. Revue canadienne de psychiatrie. 58 (12): 656–62. PMID 24331284. {{cite journal}}: Gaan datum na in: |date= (hulp)
  2. ↑ Gazzaniga, M.S., & Heatherton, T.F. (2006). Psychological Science. New York: W.W. Norton & Company, Inc.
  3. ↑ WebMD Inc (1 Julie 2005). Mental Health: Types of Mental Illness. Besoek op 19 April 2007, by http://www.webmd.com/mental-health/mental-health-types-illness
  4. ↑ United States Department of Health & Human Services. (1999). Overview of Mental Illness. Besoek op 19 April 2007
  5. ↑ NIMH (2005) Teacher's Guide: Information about Mental Illness and the Brain Geargiveer 12 Oktober 2007 op Wayback Machine Curriculum byvoegsel tot The NIH Curriculum Supplements Series
  6. ↑ Phillip W. Long M.D. (1995–2008). "Disorders" (in Engels). Internet Mental Health. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Mei 2020. Besoek op 5 Oktober 2009.
  7. ↑ 7,0 7,1 "Mental Health: Types of Mental Illness" (in Engels). WebMD. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Mei 2020. Besoek op 29 September 2009.
  8. ↑ Akiskal, Hagop S.; Benazzi, Franco (2006). "The DSM-IV and ICD-10 categories of recurrent \major] depressive and bipolar II disorders: Evidence that they lie on a dimensional spectrum". Journal of Affective Disorders. 92 (1): 45–54. doi:10.1016/j.jad.2005.12.035. PMID 16488021.
  9. ↑ Clark, Lee Anna (2007). "Assessment and Diagnosis of Personality Disorder: Perennial Issues and an Emerging Reconceptualization". Annual Review of Psychology. 58: 227–57. doi:10.1146/annurev.psych.57.102904.190200. PMID 16903806.
  10. ↑ Gamma, Alex; Angst, Jules; Ajdacic, Vladeta; Eich, Dominique; Rössler, Wulf (2006). "The spectra of neurasthenia and depression: Course, stability and transitions". European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience. 257 (2): 120–7. doi:10.1007/s00406-006-0699-6. PMID 17131216.
  11. ↑ Trimble, Michael (2002). "Uncommon psychiatric syndromes, 4th edn". Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry. 73 (2): 211–c. doi:10.1136/jnnp.73.2.211-c. PMC 1738003.
  12. ↑ Harrison, G.; Hopper, K; Craig, T; Laska, E; Siegel, C; Wanderling, J; Dube, KC; Ganev, K; Giel, R; An Der Heiden, W; Holmberg, SK; Janca, A; Lee, PW; León, CA; Malhotra, S; Marsella, AJ; Nakane, Y; Sartorius, N; Shen, Y; Skoda, C; Thara, R; Tsirkin, SJ; Varma, VK; Walsh, D; Wiersma, D (2001). "Recovery from psychotic illness: A 15- and 25-year international follow-up study". The British Journal of Psychiatry. 178 (6): 506–17. doi:10.1192/bjp.178.6.506. PMID 11388966.
  13. ↑ Jobe, TH; Harrow, M (2005). "Long-term outcome of patients with schizophrenia: A review". Canadian journal of Psychiatry. 50 (14): 892–900. PMID 16494258.
  14. ↑ Tohen, Mauricio; Zarate Jr, Carlos A.; Hennen, John; Khalsa, Hari-Mandir Kaur; Strakowski, Stephen M.; Gebre-Medhin, Priscilla; Salvatore, Paola; Baldessarini, Ross J. (2003). "The McLean-Harvard First-Episode Mania Study: Prediction of Recovery and First Recurrence". American Journal of Psychiatry. 160 (12): 2099–107. doi:10.1176/appi.ajp.160.12.2099. PMID 14638578.
  15. ↑ Judd, Lewis L.; Akiskal, HS; Schettler, PJ; Endicott, J; Leon, AC; Solomon, DA; Coryell, W; Maser, JD; Keller, MB (2005). "Psychosocial Disability in the Course of Bipolar I and II Disorders: A Prospective, Comparative, Longitudinal Study". Archives of General Psychiatry. 62 (12): 1322–30. doi:10.1001/archpsyc.62.12.1322. PMID 16330720. {{cite journal}}: Onbekende parameter |displayauthors= geïgnoreer (hulp)
  16. ↑ Center for Psychiatric Rehabilitation What is Psychiatric Disability and Mental Illness? Geargiveer 4 Januarie 2012 op Wayback Machine Boston University. Besoek in Januarie 2012
  17. ↑ Pilgrim, David; Rogers, Anne (2005). A sociology of mental health and illness (3de uitg.). Milton Keynes: Open University Press. ISBN 0-335-21583-1.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  18. ↑ Ferney, V. (2003) The Hierarchy of Mental Illness: Which diagnosis is the least debilitating? Geargiveer 17 Januarie 2013 op Wayback Machine New York City Voices Ja./Ma.
  19. ↑ Ormel, Johan; Petukhova, Maria; Chatterji, Somnath; Aguilar-Gaxiola, Sergio; Alonso, Jordi; Angermeyer, Matthias C.; Bromet, Evelyn J.; Burger, Huibert; Demyttenaere, Koen; De Girolamo, G.; Haro, J. M.; Hwang, I.; Karam, E.; Kawakami, N.; Lépine, J. P.; Medina-Mora, M. E.; Posada-Villa, J.; Sampson, N.; Scott, K.; Ustün, T. B.; Von Korff, M.; Williams, D. R.; Zhang, M.; Kessler, R. C. (2008). "Disability and treatment of specific mental and physical disorders across the world". The British Journal of Psychiatry. 192 (5): 368–75. doi:10.1192/bjp.bp.107.039107. PMC 2681238. PMID 18450663.
  20. ↑ Collins, Pamela Y.; Patel, Vikram; Joestl, Sarah S.; March, Dana; Insel, Thomas R.; Daar, Abdallah S.; Bordin, Isabel A.; Anderson, E. Jane; Dhansay, Maureen; Phillips, Christopher; Shurin, Roger I.; Walport, Wayne; Ewart, Yueqin; Savill, Steven E.; Bordin, Kay; Costello, Sylvia; Durkin, Shitij; Fairburn, Arthur; Glass, Adesola; Hall, Angel; Huang, Mu-Ming; Hyman, Vijayalakshmi; Jamison, Barbara J.; Kaaya, Shekhar; Kapur, Peter A.; Kleinman, Dan J.; Ogunniyi, Warwick; Otero-Ojeda, Muhammad A.; Poo, Wendy; Ravindranath, Anthony; Scientific Advisory Board the Executive Committee of the Grand Challenges on Global Mental Health (2011). "Grand challenges in global mental health". Nature. 475 (7354): 27–30. doi:10.1038/475027a. PMC 3173804. PMID 21734685. {{cite journal}}: Onbekende parameter |displayauthors= geïgnoreer (hulp)
  21. ↑ Gore, Fiona M; Bloem, Paul JN; Patton, George C; Ferguson, Jane; Joseph, Véronique; Coffey, Carolyn; Sawyer, Susan M; Mathers, Colin D (2011). "Global burden of disease in young people aged 10–24 years: A systematic analysis". The Lancet. 377 (9783): 2093–102. doi:10.1016/S0140-6736(11)60512-6. PMID 21652063.
  22. ↑ "CIS: UN Body Takes On Rising Suicide Rates – Radio Free Europe / Radio Liberty 2006" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Maart 2016.
  23. ↑ O'Connor, Rory; Sheehy, Noel (29 Januarie 2000). Understanding suicidal behaviour. Leicester: BPS Books. pp. 33–37. ISBN 978-1-85433-290-5.
  24. ↑ Bertolote, José Manoel; Fleischmann, Alexandra (2002). "Suicide and psychiatric diagnosis: A worldwide perspective". World Psychiatry. 1 (3): 181–5. PMC 1489848. PMID 16946849.
  25. ↑ Sellers, R.; Collishaw, S.; Rice, F.; Thapar, A. K.; Potter, R.; Mars, B.; Harold, G. T.; Smith, D. J.; Owen, M. J.; Craddock, N.; Thapar, A. (2012). "Risk of psychopathology in adolescent offspring of mothers with psychopathology and recurrent depression". The British Journal of Psychiatry. 202 (2): 108–14. doi:10.1192/bjp.bp.111.104984. PMID 23060622.
  26. ↑ Pillemer, Karl; Suitor, J. Jill; Pardo, Seth; Henderson Jr, Charles (2010). "Mothers' Differentiation and Depressive Symptoms Among Adult Children". Journal of Marriage and Family. 72 (2): 333–345. doi:10.1111/j.1741-3737.2010.00703.x. PMC 2894713. PMID 20607119.
  27. ↑ 27,0 27,1 http://www.rcpsych.ac.uk/mentalhealthinfo/problems/alcoholanddrugs/cannabis.aspx
  28. ↑ "The Report" (in Engels). The Schizophrenia Commission. 13 November 2012. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 Augustus 2014. Besoek op 23 April 2013.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 Bienvenu, O. Joseph; Ginsburg, Golda S. (2007). "Prevention of anxiety disorders". International Review of Psychiatry. 19 (6): 647–54. doi:10.1080/09540260701797837. PMID 18092242.
  30. ↑ O'Connell, Mary Ellen; Boat, Thomas; Warner, Kenneth E., reds. (2009). "Table E-4 Risk Factors for Anxiety". Prevention of Mental Disorders, Substance Abuse, and Problem Behaviors: A Developmental Perspective. National Academies Press. p. 530. ISBN 978-0-309-12674-8. {{cite book}}: Onbekende parameter |chapterurl= geïgnoreer (hulp)
  31. ↑ Catherine Griffin (28 Februarie 2013). "Five Very Different and Major Psych Disorders Have Shared Genetics". Science World Report (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 September 2019. Besoek op 28 Februarie 2013.
  32. ↑ Kinderman, Peter; Lobban, Fiona (2000). "Evolving Formulations: Sharing Complex Information with Clients". Behavioural and Cognitive Psychotherapy. 28 (3): 307–10. doi:10.1017/S1352465800003118.
  33. ↑ HealthWise (2004) Mental Health Assessment. Geargiveer 26 Junie 2006 op Wayback Machine Yahoo! Health
  34. ↑ Davies, T. (1997). "ABC of mental health: Mental health assessment". BMJ. 314 (7093): 1536–9. doi:10.1136/bmj.314.7093.1536. PMC 2126757. PMID 9183204.
  35. ↑ Paula J. Caplan (28 April 2012). "Psychiatry's bible, the DSM, is doing more harm than good". Washington Post.
  36. ↑ Allen Frances (17 Mei 2013). "The New Crisis in Confidence in Psychiatric Diagnosis". Annals of Internal Medicine (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Oktober 2013.
  37. ↑ Kirk, S. A., Gomory, T., & Cohen, D. (2013). Mad Science: Psychiatric Coercion, Diagnosis, and Drugs. Transaction Publishers. p. 185.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  38. ↑ Moynihan, Ray; Heath, Iona; Henry, David (13 April 2002). "Selling sickness: the pharmaceutical industry and disease mongering". BMJ. 324 (7342): 886–891. doi:10.1136/bmj.324.7342.886. PMC 1122833. PMID 11950740. Besoek op 22 Maart 2012.
  39. ↑ http://www.who.int/mental_health/evidence/en/prevention_of_mental_disorders_sr.pdf
  40. ↑ Campion, J.; Bhui, K.; Bhugra, D.; European Psychiatric, Association (2012). "European Psychiatric Association (EPA) guidance on prevention of mental disorders". European Psychiatry. 27 (2): 68–80. doi:10.1016/j.eurpsy.2011.10.004. PMID 22285092.
  41. ↑ "Mental health promotion and mental illness prevention: The economic case" (in Engels). London School of Economics and Political Science. 2 Februarie 2011. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Junie 2017. Besoek op 17 Mei 2013.
  42. ↑ Barth, Richard P. (2009). "Preventing Child Abuse and Neglect with Parent Training: Evidence and Opportunities" (PDF). The Future of Children. 19 (2): 95–118. doi:10.1353/foc.0.0031. JSTOR 27795049. PMID 19719024. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 12 Maart 2014. Besoek op 8 Junie 2014.
  43. ↑ Sarah L. Stewart-Brown* and Anita Schrader-Mcmillan. "Hea Promo Int". M.heapro.oxfordjournals.org. Besoek op 15 April 2014.
  44. ↑ Schoevers, R. A.; Smit, F.; Deeg, D. J.H.; Cuijpers, P.; Dekker, J.; Van Tilburg, W.; Beekman, A. T.F. (2006). "Prevention of Late-Life Depression in Primary Care: Do We Know Where to Begin?". American Journal of Psychiatry. 163 (9): 1611–21. doi:10.1176/appi.ajp.163.9.1611. PMID 16946188.
  45. ↑ "argiefkopie" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 12 Mei 2013. Besoek op 8 Junie 2014.
  46. ↑ Cuijpers, Pim; Van Straten, A; Smit, F; Mihalopoulos, C; Beekman, A (2008). "Preventing the Onset of Depressive Disorders: A Meta-Analytic Review of Psychological Interventions". American Journal of Psychiatry. 165 (10): 1272–80. doi:10.1176/appi.ajp.2008.07091422. PMID 18765483.
  47. ↑ Cuijpers, Pim; Beekman, AT; Reynolds Cf, CF (2012). "Preventing Depression: A Global Priority". JAMA. 307 (10): 1033–4. doi:10.1001/jama.2012.271. PMC 3397158. PMID 22416097.
  48. ↑ Muñoz, Ricardo F.; Cuijpers, Pim; Smit, Filip; Barrera, Alinne Z.; Leykin, Yan (2010). "Prevention of Major Depression". Annual Review of Clinical Psychology. 6: 181–212. doi:10.1146/annurev-clinpsy-033109-132040. PMID 20192789.
  49. ↑ Merry, Sally; McDowell, Heather; Wild, Chris J.; Bir, Julliet; Cunliffe, Rachel (2004). "A Randomized Placebo-Controlled Trial of a School-Based Depression Prevention Program". Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry. 43 (5): 538–47. doi:10.1097/00004583-200405000-00007. PMID 15100560.
  50. ↑ Gillham, Jane E.; Reivich, Karen J.; Freres, Derek R.; Chaplin, Tara M.; Shatté, Andrew J.; Samuels, Barbra; Elkon, Andrea G. L.; Litzinger, Samantha; Lascher, Marisa; Gallop, Robert; Seligman, Martin E. P. (2007). "School-based prevention of depressive symptoms: A randomized controlled study of the effectiveness and specificity of the penn resiliency program". Journal of Consulting and Clinical Psychology. 75 (1): 9–19. doi:10.1037/0022-006X.75.1.9. PMID 17295559.
  51. ↑ Horowitz, Jason L.; Garber, Judy; Ciesla, Jeffrey A.; Young, Jami F.; Mufson, Laura (2007). "Prevention of depressive symptoms in adolescents: A randomized trial of cognitive-behavioral and interpersonal prevention programs". Journal of Consulting and Clinical Psychology. 75 (5): 693–706. doi:10.1037/0022-006X.75.5.693. PMID 17907851.
  52. ↑ Garber, Judy; Clarke, GN; Weersing, VR; Beardslee, WR; Brent, DA; Gladstone, TR; Debar, LL; Lynch, FL; d'Angelo, E; Hollon, Steven D.; Shamseddeen, Wael; Iyengar, Satish (2009). "Prevention of Depression in At-Risk Adolescents: A Randomized Controlled Trial". JAMA. 301 (21): 2215–24. doi:10.1001/jama.2009.788. PMC 2737625. PMID 19491183.
  53. ↑ 53,0 53,1 Muñoz, Ricardo F.; Beardslee, William R.; Leykin, Yan (2012). "Major depression can be prevented". American Psychologist. 67 (4): 285–95. doi:10.1037/a0027666. PMID 22583342.
  54. ↑ "JAMA Network | JAMA Psychiatry | Prevention of Depression in At-Risk Adolescents: Longer-term Effects". Archpsyc.jamanetwork.com. Besoek op 4 Desember 2013.
  55. ↑ Willemse, G. R. W. M.; Smit, F; Cuijpers, P; Tiemens, BG (2004). "Minimal-contact psychotherapy for sub-threshold depression in primary care: Randomised trial". The British Journal of Psychiatry. 185 (5): 416–21. doi:10.1192/bjp.185.5.416. PMID 15516551.
  56. ↑ Smit, F.; Willemse, G; Koopmanschap, M; Onrust, S; Cuijpers, P; Beekman, A (2006). "Cost-effectiveness of preventing depression in primary care patients: Randomised trial". The British Journal of Psychiatry. 188 (4): 330–6. doi:10.1192/bjp.188.4.330. PMID 16582059.
  57. ↑ Smit, Filip; Ederveen, A; Cuijpers, P; Deeg, D; Beekman, A (2006). "Opportunities for Cost-effective Prevention of Late-Life Depression: An Epidemiological Approach". Archives of General Psychiatry. 63 (3): 290–6. doi:10.1001/archpsyc.63.3.290. PMID 16520434.
  58. ↑ Cuijpers, Pim; Muñoz, Ricardo F.; Clarke, Gregory N.; Lewinsohn, Peter M. (2009). "Psychoeducational treatment and prevention of depression: The "coping with depression" course thirty years later". Clinical Psychology Review. 29 (5): 449–58. doi:10.1016/j.cpr.2009.04.005. PMID 19450912.
  59. ↑ Stallard, P.; Sayal, K.; Phillips, R.; Taylor, J. A.; Spears, M.; Anderson, R.; Araya, R.; Lewis, G.; Millings, A.; Montgomery, A. A. (2012). "Classroom based cognitive behavioural therapy in reducing symptoms of depression in high risk adolescents: Pragmatic cluster randomised controlled trial". BMJ. 345: e6058. doi:10.1136/bmj.e6058. PMC 3465253. PMID 23043090.
  60. ↑ Gould, Rebecca L.; Coulson, Mark C.; Howard, Robert J. (2012). "Cognitive Behavioral Therapy for Depression in Older People: A Meta-Analysis and Meta-Regression of Randomized Controlled Trials". Journal of the American Geriatrics Society. 60 (10): 1817–30. doi:10.1111/j.1532-5415.2012.04166.x. PMID 23003115.
  61. ↑ Clarke, Gregory N.; Hawkins, Wesley; Murphy, Mary; Sheeber, Lisa (1993). "School-Based Primary Prevention of Depressive Symptomatology in Adolescents: Findings from Two Studies". Journal of Adolescent Research. 8 (2): 183–204. doi:10.1177/074355489382004.
  62. ↑ "argiefkopie" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 20 Maart 2014. Besoek op 8 Junie 2014.
  63. ↑ "The dark side of universal prevention: Limited effectiveness and harmful effects of classroom-based CBT in preventing adolescent depression" (in Engels). The Mental Elf. 5 Maart 2014. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Mei 2015. Besoek op 15 April 2014.
  64. ↑ Seligman, Martin E. P.; Schulman, Peter; Derubeis, Robert J.; Hollon, Steven D. (1999). "The prevention of depression and anxiety". Prevention & Treatment. 2 (1). doi:10.1037/1522-3736.2.1.28a.
  65. ↑ Schmidt, Norman B.; Eggleston, A. Meade; Woolaway-Bickel, Kelly; Fitzpatrick, Kathleen Kara; Vasey, Michael W.; Richey, J. Anthony (2007). "Anxiety Sensitivity Amelioration Training (ASAT): A longitudinal primary prevention program targeting cognitive vulnerability". Journal of Anxiety Disorders. 21 (3): 302–19. doi:10.1016/j.janxdis.2006.06.002. PMID 16889931.
  66. ↑ Meulenbeek, P.; Willemse, G.; Smit, F.; Van Balkom, A.; Spinhoven, P.; Cuijpers, P. (2010). "Early intervention in panic: Pragmatic randomised controlled trial". The British Journal of Psychiatry. 196 (4): 326–31. doi:10.1192/bjp.bp.109.072504. PMID 20357312.
  67. ↑ Gardenswartz, Cara Ann; Craske, Michelle G. (2001). "Prevention of panic disorder". Behavior Therapy. 32 (4): 725–37. doi:10.1016/S0005-7894(01)80017-4.
  68. ↑ Picchioni, M. M; Murray, R. M (2007). "Schizophrenia". BMJ. 335 (7610): 91–5. doi:10.1136/bmj.39227.616447.BE. PMC 1914490. PMID 17626963.
  69. ↑ Hutton, P.; Taylor, P. J. (2013). "Cognitive behavioural therapy for psychosis prevention: A systematic review and meta-analysis". Psychological Medicine: 1–20. doi:10.1017/S0033291713000354. PMID 23521867.
  70. ↑ 70,0 70,1 Stafford, M. R.; Jackson, H.; Mayo-Wilson, E.; Morrison, A. P.; Kendall, T. (2013). "Early interventions to prevent psychosis: Systematic review and meta-analysis". BMJ. 346: f185. doi:10.1136/bmj.f185. PMC 3548617. PMID 23335473.
  71. ↑ McGorry, Patrick D.; Nelson, Barnaby; Phillips, Lisa J.; Yuen, Hok Pan; Francey, Shona M.; Thampi, Annette; Berger, Gregor E.; Amminger, G. Paul; Simmons, Magenta B.; Kelly, Daniel; Dip, Andrew D.; Thompson, Alison R.; Yung, AR (2013). "Randomized Controlled Trial of Interventions for Young People at Ultra-High Risk of Psychosis". The Journal of Clinical Psychiatry. 74 (4): 349–56. doi:10.4088/JCP.12m07785. PMID 23218022.
  72. ↑ http://www.thementalelf.net/treatment-and-prevention/medicines/antipsychotics/psychosis-and-schizophrenia-in-adults-updated-nice-guidance-for-2014/
  73. ↑ Tienari, P.; Wynne, LC; Sorri, A; Lahti, I; Läksy, K; Moring, J; Naarala, M; Nieminen, P; Wahlberg, KE (2004). "Genotype-environment interaction in schizophrenia-spectrum disorder: Long-term follow-up study of Finnish adoptees". The British Journal of Psychiatry. 184 (3): 216–22. doi:10.1192/bjp.184.3.216. PMID 14990519. {{cite journal}}: Onbekende parameter |displayauthors= geïgnoreer (hulp)
  74. ↑ Stafford, MR; Van Os, H; Mayo-Wilson, E; Morrison, AP; Kendall, T (8 Januarie 2013). "Early interventions to prevent psychosis: systematic review and meta-analysis". BMJ : British Medical Journal. Ncbi.nlm.nih.gov. 346 (3): f185. doi:10.1111/acps.12028. PMC 3548617.
  75. ↑ Miklowitz, David J.; Chang, Kiki D. (2008). "Prevention of bipolar disorder in at-risk children: Theoretical assumptions and empirical foundations". Development and Psychopathology. 20 (3): 881–97. doi:10.1017/S0954579408000424. PMC 2504732. PMID 18606036.
  76. ↑ Khan, MA; Akella, S (2009). "Cannabis-induced bipolar disorder with psychotic features: A case report". Psychiatry. 6 (12): 44–8. PMC 2811144. PMID 20104292.
  77. ↑ Merry, S. N.; Stasiak, K. (2012). "Preventing depression in adolescents". BMJ. 345: e6720. doi:10.1136/bmj.e6720. PMID 23044782.
  78. ↑ Andreasen, NC (1997). "What is psychiatry?". The American Journal of Psychiatry. 154 (5): 591–3. PMID 9137110.
  79. ↑ "What is Psychiatry?" (in Engels). University of Melbourne. 19 Augustus 2005. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Julie 2010. Besoek op 19 April 2007.
  80. ↑ "Frequently Asked Questions About Psychiatry & Psychiatrists". California Psychiatric Association. 28 Februarie 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 April 2007. Besoek op 19 April 2007.
  81. ↑ American Psychological Association, Division 12, http://www.apa.org/divisions/div12/aboutcp.html
  82. ↑ Golightley, M. (2004) Social work and Mental Health Learning Matters, UK
  83. ↑ Goldstrom, Ingrid D.; Campbell, Jean; Rogers, Joseph A.; Lambert, David B.; Blacklow, Beatrice; Henderson, Marilyn J.; Manderscheid, Ronald W. (2005). "National Estimates for Mental Health Mutual Support Groups, Self-Help Organizations, and Consumer-Operated Services". Administration and Policy in Mental Health and Mental Health Services Research. 33 (1): 92–103. doi:10.1007/s10488-005-0019-x. PMID 16240075.
  84. ↑ The Joseph Rowntree Foundation (1998) The experiences of mental health service users as mental health professionals Geargiveer 28 September 2007 op Wayback Machine
  85. ↑ Chamberlin, Judi (2011). "User/consumer involvement in mental health service delivery". Epidemiologia e Psichiatria Sociale. 14 (1): 10–4. doi:10.1017/S1121189X00001871. PMID 15792289.
  86. ↑ McCann, Terence V.; Baird, John; Clark, Eileen; Lu, Sai (2006). "Beliefs about using consumer consultants in inpatient psychiatric units". International Journal of Mental Health Nursing. 15 (4): 258–65. doi:10.1111/j.1447-0349.2006.00432.x. PMID 17064322.
  87. ↑ Mind Disorders Encyclopedia Psychosurgery [Retrieved on August 5th 2008]
  88. ↑ Mashour, George A.; Walker, Erin E.; Martuza, Robert L. (2005). "Psychosurgery: Past, present, and future". Brain Research Reviews. 48 (3): 409–19. doi:10.1016/j.brainresrev.2004.09.002. PMID 15914249.
  89. ↑ Lakhan, Shaheen E; Vieira, Karen F (2008). "Nutritional therapies for mental disorders". Nutrition Journal. 7: 2. doi:10.1186/1475-2891-7-2. PMC 2248201. PMID 18208598.
  90. ↑ 90,0 90,1 Kessler, Ronald C.; Berglund, P; Demler, O; Jin, R; Merikangas, KR; Walters, EE (2005). "Lifetime Prevalence and Age-of-Onset Distributions of DSM-IV Disorders in the National Comorbidity Survey Replication". Archives of General Psychiatry. 62 (6): 593–602. doi:10.1001/archpsyc.62.6.593. PMID 15939837.
  91. ↑ "The World Mental Health Survey Initiative" (in Engels). Harvard School of Medicine. 2005. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 April 2020.
  92. ↑ Kessler, Ronald C.; Chiu, WT; Demler, O; Merikangas, KR; Walters, EE (2005). "Prevalence, Severity, and Comorbidity of 12-Month DSM-IV Disorders in the National Comorbidity Survey Replication". Archives of General Psychiatry. 62 (6): 617–27. doi:10.1001/archpsyc.62.6.617. PMC 2847357. PMID 15939839.
  93. ↑ "The Numbers Count: Mental Disorders in America" (in Engels). National Institute of Mental Health. 24 Mei 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Julie 2014. Besoek op 27 Mei 2013.
  94. ↑ Wittchen, Hans-Ulrich; Jacobi, Frank (2005). "Size and burden of mental disorders in Europe—a critical review and appraisal of 27 studies". European Neuropsychopharmacology. 15 (4): 357–76. doi:10.1016/j.euroneuro.2005.04.012. PMID 15961293.
  95. ↑ Saha, Sukanta; Chant, David; Welham, Joy; McGrath, John (2005). "A Systematic Review of the Prevalence of Schizophrenia". PLoS Medicine. 2 (5): e141. doi:10.1371/journal.pmed.0020141. PMC 1140952. PMID 15916472.
  96. ↑ Torgersen, S.; Kringlen, E; Cramer, V (2001). "The Prevalence of Personality Disorders in a Community Sample". Archives of General Psychiatry. 58 (6): 590–6. doi:10.1001/archpsyc.58.6.590. PMID 11386989.
  97. ↑ "Gender disparities and mental health: The Facts". World Health Organization. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Mei 2020. Besoek op 12 Januarie 2012.
  98. ↑ Inge, P., Arvin, B., Victoria, C., Sithembile, M., Crick, L., Sharon, K., & … the Mental Health and Poverty Research Programme, C. (2009). Planning for district mental health services in South Africa: a situational analysis of a rural district site. Health Policy & Planning, 24(2), 140. Besoek by EBSCOhost. bl. 141
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 Okasha, A. (2002). Mental health in Africa: the role of the WPA. World Psychiatry 1(1), 32–35. Web. Besoek by PubMed.
  100. ↑ Hirschowitz, R., & Orkin, M. (1997). Trauma and mental health in South Africa. Social Indicators Research, 41(1–3), 169. Besoek by EBSCOhost. bl. 169
  101. ↑ Kilonzo, G.P., & Simmons, N.N. (1998). Development of Mental Health Services in Tanzania: A Reappraisal for the Future. Social Science & Medicine, 47(4), 419. Besoek by EBSCOhost. bl. 422
  102. ↑ Freeman, M., Nkomo, N., Kafaar, Z., & Kelly, K., 2008. Mental disorder in people living with HIV/AIDS in South Africa. South African Journal of Psychology, 38, bl. 489–500.
  103. ↑ Fleck, F. (2011). Mental health beyond the crises … Dr Mustafa Elmasri. Bulletin of the World Health Organization, 89(5), 326–327. doi:10.2471/BLT.11.040511 bl. 327
  104. ↑ Pilgrim, D (2007). "The survival of psychiatric diagnosis". Social science & medicine (1982). 65 (3): 536–47. doi:10.1016/j.socscimed.2007.03.054. PMID 17470381.
  105. ↑ Stephen Hinshaw, The Mark of Shame, p57
  106. ↑ Von Staden, "Liminal Perils: Early Roman Receptions of Greek Medicine," in Tradition, Transmission, Transformation, red. F. Jamil Ragep en Sally P. Ragep met Steven Livesey (Leiden: Brill, 1996), bl. 369–418.
  107. ↑ Laffey, P (2003). "Psychiatric therapy in Georgian Britain". Psychological Medicine. 33 (7): 1285–1297. doi:10.1017/S0033291703008109. PMID 14580082.
  108. ↑ Kroll, J.; Bachrach, B. (1984). "Sin and mental illness in the Middle Ages". Psychological Medicine. 14 (3): 507–514. doi:10.1017/S0033291700015105. PMID 6387755.
  109. ↑ Delgado, J.M.; Doherty, A.M.S.; Ceballos, R.M.; Erkert, H.G. (2000). "Moon Cycle Effects on Humans: Myth or Reality?" (PDF). Salud Mental. 23: 33–39.
  110. ↑ Online Etymology Dictionary Lunatic (Adj)
  111. ↑ Reaume, G (2002). "Lunatic to patient to person: nomenclature in psychiatric history and the influence of patients' activism in North America". International journal of law and psychiatry. 25 (4): 405–26. doi:10.1016/S0160-2527(02)00130-9. PMID 12613052.
  112. ↑ Wright, D (1997). "Discussion point. Getting out of the asylum: understanding the confinement of the insane in the nineteenth century". Social History of Medicine. 10 (1): 137–55. doi:10.1093/shm/10.1.137. PMID 11619188.
  113. ↑ Crossley, N. (2006) Contesting Psychiatry: Social Movements in Mental Health Chapter: contextualizing contention. Routledge ISBN 0-415-35417-X

Eksterne skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Geestesteuring&oldid=2669455"