Daantjie van den Heever

Daniël Petrus van den Heever (noemnaam oom Daantjie, plaas Boesmansfontein, distrik Colesberg, Kaapkolonie, 18 Januarie 1838 – Venterstad, Kaapkolonie, 4 September 1903) was ’n boer, Hollandse taalstryder en lid van die Kaapse parlement. Hy was 'n vername voorstander van die bevordering van die Hollandse taal, die voorloper van Afrikaans.

Daantjie van den Heever
Daantjie van den Heever, sy vrou en dogter Anna (later mev. dr. Coates)
Gebore	D.P. van den Heever 18 Januarie 1838 Distrik Colesberg, Kaapkolonie
Sterf	4 September 1903 Venterstad, Kaapkolonie
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Lid van die Afdelingsraad, vrederegter, lid van die Kaapse Wetgewende Raad

Herkoms en jeug

Van den Heever was die seun van Petrus Johannes van den Heever en sy vrou, Anna Christina van der Westhuysen. Hy het net ses maande lank formele onderwys ontvang en wel 'n rondtrekkende Hollandse onderwyser. Op 5 Desember 1854 is hy as lidmaat van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die gemeente Colesberg aangeneem in die tyd toe in dié gemeente ’n hewige stryd oor die sing van die evangeliese gesange gewoed het. Veral weens ds. Thomas Reid se hantering van die sogenaamde Doppers se besware teen die gesange, het ’n groot kerkskeuring einde 1860 op Colesberg plaasgevind.

Taalstryder

Van den Heever het reeds op sestienjarige leeftyd op die plaas Klipfontein in die distrik Colesberg geboer. Later het hy vanweë openbare verpligtings nader aan die dorp gewoon, die plase Kareefontein en Lekkerdraai gekoop wat aan die huidige Venterstad grens (die dorp is eers in 1875 gestig), en met skape en ingevoerde beeste gewoon. Hy is op 21 Maart 1859 getroud met Anna Johanna Smit, die dogter van Stephanus A. Smit van die plaas Vinkelfontein, Burgersdorp. Uit dié huwelik is agt seuns en 'n dogter gebore.

In die noordoostelike distrikte van die Kaapkolonie het Van den Heever hom as kampvegter vir die Hollandse taal onderskei. Onder sy voorsitterskap is 'n selfstandige tak van die Boerenbeschermingsvereeniging op 23 Augustus 1878 ten huise van sy skoonvader op Vinkelfontein gestig en reeds op die stigtingsvergadering is 'n voorstel ten gunste van die amptelike erkenning in die Kaapse parlement van Hollands as taal aanvaar. 'n Jaar later het hy in dieselfde huis die leiding met die stigting van 'n tak van die Afrikanerbond geneem. Hierdie twee selfstandige organisasies het in Desember 1881 op Burgersdorp verenig.

Die druk wat van de Heever ten gunste van Hollands uitgeoefen het, was intussen so sterk dat sy plaaslike parlementslid, Godfrey Sichel, op 21 Julie 1879 die eerste petisie om die erkenning van Hollands as debatstaal by die wetgewende vergadering ingedien het. Op hierdie versoekskrif het petisies uit ander oorde gevolg en op 9 Junie 1882 het die wetgewende vergadering die voorstel van J.H. Hofmeyr aangeneem waardeur die gebruik van Hollands in die parlement toegelaat is.

Burgersdorpse Taalfees

Die NG kerkgebou op Burgersdorp waarin van die feesdienste gehou is. Dié gebou se hoeksteen is in die naweek van 18 April 1848 gelê. Die nuwe en huidige kerkgebou is eers op 13 Desember 1913 ingewy.

Die bewoording aan die sykant van die voetstuk van die replika van die Taalmonument op Burgersdorp. Die oorspronklike monument, opgerig in 1893, is "beskadig en weggevoer deur die vyand van die Afrikaner in die oorlog van 1899–1902. In 1939 teruggevind in Kingwilliamstown waar dit begrawe was. In ere herstel deur die Afrikaners van Burgersdorp op 10 Oktober 1957", luidens die inskripsie op die monument se voetstuk.

Daantjie van der Heever het die taalmonument (regs) op 18 Januarie 1893 voor ’n skare van sowat 3 000 onthul. Britse soldate het dit tydens die Anglo-Boereoorlog beskadig en weggevoer sodat dit eers in 1939 op King William’s Town opgegrawe is en na Burgersdorp teruggebring is. Die gedenkteken links is ’n replika wat die Britse Owerheid in 1907 op aandrang van die Burgersdorpers moes oprig.

Agt predikante is genooi is na die fees, wat geduur het van 15 tot 18 Januarie 1893, vir die onthulling van die Burgersdorpse Taalmonument, waarvan die vrouebeeld gegrond is op Daantjie van den Heever se enigste dogter. Omdat ds. Herman Bosman van Pretoria, wat die hoofdiens in die NG kerk op Burgersdorp moes waarneem, nie teenwoordig kon wees nie, moes ds. Adriaan Hofmeyr van die NG gemeente Prins Albert as plaasvervanger optree. Vir die fees is Burgersdorp in ’n feesgewaad "soos ’n bruid" versier in rooi, blou, geel en allerlei kleure, die strate vol vaandels en vlae. Die dorp het gewemel van besoekers, karre en waens. as ’n gedenkteken ter herinnering daaraan dat Hollands gelyke regte met Engels in die Kaapkolonie gekry het.

Die Saterdagaand was daar ’n Engelse voorlesing in die Gereformeerde skoolgebou oor Masjonaland. Die Sondagaand het ds. Hofmeyr ’n diens gelei in die NG kerkgebou wat deur sowat duisend mense bygewoon is. Die toe reeds 44 jaar oue kerkgeboutjie was te klein en honderde van die toehoorders moes buite staan. Sy teks was uit Haggai 1:7 en 8: "Alzo zegt de HEERE der heirscharen: Stelt uw hart op uw wegen. Klimt op het gebergte, en brengt hout aan, en bouwt dit huis, en Ik zal een welgevallen daaraan hebben, en verheerlijkt worden, zegt de HEERE" (Statebybel). Die volgende môre het ds. Hofmeyr om seweuur reeds sowat 300 boere toegespreek in die Gereformeerde skoolgebou oor die armblankevraagstuk. Die vergadering het ten gunste van verpligte onderwys besluit en daar is eenparig ooreengekom dat hulle die regering sou vra om "waar noodig, vrije scholen te stichten en gedwongen onderwijs (skoolplig) in te voeren".

Maandagmiddag het omtrent 500 burgers op die markplein byeengekom waar verskeie adresse aangebied is, onder meer aan J. Luttig wat heel eerste Hollands in die ou Kaapse Parlement gepraat het en aan ds. Hofmeyr. Die verrigtinge op Markplein is gevolg deur ’n wapenskouing op die vlakte van Dreunberg en die aand was daar ’n "duisternis van mensen" op die markplein waar ’n indrukwekkende vuurwerkvertoning te sien was, terwyl die orkes gespeel het.

’n Groot menigte mense en rytuie het die Dinsdagoggend opgeruk na die Dreunbergvlakte vir ’n piekniek. In die predikante-wedloop was ds. L.P. Vorster eerste, ds. Postma (die bron vermeld dit nie, maar dit was waarskynlik ds. Petrus, Martinus of Dirk Postma jr.) laaste en ds. Hofmeyr in die middel, "kort agter den manelpanden van den Philipstownschen atleet". Die middag is belangrike besoekers, onder wie Onze Jan Hofmeyr, ds. S.J. du Toit en die Nederlandse konsul-generaal De Waal by die stasie afgehaal deur ’n 330-tal ruiters. Onze Jan is op ’n perd gesit en aan die hoof van die burgery het hy die dorp ingery gekom tot op die markplein waar ’n adres hom aangebied is. Hy het ’n paar woorde gespreek en gewys op die vreedsame wyse waarop die taaloorwinning behaal is, en is toe in ’n kar deur enige burgers getrek na sy tuisgaanplek, die huis van prokureur J. van den Heever. Daardie aand was daar ’n konsert in die klubgebou waar Afrikaanse liedere van mev. (dr.) Kannemeyer en burgemeester Kannemeyer dawerend toegejuig is.

Die Woensdagoggend, op die dag van die groot onthulling, is adresse aan van die vername besoekers by hul verblyfplekke aangebied. Ds. Du Toit was baie geaffronteer omdat, ten spyte van alles wat hy in belang van die taalbeweging en selfs in verband met die monument gedoen het, sy naam op die steen weggelaat is. Hy het egter gesê hy werk nie vir "adressen en ydele eer" nie, maar vir sy volk; "het nageslacht oordeele over myn daden". Die onthulling het om 10:15 plaasgevind. Ná prokureur Jan van Heerden telegramme van press. Paul Kruger en F.W. Reitz, ’n paar burgemeesters, sir Jas. Sivewright (uit Egipte) en mejj. Schroeder en Jansen, Hollandse onderwyseresse op Stellenbosch, het Daantjie van den Heever, die voorsitter van die reëlingskomitee, die woord geneem en gesê "sy hart is byna te vol om te praat van blydskap". "Zie daar een steen waarop ons volk zyn nationaliteit kan gronden," was sy boodskap. Sy teks was die opskrif op die medalje wat Marie Koopmans-De Wet vir die geleentheid geskenk het: "Zij worstelt maar zij zinkt niet." Onder die speel van die Bondslied (die lied van die Afrikanerbond) is die standbeeld toe onthul in die teenwoordigheid van sowat 3 000 mense.

Aan die voorkant van die voetstuk staan die volgende woorde: "Eerste volksbesluit voor de Hollandsche taal te Burgersdorp in Junij, 1879, op voorstel van den weledelen heer D.P. van den Heever, L.W.R eerste acte van Hollandsch in ’t Parlement, Acte No. 1, 1882, voorsteller J.H. Hofmeyr, L.W.V. eerste kandidaat der nationale herleving, J. Joubert, L.W.V. eerste Hollandsche spreker in ’t Parlement, J. Luttig, L.W.V." Aan die regterkant staan: "Bewaar Gij onze Taal o Heer, tot Uw en Onzer Vad’ren eer." Agter staan: "Voor Moedertaal en Vaderland, staat hier deez’ eerzuil geplant. Onthuld 1893 namen der Comiteeleden tot oprigting van den steen: D.P. van den Heever, L.W.V., J.D.P. van den Heever, W.A. Smit, N. Kruger,. J.C. van den Heever, procureur." Aan die linkerkant staan: "Erkend is nu de Moedertaal, in Raad, Kantoor, en Schoollokaal." Die monument het sowat £430 gekos.

Ná die onthulling het dr. Frans Engelenburg, redakteur van De Volksstem, met die lees van ’n adres twee medaljes oorhandig aan Daantjie van den Heever en as voorsitter van die reëlingskomitee, een van goud en een van silwer. Onze Jan Hofmeyr het toe die geskiedkundige verloop van die taaltoestand van 1806 af geskets en gewys hoedat die Hollandse taal se regte telkens ingekrimp is op allerlei maniere en op alle gebiede; en daarna kortliks die stappe opgesom wat gedoen is tot herstel van die griewe, met verwysing na Burgersdorp se aandeel. Hierna het ds. Du Toit die feesrede gehou. Hy het gevra: Sou die monument "een pyramide wezen ter gedachtenis aan verleden grootheid" of "een gedenkzuil … van toekomstige grootheid"? Hy het gewys op die marmer van die beeld en gesê: "Eerder zou het marmer als zuiker wegsmelten dan de taal der Afrikaners uitsterven." Vir hom was die oorwinning slegs die spoorslag vir verdere strewe.

Hierna het toesprake gevolg deur onder meer konsul De Waal, landdros De Beer namens pres. Reitz, Jan Luttig en ds. L.P. Vorster, van die Gereformeerde kerk Philipstown namens die Gereformeerde Kerk, wat gepraat het van die taaiheid en krag van die Afrikaanse volk. In Mossamedes (toe hy daar op besoek was aan lidmate van die Gereformeerde kerk Humpata) het dit hom getref hoe geheg die volk aan sy taal, godsdiens en voorvaderlike sedes is. Hy het gesê hy mis "de oude Langklip van Willem" wat nog daar begrawe lê. Ds. Hofmeyr antwoord hierop: "Die ou klip het gegroei." Hy roep die Afrikaners toe om steeds hoër te strewe, nooit moed te verloor nie, op te hou twis, en nie alleen geesdriftig te wees in woord nie, maar ook in daad.

Prof. Stephanus Postma van die Gereformeerde Kerk se Teologiese Skool op Burgersdorp het daarop gewys dat die Afrikaanse taal, die taal van die volk, veredel en verbeter moet word deur die studie van die ryk Hollandse letterkunde en deur onderwys. Ná ’n toespraak deur ds. M.P.A. Coetzee, ’n Gereformeerde predikant, is gekollekteer "op een wyze zoo als men maar zelden geszien heeft", sodat die £40-skuld op die monument gou gedek is. The Friend het dan ook onder meer berig: "The utmost good-feeling prevailed, and the simple and loyal conduct of the thousands present deeply touched the English visitors."

Daardie aand is die vyf dag lange afgesluit met ’n dinee in die Gereformeerde Kerkskool, waar sowat 200 gaste teenwoordig was en waarvan die uitstekende spyskaart, met meer as 50 geregte en soorte drank, in Hollands was. Weer is talle toesprake gehou en heildronke ingestel.

Taalmonument se lot

Die kommissie vir die restourasie en oprigting van die beskadigde Eerste Taalmonument, Burgersdorp, onder wie ds. A.L. Aucamp (regs voor) en sy eggenote, Anna, vierde van regs voor, 1957.

Die Taalmonument-beeld is tydens die Anglo-Boereoorlog deur vandale geskend wat die wysvinger en neus afgebreek het. Later is die beeld van die voetstuk afgestoot en die arm en ook die gesig verwyder. Ná die oorlog het lord Alfred Milner die monument heeltemal laat afbreek en verwyder. Die Burgersdorpers het geëis dat die Britse regering hul monument teruggee, maar omdat dit nie opgespoor kon word nie, het die Britse owerheid, ná ’n besluit deur die Kaapse parlement in 1903 op Van den Heever se voorstel, ingewillig om die koste van 'n nuwe monument te dra. In 1907 is ’n replika op dieselfde plek op Kerkplein opgerig. Weer is ’n Taalfees gehou met die onthulling van dié monument op 24 en 25 Mei 1907, want dit was die 25ste herdenking van die erkenning van Nederlands deur die Kaapse Parlement. Dié monument is in 1933 na Markplein verskuif. Die oorspronklike is, in die beskadigde toestand waarin dit in 1939 op King William's Town opgegrawe is sonder die kop en een arm, teruggebring na Burgersdorp en in 1957 agter die replika opgerig.

Politiek en openbare deelname

In 1880 het hy lid van die afdelingsraad geword, in 1883 vrederegter, en in 1884 lid vir die sirkel Noordoostelike Distrikte in die wetgewende raad. Hy sou LWR tot sy dood bly en bekendheid verwerf veral weens sy verbete teenstand teen die Brandsiektewet. Hy was iemand wat nooit geaarsel het om oor landsake sy mening te lug nie; oor die Brandsiektewet het hy nie geskroom om “volkskomitees” te stig en in groot onguns te raak nie. Hy het periodiek ook briewe in die pers skryf, dikwels polemies van aard. Naas sy ywer vir die erkenning van Hollands in die parlement, was Van den Heever van die begin af ook 'n kampvegter vir Afrikaans. Hy was beriggewer vir die oostelike distrikte van Die Afrikaanse Patriot en het bekendgeraak vir die artikels wat hy onder die skuilnaam “Klein Joggem” vir dié blad geskryf het. Hy het ook sy kerk, die Gereformeerde, en sy gemeenskap op vele terreine gedien ten spyte van sy beperkte skoolopleiding, sy oplopende geaardheid en dikwels inkonsekwente optrede.

Sien ook

• Eben Venter, sy agterkleinseun