Neder-Oostenryk

Niederösterreich
Neder-Oostenryk

Landsvlag	Landswapen
(Besonderhede)	(Besonderhede)
Basiese gegewens
Ampstaal:	Duits
Hoofstad:	Sankt Pölten
Stigting:	1919
Oppervlakte:	19 179,56 km² (1de) (31 Desember 2019)
Bevolking:	1 698 796 (2de) (1 Januarie 2022)
Bevolkingsdigtheid:	89 inwoners / km² (4de)
Bruto binnelandse produk  - Totaal (2018)  - % per inwoner	61,02 miljard € 36 500 €
Werkloosheidsyfer:	6,6 % (Junie 2022)
Buitelanders:	10,3% (1 Januarie 2020)
Volkslied (Landeshymne):	Oh Heimat, dich zu lieben
ISO 3166-2:	AT-3
Amptelike webwerf:	www.noe.gv.at
Politiek
Eerste minister:	Johanna Mikl-Leitner (ÖVP)
Regerende partye:	ÖVP, SPÖ en FPÖ
Setels in die parlement (Landtag) (56 setels) (2018: 56 setels):	ÖVP 23 (2018: 29) SPÖ 12 (13) FPÖ 14 (8) Die Grünen – Die grüne Alternative 4 (3) NEOS 3 (3)
Laaste verkiesing:	29 Januarie 2023
Volgende verkiesing:	2028
Parlementêre verteenwoordiging
Stemme in die Federale Raad (Bundesrat):	12
Kaart

Neder-Oostenryk (Duits: Niederösterreich) is die grootste van Oostenryk se nege deelstate. Dit beslaan 'n oppervlakte van 19 179,56 km² en het 'n bevolking van 1 698 796 in 2022 gehad. Neder-Oostenryk is in 1919 na die ontbinding van Oostenryk-Hongarye gestig en is in die noordooste van Oostenryk geleë. Dit grens aan die deelstate Opper-Oostenryk in die weste, Stiermarke in die suide en Burgenland in die suidooste. In die noorde grens dit aan Tsjeggië en in die ooste aan Slowakye. Die Oostenrykse hoofstad Wene, wat 'n eie deelstaat vorm, word volledig deur Neder-Oostenryk omring. Sankt Pölten is die hoofstad en met sowat 52 000 inwoners die grootste stedelike nedersetting van Neder-Oostenryk.

Geskiedenis

'n Digte missluier hang oor die Erlauf-vallei en die Donau, soos gesien vanuit die bergpiek Blassenstein naby Scheibbs

Die Semmering-spoorlyn was in 1854 die eerste ter wêreld wat deur die ingenieur Carl von Ghega in bergagtige terrein gebou is. Dit verbind oor 'n afstand van 41 km Gloggnitz met Mürzzuschlag en is in 1998 tot Unesco-wêrelderfenis verklaar

Dikwels word na Neder-Oostenryk, wat die Weense hoofstadgebied omsluit, as die kernland van Oostenryk verwys. Die Vooralpegebied is in die antieke tydperk deur Keltiese stamme – veral Boïers – bewoon en geleidelik deur die Romeinse Ryk verower. Hier het die belangrikste nedersettings van Austria Latina ontstaan – Vindobona (die huidige Wene) en Carnuntum. Rome se gesag en invloed het in die tyd van die Groot Volksverhuising vanaf die 5de eeu begin kwyn. Dit is volledig verdring deur verskeie golwe van nuwe setlaars soos Aware, Slawiërs en Bajuware.

In 788 het Karel die Grote die voorheen onafhanklike gebied in sy Frankiese Ryk ingelyf. Oos daarvan het hy omstreeks 800 die sogenaamde Awaremark en suid daarvan die Mark Karantanië gevestig waaruit later die huidige Karintië sou voortspruit. Die Oos-Frankiese Ryk is in die 10de eeu in 'n lang stryd teen die Hongare gewikkel wat vanuit die ooste na Sentraal-Europa gemigreer het. In die Slag op die Lechveld is hulle in 955 deur Otto die Grote verslaan.

As oostelike prefektuur van die Hertogdom Beiere (Latyns: Marcha orientalis) is die gebied tussen 975 en 1246 deur die Huis Babenberg geregeer. Hierdie markgraafskap, waarby ook enkele verowerde Hongaarse gebiede ingesluit is, het in Oudhoogduits as Ostarrîchi bekendgestaan. Hiervan afgelei is die moderne landsnaam Oostenryk.

Ná die Slag op die Marchveld het die gebied in 1278 onder Habsburgse bewind gekom en geleidelik tot dié dinastie se kernland ontwikkel. Vanaf die laat Middeleeue is die streek verskeie kere deur swaar onluste geteister – Habsburgse Suksessie-oorloë, Hussiete-oorloë en invalle wat deur die Hongaarse koning Matthias Corvinus geloods is. In 1349 het 'n vyfde van die Neder-Oostenrykse bevolking slagoffers van 'n verwoestende pesepidemie geword.

Die Reformatoriese gedagtes het in die vroeë 16de eeu groot aanklank gevind, maar reeds vanaf 1570 is die Protestantse invloed deur 'n grootskaalse Rooms-Katolieke Teenreformasie teruggedring. In die Slag van die Wit Berg buite Praag in November 1620 het die geallieerde Rooms-Katolieke magte 'n oorwinning oor koning Frederik van Boheme, die destydse politieke leier van Protestante in die Heilige Romeinse Ryk, behaal. Die Ottomaanse Ryk was 'n ander groot teenspeler. Die beleg van Wene deur Ottomaanse troepe het gepaard gegaan met grootskaalse verwoesting in die omliggende streke waar byna die hele bevolking uitgeroei is. In 1683 het die Turke 'n verpletterende nederlaag gely en is uit Oostenryk verdryf.

Gedurende die heropboufase is werkers en boere uit Stiermarke, die Salzkammergut, Opper-Oostenryk, Tirol, Beiere en Swabe in die ontvolkte Neder-Oostenrykse gebiede gevestig. In die Napoleontiese Oorloë in die vroeë 19de eeu en die konflik met Pruise in 1866 is die Neder-Oostenrykse bevolking nog eens deur plunderinge en geweldpleging bedreig. Teen die middel van die 19de eeu is 'n spoorweg gebou wat die streek met Wene as administratiewe en ekonomiese sentrum verbind het. Neder-Oostenryk het voordeel getrek uit die geografiese nabyheid van die metropool wat tot die spilpunt van die kulturele lewe in die Oostenryks-Hongaarse dubbelmonargie ontwikkel het.

Met die militêre nederlaag in die Eerste Wêreldoorlog en die ontbinding van Oostenryk-Hongarye het Neder-Oostenryk in 1922 die mees bevolkte deelstaat in die nuutgestigte Republiek van Oostenryk geword. Wene is reeds in 1920 as selfstandige stadstaat gevestig, het egter nog tot 1986 gelyktydig as administratiewe setel vir Neder-Oostenryk gedien. In 'n referendum, wat in 1986 gehou is, het kiesers die verheffing van Sankt Pölten tot deelstaathoofstad goedgekeur. Maar eers in 1997 is die deelstaatregering, -parlement en -administrasie na nuutgeboude geriewe in St. Pölten verskuif.

Die aansluiting van Oostenryk by die Nasionaalsosialisties oorheerste Duitse Ryk onder Adolf Hitler tussen 1938 en 1945, wat vervolgens amptelik Groot-Duitse Ryk genoem is, het nog eens ingrypende politieke veranderinge saamgebring. Die deelstaat se naam is gewysig tot Neder-Donau (Niederdonau) en grense nuut getrek. Omliggende munisipaliteite van Neder-Donau is by Wene ingelyf wat sodoende volgens Hitler se wens voortaan amptelik Groot-Wene, analoog aan Groot-Berlyn, genoem is.

Die geallieerde moondhede, wat Oostenryk tussen 1945 en 1955 geadministreer het, het alle administratiewe maatreëls uit die Nazi-tydperk met 'n wet herroep. Met uitsondering van Wene, wat in vier sektore verdeel is, het Neder-Oostenryk onder Sowjet-Russiese administrasie gekom. Net soos in die Sowjet-besettingsone in Duitsland is talle fabrieke gedemonteer en na Sowjet-Rusland verskeep. Die ekonomiese heropbou van Oostenryk se oostelike deelstate het sodoende langer geneem as in die weste wat deur die Franse, Britse en Amerikaanse geallieerdes geadministreer is. Die ekonomiese agterstand kon eers in die 1970's ingehaal word. Die belangrikheid van die landbousektor het geleidelik afgeneem na mate nywerhede en dienste begin groei het. Streke in die onmiddellike omgewing van Wene is ekonomies sterker as die res van die deelstaat.

Geografie

Met 'n oppervlakte van 19 179,56 vierkante kilometer is Neder-Oostenryk die grootste deelstaat van Oostenryk. Veertig persent elk word deur landbougrond en bosgebiede beslaan.

Landsgrense

Die federale hoofstad van Oostenryk, Wene, word as enklawe volledig deur Neder-Oostenryk omsluit. Die deelstaat grens in die noorde aan Suid-Boheme en Suid-Morawië (wat albei deel uitmaak van die Tsjeggiese Republiek), in die noordooste aan die Slowaakse geweste Tyrnau en Bratislava en – binne Oostenryk se grense – in die suidooste aan die deelstaat Burgenland, in die suide aan Stiermarke en in die weste aan Opper-Oostenryk. Met altesaam 414 km het Neder-Oostenryk die langste internasionale grense van alle Oostenrykse deelstate.

Verdeling in Viertel of streke

Keiserin Elisabeth-gedenkkerk op die bergpiek Schneeberg

Panoramiese uitsig oor Dürnstein in die Wachau

Biblioteek van die barok-klooster Göttweig, Wachau

Raadsaal van Laxenburg. Die raadsplein is in 1753 herontwerp in opdrag van keiserin Maria Theresia

Historiserende boukuns: Franzensburg, Kasteelpark Laxenburg

Franzensburg, frontale aansig

Neder-Oostenryk is vanaf die 15de eeu tradisioneel in vier groot landskappe of streke verdeel (in Oostenrykse Duits Viertel genoem, historiese benamings word tussen hakies aangedui):

Noord van die Donau:  Waldviertel  (Viertel ober dem Manhartsberg)  Weinviertel  (Viertel unter dem Manhartsberg). Suid van die Donau:  Mostviertel  (Viertel ober dem Wienerwald)  Industrieviertel  (Viertel unter dem Wienerwald)

Noord van die Donau

• Waldviertel (Viertel ober dem Manhartsberg), 'n uitgestrekte granietplato en historiese grensstreek met Boheme en Morawië
• Weinviertel (Viertel unter dem Manhartsberg), 'n heuwelland wat in die ooste in die plat landskap van die Marchveld oorgaan en waarvan groot dele onder wingerd is, soos die naam aandui

Suid van die Donau

• Mostviertel (Viertel ober dem Wienerwald), 'n streek wat oorheers word deur die uitlopers van die Kalkalpe met die Schneeberg, die hoogste bergpiek in Neder-Oostenryk op 2076 m bo seevlak
• Industrieviertel (Viertel unter dem Wienerwald), 'n streek in die suidooste waar reeds vanaf die laat 18de eeu tekstiel- en metaalnywerhede gevestig is, soos die naam reeds aandui

Hierdie vier streke kom ooreen met 'n ou administratiewe verdeling in die tyd van die Oostenryks-Hongaarse dubbelmonargie wat uit geografiese en ekonomiese besonderhede voortgespruit het. Vandag het hierdie indeling geen politieke betekenis meer nie en kan grense vanweë die afwykende moderne administratiewe eenhede net in 'n historiese konteks getrek word. Terwyl die Donau as grens tussen die noordelike en suidelike Viertel dien, is dit moeilik om suid en noord van die Manhartsberg presiese grense te trek.

Administratiewe distrikte

Distrik	Hoofstad	Oppervlakte	Bevolking	Kenteken
Amstetten	Amstetten	1 187,97 km²	112 498	AM
Baden	Baden	753,37 km²	138 894	BN
Bruck	Bruck	494,95 km²	42 985	BL
Gänserndorf	Gänserndorf	1 271,31 km²	96 070	GF
Gmünd	Gmünd	786,24 km²	37 739	GD
Hollabrunn	Hollabrunn	1 010,72 km²	50 380	HL
Horn	Horn	783,99 km²	31 455	HO
Korneuburg	Korneuburg	626,50 km²	75 516	KO
Krems-Land	Krems	923,95 km²	55 966	KR
Lilienfeld	Lilienfeld	931,55 km²	26 427	LF
Melk	Melk	1 013,62 km²	76 376	ME
Mistelbach	Mistelbach	1 291,30 km²	74 024	MI
Mödling	Mödling	277,02 km²	114 497	MD
Neunkirchen	Neunkirchen	1 146,35 km²	85 569	NK
Sankt Pölten-Land	Sankt Pölten	1 121,61 km²	96 728	PL
Scheibbs	Scheibbs	1 023,49 km²	41 052	SB
Tulln	Tulln	658,03 km²	71 171	TU
Waidhofen	Waidhofen	669,14 km²	26 727	WT
Wiener Neustadt-Land	Wiener Neustadt	969,72 km²	75 161	WB
Wene-Umgebung	Klosterneuburg	484,48 km²	115 383	WU, SW
Zwettl	Zwettl	1 399,76 km²	43 690	ZT

Statutêre (selfregerende) stede

Statutêre stad/Hoofstad	Oppervlakte	Bevolking	Kenteken
Krems	51,61 km²	24 110	KS
Sankt Pölten	108,48 km²	52 048	P
Waidhofen	131,52 km²	11 452	WY
Wiener Neustadt	60,96 km²	41 537	WN

Boukuns

Kastele

Die bouvalle van die kasteel Aggstein (vroeë 12de eeu) in die gelyknamige gehuggie, geleë bo-oor die Donau in die streek Wachau wat sedert 2000 as Unesco-wêrelderfenisgebied gelys word

'n Groot aantal kastele, wat in hul oorspronklike toestand of as bouvalle bewaar gebly het, getuig van Neder-Oostenryk se strategiese historiese funksie as grensstreek. Oor eeue heen het Neder-Oostenryk hierdie rol vervul, en so strek die ontstaanstyd van die oudste kastele tot in die Hoë Middeleeue terug. In dié tyd, toe politieke en ekonomiese strukture eers nog gevestig moes word, het kastele 'n belangrike funksie as gewestelike sentrums vervul. Naas hul geskiedkundige administratiewe, ekonomiese en argitektoniese betekenis is hulle vandag belangrike toeristetrekpleisters wat met hul unieke liggings en silhoeëtte as mensgemakte strukture steeds die omliggende landskappe oorheers.

Met die uitvinding van kruit en die opkoms van nuwe tegnieke vir beleërings in die 16de eeu het kastele hul militêre betekenis as vestings geleidelik kwytgeraak. Baie kastele is tot statige adelswonings of slotte omgebou, ander het in verval geraak. Maar selfs as bouvalle hou kastele vir die waarnemer 'n besondere bekoring in, hoe meer hulle met hul omgewing tot 'n unieke landskapstoneel versmelt en die fantasie aanwakker as simbole van aardse vergankelikheid.

Eksterne skakels

Deelstaatregering van Neder-Oostenryk

---

• (de) Amptelike webwerf

Toerisme en kultuur

---

• (en) Toerisme-inligting oor Austria Neder-Oostenryk op Wikivoyage
• (de) Tourismus- und Kulturportal des Landes Niederösterreich Geargiveer 29 November 2010 op Wayback Machine

Ensiklopediese inligting

---

• (en) "Niederösterreich". Encyclopædia Britannica. Besoek op 31 Maart 2023.