George Murray Alexander

George Murray Alexander (Georgetown, Edinburg, Skotland, 25 Oktober 1851 – Kaapstad, Kaapkolonie, 19 Mei 1904) was 'n Suid-Afrikaanse argitek van Skotse herkoms wat die laaste deel van sy lewe in Kaapstad gepraktiseer het.

Alexander was in 1893 die wenner van 'n wedstryd vir die ontwerp van Kaapstad se operahuis. Dis in 1937 gesloop, hoewel die laaste opvoering volgens 'n ander bron reeds in 1930 was.

Die gehoor tydens die laaste vertoning in die Kaapstadse Operahuis in die 1930's.

Die Queen's Hotel in Seepunt wat Alexander in 1887 ontwerp het.

Die Rondebosse stadsaal, wat Alexander in 1899 ontwerp het, is in dieselfde straat geleë as die Rondebosse NG kerk, wat hy agt jaar vantevore ontwerp het.

Alexander het die Anglikaanse kerk St Marks in Distrik Ses in 1887 ontwerp, vier jaar voor sy eerste NG kerkgebou.

Die gebou van die Eksekuteurskamer in Kaapstad wat Alexander in 1893 ontwerp het.

Die Wichtsaal van die Nieuwe Kerk (NG gemeente Tamboerskloof) was later jare die Alabama-bioskoop, maar is in 1985 gesloop omdat die nodige geld nie gevind kon word om dit te herstel nie. Die gemeente het dit in Maart 1946 vir £13 300 aan die Nasionale Pers verkoop wat dit as bergplek gebruik het.

Die NG pastorie op Prins Albert is ingewy op 3 April 1893. Die NG gemeente Prins Albert se gedenkboek maak net melding dat die boumeester ene G. Alexander was, te oordeel na die gebou se styl na alle waarskynlik George Murray Alexander.

Herkoms en opleiding

Alexander was die seun van George Alexander van Causewayside, Grange, ’n argitek en bouer in die Skotse hoofstad, waar George Murray sy onderrig ontvang het en ook getroud is. Sy moeder was Ann Murray. George was ’n leerjonge by sy vader van 1868 tot 1872 en daarna as vakleerling ingeskryf van Februarie 1873 tot Februarie 1874 by J & GH Geddes, ingenieurs van Edinburg.

Werk in Skotland en Noord-Amerika

Nadat hy sy opleiding voltooi het, het hy kortliks as argitek en ingenieur by die Shotts-ystermaatskappy gewerk en daarna na Amerika en Kanada gereis. Van Mei 1874 tot Februarie 1877 was Alexander, volgens sy eie aantekeninge, "argitek vir die grootste bouaannemers in Toronto", maar dié firma se naam is onbekend. Hy het blykbaar ook vir 'n ander kontrakteur in Noord-Amerika gewerk. Hy keer in 1877 terug na sy geboortestad waar hy op sy eie werk

Na Suid-Afrika

Alexander emigreer in 1879 na Suid-Afrika saam met sy vrou, Louisa Hatch, en in dieselfde jaar rig hy ’n praktyk in Kaapstad op. Die rede vir sy koms hierheen was omdat hy aan asma gely het. Alexander het etlike geboue in die Kaapkolonie ontwerp, onder meer Malmesbury se stadsaal, voordat hy in 1893 die wedstryd wen vir die ontwerp van die Kaapstadse Operahuis. Hy was een van net drie argitekte wat genooi is om in te skryf. Die ander twee was Charles Freeman en George Ransome. Dié sierlike Victoriaanse gebou aan die Kaapse Parade is in 1937 gesloop.

Alexander was in 1884 ’n stigterslid van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Ingenieurswese en Argitektuur, in 1899 van die Suid-Afrikaanse Genootskap vir Argitekte en in 1902 van die Kaapse Instituut vir Argitekte. Hy is oorlede in die ouderdom van 52 in sy huis, The Jettys, op Muizenberg. Hy het blykbaar daar gaan woon omdat die klimaat droër is as in Kaapstad se suidelike voorstede of stadskom.

Enkele geboue

Het Oude-Mannen Huis (Rogelim)

"Het Oude-Mannen Huis" (Rogelim), opgerig volgens die plan van Alexander en ingewy op 9 Junie 1896.

Hierdie inrigting in Faurestraat, Kaapstad, is op 9 Junie 1895 geopen en was die eerste van sy soort in die Kaapkolonie. Die doel was om aan manne van goeie getuienis, wat oud en hulpbehoewend is en nie in staat was om die koste te bestry in gewone losieshuise nie, 'n aangename verblyf te verskaf waar hulle hul laaste dae stil en rustig kon slyt, aldus eerw. Andries Dreyer in Historisch Album van de Nederduitsche Gereformeerde Kerk (1910). 'n Vroulike lidmaat van die NG Kerk het in 1895 te voorskyn gekom met planne vir so 'n gebou en 'n bydrae van £5 000 as die plan uitgevoer sou word. Die kommissie aan wie dié aanbod gedoen is, het gemeen hulle kan onmoontlik vir dié taak terugdeins. 'n Ruim stuk grond is teen £1 350 aangekoop in Faurestraat, destyds ver genoeg verwyderd van die gewoel van die stad sodat die oues se rus nie versteur sou word nie, maar tog ook naby aan bus- en tremroetes sodat inwoners elke deel van die stad maklik sou kon bereik. Die bouwerk het dadelik begin en so is die "oude-Mannen Huis" reeds in Junie 1896 reeds.

NG kerk Rondebosch

Rondebosch se kerkgebou van die noordekant. Dis die eerste van net drie NG kerkgeboue wat Alexander ontwerp het.

Rondebosch se kerkgebou soos dit gelyk tot dit in 1940 met 'n vleuel vergroot is.

So het die binnekant van die kerkgebou ná voltooiing in 1891 gelyk. Die nuwe orrel is jare later op die grondverdieping, regs van die preekstoel geïnstalleer.

'n Kommissie van die Ring van Kaapstad het omstreeks 1890, voor die stigting van die NG gemeente Rondebosch, 'n sentraal geleë stuk grond — ses lotte van die ou Rouwkooplandgoed — met 'n klein woning daarop wat as pastorie in gebruik geneem is, gekoop. Die koopprys van £600 is voorgeskiet deur ds. B.P.J. Marchand, van 1891 af Rondebosch se eerste leraar. Nog voor die stigting van die gemeente is daar 'n boukomitee vir die oprigting van 'n kerkgebou benoem en vir die boufonds gekollekteer. Reeds in hul tweede gewone vergadering nooi die kerkraad hierdie komitee uit om met hulle saam te werk en verder besluit die raad dat die gedenksteen van die kerk oor sowat 'n week deur sir Henry de Villiers of deur die burgemeester van Rondebosch gelê moes word. By die volgende vergadering ontmoet mnr. P. de Bell, 'n Deen van geboorte, as verteenwoordiger van die boukomitee die kerkraad. Alle geldelike verantwoordelikheid word toe deur die kerkraad oorgeneem maar die komiteelede is gevra om aan te bly en met die raad saam te werk. Kort hierna het die drie lede van die kommissie van die ring, as trustees van die vaste eiendom, dit op die naam van die kerkraad van Rondebosch laat oordra. Die tender van G.S. Withinshaw vir £2 500 is aanvaar en in die begin van Oktober is daar met die bou van die kerk volgens 'n plan van George Murray Alexander 'n aanvang gemaak.

Op baie kort kennisgewing is die steen op Maandag 9 November 1891 om 4.30 nm. deur hoofregter De Villiers gelê. Die belangstelling by dié heuglike geleentheid was groot en bemoedigend. Saam met 'n hele aantal burgerlike hoogwaardigheidsbekleërs, was daar verskeie leraars van die Ned. Geref. Kerk sowel as van die Engelse Kerke. Nadat diaken Philip die gebruiklike dokumente, koerante van die dag en 'n paar muntstukke, saam met die masonnieke (Vrymesselaars-) tekens van koring, wyn en olie in die daarvoor bestemde nis geplaas het, is die steen behoorlik gelê. Die troffel wat by die plegtigheid gebruik is, is deur oudl. Jacob Dreyer aan sir Henry geskenk. Ds. (later prof.) C.F.J. Muller van De Nieuwe Kerk het die wydingsgebed gedoen. Die kollekte het £34 gelewer en aan die einde van die verrigtinge is almal "regt voldaan" huis toe. Die plan vir die gebou is deur almal bewonder en die grond was so groot dat daar later ook 'n skool daarop kon staan.

Kort na die hoeksteenlegging het die heer J.A. Bam, die groot weldoener van die gemeente Groenpunt, die kerkraad 'n lening van £1 500 teen 6% aangebied, maar die raad het besluit om £1 600 teen 5% by die S.A. Mutual op te neem. Toe die kerkgebou voltooi is, is die Mutual vir nog £600 gevra om die balans aan boukoste te vereffen en nog ander onmiddellike verpligtinge na te kom. Sonder bykomende persoonlike sekuriteit wou die Mutual dit egter nie toestaan nie, met die gevolg dat ds. Marchand, met 'n mate van persoonlike opoffering, nog £400 voorgeskiet het.

Vroeg in 1892 het die kerkraad besluit dat daar teen £18 'n groot siervenster en vier vensters van kiaathout daaronder in die oostelike front van die kerk aangebring moes word. Soos in die oorspronklike ontwerp aangedui, moes die dak van sink wees en daar moes wel 'n toring gebou word. Reeds in Junie 1892 word daar by die argitek verneem of die krake wat toe al in die onvoltooide gebou sigbaar was, nie in die toekoms gevaarlik kon word nie. Terwyl die bouwerk aan die gang was, het 'n suster aan die kerk 'n kansel van "wel een £60" geskenk.

Donderdag 18 Augustus 1892, die dag van die kerkinwyding, het met "ordentelyk" weer aangebreek. Die plegtigheid van die oggend het belangstellendes van wyd en syd getrek. Buiten die Moderator van die Kaapse Sinode, was daar nog twee lede van die Moderatuur, prof. N.J. Hofmeyr van die Kweekskool, die Saakgelastigde en nege ander predikante van die Ned. Geref. Kerk teenwoordig.

Na 'n gebed in die Glena-saal deur dr. J.J. Kotzé (Kaapstad, Actuaris), het die skare in optog na die nuwe kerk gegaan waar goewerneur en lady Loch en 'n groot skare gewag het. 'n Gepaste lied deur die koor is gevolg deur 'n gebed deur dr. Andrew Murray (Wellington, Moderator). 'n Gesang is aangehef en toe het ds. Marchand verslag gedoen van die vordering van die werk sedert daar met die prediking in die Glena-saal begin is. Saam met noodsaaklike uitgawes wat nog gedoen moes word, sou die gebou nagenoeg £3 000 kos. Vir die grond en die pastorie is daar £600 betaal. Die meubelment, insluitende die preekstoel, het £286.12s. gekos en die elektriese beligting £84.12s. Onder mekaar is daar reeds £800 byeengebring.

In die nette kerkie het die koorsang wat nou gevolg het, baie goed geklink. Ds. Murray se rede oor Mat. 21 vers 12-13, "Myn huis zal een huis des gebeds genaamd worden," het 'n diepe indruk gemaak en die Goewerneur het glo verklaar dat hy nooit na 'n treffender boodskap geluister het nie. Ds. Neethling het in Hollands kortliks sy groot blydskap oor die verrigtinge van die dag betuig en die gemeente gemaan om nie soseer op die uiterlike dinge te let nie, maar op die woorde van God wie se Koninkryk altyd in alle eenvoud verkondig moes word. Vervolgens het ds. Murray die goewerneurspaar en die ander besoekers vir hul teenwoordigheid bedank. Dit was seker goed, het hy gesê, dat ook Goewerneurs nou 'n diens in die Hollandse Kerk in hul eie taal kon volg. Omdat die weer intussen nie verbeter het nie, was die basaar wat buite op die kerkterrein gehou is, nie so geslaagd as die ander feestelike verrigtinge van die dag nie. Die oggendkollekte het goed £40 beloop. By 'n konferensie die aand in die kerk het prof. N.J. Hofmeyr en ander leraars opgetree. Die sierlike en doelmatige gebou kon ongeveer 600 mense bevat en die argitek sowel as die gemeente kon met reg trots daarop voel. Soms is daar gevra of die klein gemeente nie te veel onderneem het om so gou so 'n gebou op te rig nie. Besondere omstandighede het egter ook in hierdie geval buitengewone maatreëls geverg en 'n onaantreklike kerkgeboutjie sou in dié omgewing net nie gedeug het nie. Buitendien kon daar vir die skoonheid van 'n God-gewyde gebou heelwat opgeoffer word.

Die daarstelling van 'n ruim plek van aanbidding het dan ook dadelik 'n verblydende oplewing in die gemeentelike belangstelling en bedrywighede meegebring. Nie alleen was die opkomste bemoedigend nie, maar die kollektes was dubbel dié wat vroeër in die Glena-saal ontvang is. Binne enkele maande na die inwyding moes daar nuwe banke aangebring word, aangesien byna al die beskikbare sitplekke onder die galery reeds verhuur was. In die kerk is daar ook dadelik 'n Sondagskool met 37 leerlinge aan die gang gesit. Verder kon daar voortaan in die week 'n biduur in Engels en 'n diens in Hollands gehou word. Veral die kleurlinge het laasgenoemde goed bygewoon. In die vroeër jare het die gemeente telkens teen 18 Augustus — die inwydingsdag van die kerk — 'n blye "Jaarfees" gevier.

NG kerk Britstown

Die ou preekstoel uit die jaar 1894, wat in 1911 vervang is deur die huidige rostrum.

Die hoeksteen van die NG gemeente Britstown in die Bo-Karoo se kerkgebou is in 1892 gelê en vier jaar later is die gebou ingewy op 5 Mei 1894.

Die binnekant van die NG gemeente Britstown se kerkgebou, afgeneem voor die olielampe in 1909 vervang is deur gaslampe. Omdat die akoestiek baie swak was, is die dakkappe in 1911 bedek deur 'n staalplafon.

Teen 1886 het meer as een lidmaat van die NG gemeente Britstown in die Bo-Karoo begin voel dat 'n gehuurde "Noodkerk" moes plekmaak vir 'n eie en meer doelmatige kerkgebou. Maar toe dit by geleentheid van die Julie-nagmaal van daardie jaar ter tafel gelê word, was die meerderheid die mening toegedaan dat voorrang aan die delging van die skuld, veral die dorpskuld (in 1877 aangegaan met die koop van die dorpsgronde) bó die van die bou van 'n kerk gegee moes word, en dat met laasgenoemde in elk geval nie begin moes word voordat twee derdes van die benodigde kapitaal gevind was nie. Maar toe die aangeleentheid die volgende jaar (November 1887) weer in 'n gemeentevergadering te berde gebring is, is daaroor anders geoordeel. 'n Sterk minderheid het steeds gemeen dat die dorpskuld eers gedelg moes word, maar die meerderheid was van oordeel dat aangesien die rente op die dorpskuld byna geheel uit die opbrengs van die verhuurde gronde en lisensies verhaal word, en die gemeente reeds ses jaar die Noodkerk huur teen 'n hoë huur, die tyd ryp was om 'n eie kerk te bou, en daarna kon die delging van die dorpskuld dan aangepak word.

Onder die leiding van die jong en innemende ds. Pieter van der Merwe — 'n paar maande tevore hier bevestig — is die boufonds toe gestyf. Met hierdie fonds teen die einde van 1890 reeds nagenoeg £2 000 sterk, het 'n spesiale kommissie (ds. P. van der Merwe, A.K.J. Blomerus en P. van der Merwe) 'n bouplan van argitek George Murray Alexander vir 'n kerkgebou van £7 000 met 800 sitplekke aan 'n gemeentevergadering voorgelê. Laasgenoemde het op voorstel van W. Jansen van Rensburg besluit om dadelik met die bouery te begin en wel volgens bogenoemde plan. Terselfdertyd is die boukommissie aangewys. 'n Paar maande daarna is deur 'n groot basaar en veeveiling die mooi bedrag van £1 440 vir die boufonds ingesamel. Met die boufonds op £3 442 het die boukommissie op 16 Januarie 1892 die tender van R. Currie vir £7 911 (banke en preekstoel uitgesluit) aangeneem. Met 'n tweede groot poging in Mei 1892 is die boufonds met 'n verdere £1 000 gestyf. Teen daardie tyd het Currie al met die bouery begin.

Die kerk se hoeksteen is op 27 Augustus 1892 gelê. Ten spyte van die gure weer het die gemeente in buitengewone groot getalle opgekom. Met "een fraaien zilveren troffel", geskenk deur die here Rhodes, Siveright en Hofmeyr van Kaapstad, het ds. Gerrit van Niekerk, oudleraar van die gemeente, die hoeksteen gelê nadat hy in die Noodkerk die rede uitgespreek het na aanleiding van Nehemia 2:20: "Toen gaf ik hun tot antwoord, en zeide tot hen: God van den hemel, Die zal het ons doen gelukken, en wij, Zijn knechten, zullen ons opmaken en bouwen; maar gijlieden hebt geen deel, noch gerechtigheid, noch gedachtenis in Jeruzalem."

Daarna is die tender van Witshingshaw van Wynberg aangeneem vir die maak van die banke en die preekstoel. Met die bouery het dit voorspoedig gegaan. Teen Oktober 1893 kon in die godsdiensverslag aan die Ring gerapporteer word dat die nuwe kerk, wat belowe om "een zeer zierlijke en doelmatige" te wees "bijna voltooid" was. Teen daardie tyd het die gemeente reeds £5 000 van die skuld afbetaal. Maar dit was eers op 9 Maart 1894 dat Currie die gebou afgelewer het. Die plegtige inwyding het op 5 Mei 1894 plaasgevind. Vir die gemeente was dit 'n heuglike feesmoment. Vier besoekende predikante het opgedaag: di. A.J.L. Hofmeyr van Prins Albert, G.A. Maeder van Victoria-Wes, J.D. Louw van Hopetown en J.P. van Heerden van Richmond. Laasgenoemde het die wydingsdiens gelei wat deur 'n skare van sowat 1 100 bygewoon is. Die nuwe orrel, 'n geskenk (£650) van broeder Willem Jansen van Rensburg, is by daardie feesgeleentheid bespeel deur die geniale ds. Hofmeyr. Die Maandag ná die inwyding is die sitplekke in die nuwe kerk deur loting aan die huurders toegewys, en is die ou Noodkerk aan sy eienaar, die heer Van Zijl, teruggegee. Die ou preekstoel is aan die gemeente Strydenburg afgestaan. 'n Paar weke ná die inwyding is die tender van M. Daneel vir die opsit van die sierlike traliewerk (wat vandag nog die kerkgebou beskerm) aangeneem.

Blykens die verslag wat die boukommissie met die inwyding voorgelê het, het die kerk in geheel £10 907 gekos, wat so uiteengesit is: Tender van die boukontrakteur £8 673; banke en preek-stoel £654; fooi van argitek Alexander £504; lampe £100; klok en bliksemafleier £35; traliewerk £450, en hoeksteen en ander diverse uitgawes £491. So pragtig het die gemeente vir die boufonds bygedra dat met die inwyding slegs £4 820 op die kerk ver-skuldig was. Naas die bedrag van £3 486 wat geleen is en die rente (£269) op die geleende kapitaal, het die gemeente, £5 118 byeengebring, by wyse van dankfeeste (£4 053); intekenlyste, kollektes en geskenke (£1 065). Hierbenewens het indiwiduele lidmate die volgende artikels geskenk: die orrel (£650), 'n geskenk van W. Jansen van Rensburg; die preekstoel (£77), 'n geskenk van Pieter Jacobus en Nicolaas van der Merwe; die lampe (£100), 'n geskenk van Oloff Marais en die klok (£23), 'n geskenk van J.W. van Zijl. Allestesame het die gemeente met die inwyding reeds sowat 55 persent (nagenoeg £6 000) van die totale kerkbouskuld van £10 907 betaal.

Eers in 1904 is 'n uurwerk in die kerktoring geïnstalleer met geld deur kerkraadslede en die breë publiek daarvoor geskenk. Oorspronklik in die kerktoring, moes die klok met die oog op die opsit van die toringhorlosie in 1904 daaruit verwyder word en buite in 'n klokstaander tereg kom. Uit hoofde van die buitengewoon hoë mure en dak (sonder plafon) het die akoestiek baie te wense oorgelaat. Die aanbring van 'n staalplafon in 1910-'11 het dit enigsins verbeter. Eers in 1939 is 'n toestel vir hardhorendes aangebring, wat later (in 1956 en 1964) met nuwes vervang sou word.

Die NG gemeente Tafelberg se kerkgebou in Buitenkantstraat, Kaapstad. Dit was in 1893 die laaste van die drie NG kerkgeboue wat Alexander ontwerp het.

Van sy ontwerpe

• Alabama Cinema/Glass Theatre, Kaapstad, 1890 (voorheen die Wichtsaal van die NG gemeente Tamboerskloof)
• Anglikaanse skool, Kalkbaai, 1883
• Eksekuteurskamer-gebou, Kaapstad, 1893
• Highstead House, Rondebosch, 1882
• Montagu-skool, Montagu, 1893
• NG kerk Britstown, Britstown, 1891
• NG kerk Rondebosch, Rondebosch, 1891
• NG kerk Tafelberg, Kaapse middestad, 1893
• Operahuis, Kaapstad, 1894
• Queen's Hotel, Seepunt, 1887
• Rogelim-tehuis vir bejaarde mans, Kaapstad, 1896
• Stadsaal, Malmesbury, 1885
• Stadsaal (nou die biblioteek), Rondebosch, 1899
• Pastorie, NG gemeente Prins Albert, 1893 (waarskynlik)

Bronne

• (en) Lys van Skotse argitekte. URL besoek op 1 Desember 2014.
• (en) Besonderhede oor sy loopbaan op Artefacts.co.za. URL besoek op 1 Desember 2014.
• (af) Hopkins, ds. H.C. 1966. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk Rondebosch 1891–1966. Kaapstad: Feeskomitee van die N.G. Kerk, Rondebosch.
• (af) Smit, ds. A.P. 1977. Soos jare kom en gaan. Ned. Geref. kerk Britsown 1877–1977. Britstown: NG Kerkraad.

Eksterne skakels

• (en) Foto met onderskrif in die Cape Times van 1 Julie 1984 oor die sloping van die Alabama-bioskoop en Glass-teater. URL besoek op 1 Desember 2014.
• (en) Al wat van die Alabama-bioskoop en Glass-teater oorgebly het, is dié fasade aan Pepperstraat. URL besoek op 1 Desember 2014.