P.A.C. van Heyningen

Ds. Petrus Arnoldus Conradus van Heyningen (of Pieter Adriaan Coenraad, Meppel, Drenthe, Nederland, 29 September 1833 – Zastron, Oranje-Vrystaat, 30 Augustus 1904) was ’n omstrede predikant in die NG en later Hervormde Kerk.

P.A.C. van Heyningen
Ds. P.A.C. van Heyningen
Naam	Petrus Arnoldus Conradus van Heyningen
Geboorte	29 September 1833 Drenthe, Nederland
Sterfte	30 Augustus 1904 Zastron, Oranje-Vrystaat
Kerkverband	Nederduits Gereformeerde Nederduitsch Hervormd
Gemeente(s)	NG gemeente Lydenburg (1859–1866) Kroonstad (1866) NG gemeente Winburg (1867–1893)
Jare aktief	1858–1893
Kweekskool	Universiteit van Utrecht

Vroeë jare in Nederland

Van Heyningen was die seun van ’n predikant in die Hervormde Kerk in Nederland. Nadat hy sy teologiese studie met lof aan die Universiteit van Utrecht voltooi het, is hy in 1856 deur die provinsiale kerkbestuur van Gelderland gelegitimeer.

Terwyl hy as hulpprediker te Hemmen in Gelderland gewerk het, het hy deur bemiddeling van die geestelike kommissie te Amsterdam ’n beroep na Lydenburg in Transvaal ontvang. Op 28 Februarie 1858 is hy in Den Haag georden deur sy broer, wat nes hul vader ook predikant was. Op 22 April 1858 het hy en sy eggenote, Boudina Ketel (oorl. 1891) op die seilfregat Estafette van Texel vertrek. Ds. Dirk Postma, wat 10 maande later die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika op Rustenburg sou stig. In Julie het hulle ’n paar weke in Kaapstad vertoef en op 28 Augustus 1858 in Port Natal aangekom.

Bediening in die NG Kerk

Die aktuarius van die Kaapse NG Kerk, dr. Abraham Faure, het ds. Van Heyningen tot die kerklike bediening in Suid-Afrika toegelaat. Voorlopig het hy op Greytown as predikant gewerk, maar vroeg in 1859 is hy op Lydenburg bevestig. Dié gemeente het hom in 1854 losgemaak van die kerklike organisasie van die NH Kerk en in 'n losse verband met die NG. Kerk in die Kaapkolonie gestaan. So het ds. Van Heyningen dadelik midde-in die kerklike probleme betreffende die verhouding van die NH tot die NG Kerk beland. In Nederland was hy immers lid van die NH Kerk en nadat hy die algemen vergadering van die NH Kerk in Transvaal in 1859 bygewoon het, het hy ál meer in die rigting van nouer aansluiting van sy eie gemeente by die Hervormdes Kerk beweeg. Dit was te meer die geval nadat Lydenburg in 1860 weer tot die staatsverband van die ZAR toegetree het. Ds. Van Heyningen het gereeld die algemene kerkvergadering van die NH Kerk bygewoon en in 1860 selfs 'n paar dae as voorsitter en daarna as skriba van die algemene kerkvergadering opgetree.

In April en Mei 1863 het hy wel die Natalse ring van die NG Kerk as verteenwoordiger van sy gemeente bygewoon, maar in September 1864 het hy met sy gemeente formeel tot die verband van die NH Kerk in die ZAR toegetree. Maar dié inskakeling sou nie standhou nie, want in November 1865 is al ds. Van Heyningen se verbintenisse van vroeër met die NH Kerk deur die afgevaardigdes van Lydenburg na die algemene kerkvergadering van die NH Kerk gerepudieer. M.J. Swart skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek was ds. Van Heyningen "in sy beginjare in die land maar betreklik jonk, ietwat oppervlakkig en koppig en daarby taamlik agtelosig, sonder planmatige optrede, en onbeleef." Daarom het hy gebots met baie Lydenburgers juis ook op persoonlike vlak en so die gespanne kerklike toestand vererger.

Na Kroonstad beroep

Nadat hy in 1864 'n beroep as eerste leraar na die NG gemeente Kroonstad ontvang het, het hy nog geruime tyd op Lydenburg vertoef, want hy is eers op 11 Februarie 1866 op Kroonstad bevestig. Waarskynlik het sy vertraagde vertrek verband daarmee gehou dat hy nog belange op Lydenburg gehad het waar hy onder andere die eienaar was van die plase Drenthe, Meppel en Jan Elindriefontein. Die onrus in die gemeente en die beroeping van sy opvolger het hom ook sy vertrek laatuitstel.

Nadat hy reeds van Lydenburg af weg was, besluit ds. Van Heyningen in Januarie 1866 by Hoedspruit met 'n aantal kerkraadslede op 'n gewone byeenkoms dat sy organisatoriese inskakeling van Lydenburg by die NH Kerk goedgekeur sou word, en dat hy, hoewel predikant van die NG gemeente Kroonstad, as konsulent benoem sou word vir die NH gemeente Lydenburg. Die Lydenburgse gemeente en kerkraad het egter dié verwarrende optrede van hom in Maart 1866 verwerp. Dit was moeilik om sy tol in die Lydenburgse gemeente te bepaal, want hy het met sy laaste kerkraadsvergadering van 5 Desember 1865 die lede oorreed om alle kerkraadstukke te vernietig wat in die toekoms tot rusie aanleiding kon gee. Dié stukke wat veral op sy twiste met sekere persone betrekking gehad het, en moontlik ook kerkraadsnotule ingesluit het, het hierdeur verlore gegaan.

Met sy vertrek het nietemin veel chaos op Lydenburg geheers, veral kerklik, aangesien ds. Van Heyningen met leiersfigure soos H.T. Bührmann en Cornelius Potgieter asook ds. Frans Lion Cachet van die NG Kerk gebots het, en meermale die verhouding tussen staat en kerk versteur het.

Terug in die NG Kerk

Reeds in 1867 het ds., Van Heyningen na die NG gemeente Winburg gegaan, waar hy in kalmte en met groot vrug gearbei het totdat hy sy emeritaat op 18 Desember 1893 aanvaar het. Met die noordelike ringsitting van November 1893 is gewag gemaak van sy vele en belangrike dienste aan die NG Kerk en het hy dan ook hoë agting geniet. Hy was onder meer op twee sinodes (1879 en 1880) assessor, en in Mei 1881 het hy moderator van die Vrystaatse NG Kerk geword.

Ná sy aftrede het hy na Nederland gegaan, maar in 1898 teruggekeer. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog het hy weer daarheen vertrek, maar het in 1902 opnuut na Suid-Afrika gekom. Sy laaste lewensdae het hy by sy oudste seun op Zastron deurgebring, waar hy op 30 Augustus 1904 oorlede is.

Waardering

Dr. M.J. Swart skryf van ds. Van Heyningen: "Hoewel (hy) inderdaad nóg in Transvaal nóg in die Vrystaat 'n kerkman van enige formaat was, en onder die aandag kom slegs weens bepaalde gebeurtenisse, het hy op onderwysgebied betekenis (vanweë) sy belangrike aandeel in die Vrystaat in die ontwerp van die onderwysstelsel." Ds. Van Heyningen was reeds in Mei 1859 in Transvaal lid van 'n spesiale onderwyskomitee van die regering. In Oktober 1866 het hy aan die Vrystaatse volksraad op aanvraag 'n Reglement op het onderwijs in den Vrijstaat gelewer. Daarin is voorsiening gemaak vir 'n algemene skoolkommissie bestaande uit vyf predikante van drie verskillende Afrikaanse kerke (NG, NH en GK) eweredig versprei, twee regsgeleerdes, en een onderwyser. Elke distrik sou 'n eie plaaslike skoolkommissie hê, bestaande uit die landdros, die predikant en een van die ander aansienlikstes van die dorp. Die leraar van enige ander erkende Protestantse kerkgenootskap sou ampshalwe lid wees van 'n plaaslike skoolkommissie.

Gedurende 1871 was ds. Van Heyningen lid van 'n sinodale kommissie namens wie hy hierdie sake mondeling aan 'n onderwyskomitee van die volksraad voorgedra het. Sy aanbevelings het as grondslag vir die latere Vrystaatse onderwyswetgewing gedien, want na aanleiding van dié onderhoud is ds. Van Heyningen se Ontwerp van wet op het openbaar onderwijs in den Oranje Vrijstaat geformuleer, wat as Ordonnansie No. 5 op die onderwys vir blanke kinders in die OVS op 29 Mei 1872 aanvaar is.

Bronne

• (af) De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller). 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.