Pieter van der Merwe

Ds. Pieter van der Merwe (12 Oktober 1860 - Somerset-Wes, 17 Junie 1940) was 'n predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerk, onder meer agt jaar lank in die NG gemeente Beaufort-Wes, waar hy die sesde leraar in die gemeente se 76 jaar lange bestaan geword het. Die gemeente Merweville is na hom genoem.

Van der Merwe het in 1882 saam met vyf ander voornemende predikante hul studie aan die Kweekskool op Stellenbosch begin. In 1886 is hy gelegitimeer en is later getroud met 'n dogter van prof. John Murray van die Kweekskool en een van ds. Andrew Murray se vyf seuns van predikant geword het. Sy skoonpa het hom dan ook al die jare getrou bygestaan in die bediening. Ná 'n paar maande as hulpprediker op Wellington het ds. Van der Merwe in 1887 'n beroep na Britstown aangeneem, 'n gemeente wat toe maar tien jaar oud was.

Op Britstown

Ds. Van der Merwe is op 30 Julie 1887, net drie maande nadat ds. S.P. Helm sy eerste dienstyd voltooi het, in die NG gemeente Britstown, sy eerste, bevestig. Hy was 27 jaar oud. In die nege jaar en vier maande dat hy hier leraar was, het die innemende en wakkere ds. Van der Merwe hom veral die sieleheil van die kinders en jong mense ter harte geneem. In 1887 het hy ’n tak van die Christelike Jongeliedevereniging gestig en die volgende jaar ook ’n Bybelklas vir die jong mense. In die moeilike onderhandelinge wat in 1890 eindelik gelei het tot die oordra van die dorp aan ’n onafhanklike dorpsbestuur, het ds. Van der Merwe ’n sleutelrol gespeel, veral met die opstel van die voorwaardes van oordrag.

Die plaaslike sendinggestig is onder sy leiding gebou en op 20 Junie 1896 ingewy. Hy sal egter veral onthou word as die stukrag agter die bou van die stewige en sierlike kerkgebou wat op 5 Mei 1894 ingewy is en vandag nog as sodanig gebruik word. Hy het, volgens ds. A.P. Smit, ’n besonderse slag met mense gehad en om hulle vir die een of ander taak te besiel.

Ds. Van der Merwe het in Augustus 1896 ’n beroep na die NG gemeente Beaufort-Wes ontvang en dit tot groot spyt van die gemeente aanvaar. Ds. R.J. van Niekerk van die NG gemeente Prieska, die konsulent en ’n seun van die oudleraar ds. Gerrit van Niekerk, het demissie op 2 November 1896 aan ds. Van der Merwe verleen.

Na Beaufort-Wes

Die moeilikhede wat in die NG gemeente Beaufort-Wes uitgeloop het op die bedanking en vertrek van ds. Louis Hugo het 'n jammerlike verdeeldheid teweeggebring en 'n langdurige vakature kon die gemeente onberekenbare skade berokken het. Onder die voorsitterskap van die konsulent, ds. G.A. Maeder, het die kerkraad in Mei 1896 sy eerste beroep uitgebring op ds. J.R. Albertyn van Wellington, dr. Andrew Murray se kollega aldaar. Hy het dit nie aangeneem nie. Kort daarna het hy wel 'n reeks baie geseënde spesiale dienste op Beaufort-Wes kom hou wat die regte atmosfeer vir versoening en toenadering in die gemeente geskep het. Nadat ook 'n tweede beroep op ds. A.J. Louw van Heidelberg, Transvaal, misluk het, is die wakkere en gewilde ds. Van der Merwe van Britstown op 24 Augustus 1896 beroep. Hy het dit aangeneem en die herderstaf vroeg in November daardie jaar opgeneem.

Verwelkoming op Beaufort-Wes

Kmdt. Gideon Scheepers het amper 'n maand teen die einde van 1901 in 'n tenthospitaal op Beaufort-Wes deurgebring waar hy behandel is vir die simptome van koorssiekte. By hom staan sr. Johnson. Net twee maande nadat hy op Beaufort-Wes op die trein gehelp is, is hy op Graaff-Reinet deur die Britte gefusilleer.

Die nuwe predikant en sy vrou het Vrydagmiddag 6 November per trein aangekom, die eerste predikant van Beaufort-Wes wat nie buitekant die dorp met karre en waens begroet is nie. Hy is egter nie minder hartlik deur 'n groot skare by die stasie ontvang nie en kort hierna is hom die gebruiklike welkomsadresse by die pastorie aangebied. Aan sy bevestiging die volgende oggend het, buiten ds. J.R. Albertyn van Wellington, ook deelgeneem: di. G.A. Maeder, die konsulent, J.P. van Heerden van Richmond, G.A. Scholtz van Colesberg, W.P. de Villiers van Carnarvon en eerww. L. Pienaar van Richmond, Gething en Gathercole van die plaaslike Engelse en Wesleyaanse gemeente. By dié geleentheid het die orreliste, mej. Johanna Hermans, en haar koor die pasbevestigde leraar en die gemeente vergas met die sing van "Hoe lieflik zijn op de Bergen". Die namiddag het ds. Van der Merwe sy intreeboodskap gebring aan 'n stampvol kerk. Sy tekswoorde was: "Beiden Grieken en Barbaren, beiden wijzen en onwijzen ben ik een schuldenaar. Alzo hetgeen in mij is, dat is volvaardig, om u ook, die te Rome zijt, het Evangelie te verkondigen (Rom. 1:14, 15, Statebybel)." Die aand ná die intreepreek is 'n konferensie met die gemeente gehou oor gebed. So is die gemeentelede heel aan die begin opgewek om hul leraar en sy eggenote op die vleuels van gebede te dra, een van die vernaamste voorwaardes vir 'n vrugbare evangeliebediening.

Nou het 'n rooskleurige toekoms weer op die gemeente gewag. 'n Paar maande daarna, op 24 Desember, berig die medewerker van die Kerkbode as volg: "Op tydelike gebied is die gemeente geseënd. Die veld is oraloor beklee met groen. Wat die geestelike betref, het ons ook stof tot dankbaarheid (uit die Hollands vertaal)." Binne drie jaar sou die hemelsblou deur die donker wolke van die Anglo-Boereoorlog versomber word, maar die vooruitsigte was tot op daardie tydstip goed.

Ds. Van der Merwe in 1917 toe hy Sendingsekretaris was.

Eerste Dankfeeste en hulpprediker

Toe ds. Van der Merwe hier aanland, het die gemeente 'n drukkende kerkskuld van sowat £7 000 gehad. Met voorbeeldige ywer en organisasievermoë het hy hom dadelik toegelê om hierdie skuld te verminder. Onder sy energieke leiding is daar van toe af jaarliks in September 'n groot dankfees en basaar gehou met 'n aansienlike veeveiling daarby. Vir die eerste maal in die geskiedenis van die gemeente kom daar nou sprake van dankfeeste en dankoffers. Ds. Van der Merwe en sy opvolger, ds. Paul Roux, het baie gedoen om die gemeente dankoffer-bewus te maak. So het die kerkraad in Julie 1902 besluit om die gemeente op te wek om hul dankoffers die Nagmaal in Oktober na die kerk toe te bring. Dit was destyds nog heeltemal 'n nuwe idee in die NG Kerk, wat eers later jare algemeen sou word. Dis interessant om te weet dat die gemeente in April 1897 vir die eerste maal toegetree het tot die predikante-pensioenfonds.

Die eerste sprake van 'n hulpprediker vir die groot en uitgestrekte gemeente is opgeteken in die kerkraadsnotule van April 1898. Die saak is kort daarna op 'n gemeentevergadering bespreek en in beginsel goedgekeur. Die eerste hulpprediker was ds. S.P. Helm, voorheen verbonde aan die Soutpansbergsending van die NG Kerk en as sodanig een van die eerste leraars wat namens die Kaapse Kerk "buitelandse" sending gedoen het. Na 'n kort dienstydperk moes hy in Februarie 1899 weens swak gesondheid sy werk staak. Daarna is slegs met die grootste moeite dan en wan daarin geslaag om 'n hulpprediker vir 'n kort tydjie te bekom. Meestal het ds. Van der Merwe maar dié groot gemeente alleen behartig. Deur sy toedoen is Loxton (1899) (afgestig van Victoria-Wes, hoewel Beaufort-Wes verskeie plase afgestaan het) en Merweville (1904) later afgestig en is sy taak effens verlig.

In April 1899 het die kerkraad aan ds. Van der Merwe buitengewone verlof toegestaan sodat hy vakansie kon gaan hou in Europa. Die emeritus-predikant, ds. C.S. Morgan is genader om hier waar te neem, maar hy moes om die een of ander rede verhinder gewees het en toe het die kerkraad besluit om geen plaasvervanger te kry nie. Op die kerkraadsvergadering van Junie word 'n brief van die leraar uit Parys voorgelees. Met sy terugkoms uit die vreemde in Oktober is hy en sy vrou hartlik terugverwelkom en op 25 Oktober was ds. Van der Merwe weer op sy pos in die kerkraadsvergadering. Tydens sy afwesigheid was die plaaslike sendeling, eerw. P. Pienaar, behulpsaam met dienste. Die toegewyde steunpilaar-ouderling broer J.A.S. de Wet het in dié tyd die leiding geneem in die kerkraad.

Die Anglo-Boereoorlog

Ds. Van der Merwe was skaars terug toe die oorlog tussen Groot-Brittanje en die Boererepublieke uitbreek. Dit het selfs 'n nadelige uitwerking op kerklike gebied op die aanliggende Kaapkolonie gehad. Kort voor lank het die een distrik na die ander die tirannie van Krygswet ervaar. Deur 'n proklamasie van 20 Desember 1900 is krygswet dan ook in die distrik Beaufort en omliggende streke uitgeroep. Natuurlik het die inperking van lidmate se persoonlike vryheid die bywoning van gemeentelike samekomste en dienste baie bemoeilik en later was dit heeltemal onmoontlik om kerkraadsvergaderings te hou. Byna twee jaar lank (Oktober 1900 tot Julie 1902) het die kerkraad van Beaufort nie vergader nie en is die kerklike opsig en tug net met die grootste moeite gehandhaaf.

Toe die berig van die Vrede van Vereeniging in Mei 1902 rugbaar word, was daar, by al die verliese wat dit vir die Boere ingehou het, nietemin 'n sug van verligting en dankbaarheid. Eers in Julie kon die kerkraad vir die eerste keer in byna twee jaar weer byeenkom en betuig die vergadering sy dankbaarheid uit vir die besondere voorregte wat die gemeente geniet het gedurende die oorlog en noudat die vrede herstel is.

Tussen die tragiese Boere-figuur kommandant Gideon Scheepers en Beaufort-Wes het daar 'n besondere band bestaan wat deur sieke veroorsaak is. Ernstig siek en liggaamlik uitgeput deur koorssiekte moes hy hom op 11 Oktober 1901 naby Prins Albert aan die vyand oorgee. 'n Week later is hy na Beaufort-Wes gebring en vanaf 19 Oktober tot 14 November in 'n tenthospitaal verpleeg. Dié markiestent het op die teenswoordige terrein van die Hoërskool Sentraal gestaan naby die rivier. Dis vanuit dié sogenaamde hospitaal dat hy verskeie kere aan sy weduwee-moeder op Middelburg, Transvaal geskryf het.

In sy nagelate dagboek skryf hy omtrent sy verblyf hier: "Hier brachten zij mij in een tent alleen, als pasient en werd ek zeer goed behandeld, kreeg alles waarom ik vraag. Dr. Kaptein Evans en Dr. Carren deden alles om het voor my gemakkelik te maken en de verpleegsters, (met) Matrone Johnson waren de goedheid zelf ... My aandacht werd hier getrokken door de groote onrust over my; 'n doorn draad heining werd om myn tent gespannen, van vier en twintig draden, en wachten met bejonetten in de tent, met 'n ander officier en twee wachten achter en voor de tent en 'n wacht langs de bomen. 'n Officier was op dienst by de wachten." Blykbaar het die Engelse gevrees die Boere sou 'n poging aanwend om hom te bevry. Net twee maande nadat Gideon Scheepers hier op die trein gelaai is, is hy deur die vyand op Graaff-Reinet gefusilleer, 'n gebeurtenis wat Olive Schreiner destyds en baie ná haar diep betreur het.

Beaufort-Wes se "nuwe" pastorie is in 1904 langs die vorige leraarswoning, wat 'n driekwart eeu deur die gemeente se predikant bewoon is, in Donkinstraat opgerig.

Nuwe pastorie

Die groot pastorie in Donkinstraat is in die tyd van ds. Van der Merwe kort ná die Anglo-Boereoorlog gebou. Die oudste pastorie, onder meer van ds. John Taylor, was die huisie by Birdstraat 107, waarin ene mnr. Du Toit ten tyde van die gemeente se 125ste bestaansjaar gebly het. Reeds in ds. Taylor se tyd het daar 'n paar groot moerbeibome voor die stoep gestaan en die dominee, so het die ou mense vir die 91-jarige oom Flippie Swarts vertel wat dié inligting oorgedra het met die skryf van Beaufort-Wes se Gedenkboek in 1945, het meer as een rooivlerkspreeu vir die pot uit hul takke in die moerbeityd doodgeskiet. Nadat ook ds. Colin Fraser die eerste vier jaar van sy bediening hier gewoon het, het die kerkraad in 1829 'n "pastorie" by Donkinstraat 102 aangekoop. Dié gebou is in 1846 en later jare veral heelwat verander en herbou, maar het in die middel van die 20ste eeu bekendgestaan as die "Ou Pastorie" en is destyds deur die kerkraad as sodanig verhuur. Teen 2012 het dit 'n supermark gehuisves. Dit het die gemeente byna 'n driekwart eeu as pastorie gedien.

In Januarie 1903 besluit die kerkraad die tyd is ryp om dadelik 'n aanvang te maak met die bou van 'n nuwe pastorie op 'n stuk grond langsaan die destydse leraarswoning. Behalwe die voorsitter het die volgende broers in die boukommissie gedien: J. Fourie, A. de Villiers, J. de Villiers, J.P. Verster, P.D. de Villiers, J.F. Pienaar en P.J. Weeber. Die diakens moes deur die gemeente gaan om vir dié doel sjieling-bydraes van elke lidmaat te kollekteer. Aangesien 'n tender van £2 390 aangeneem is, was die bedrag van £175 wat die kollektetoer ingebring het, heeltemal te min. Die kerkraad moes toe 'n volle £2 000 leen. Eers aan die begin van 1904 is die pastorie voltooi en kon ds. en mev. Van der Merwe hul intrek neem in die ruim en gerieflike woning. Die kerkraad het dit sonder versuim verseker vir £2 000, 'n aardige bedrag as in gedagte gehou word dat Molteno se indrukwekkende kerkgebou, wat op 20 April 1906 ingewy is, £7 000 gekos het.

Nagmaalsgebruik afgeskaf

In die eerste sowat 250 jaar van die Hollandse Kerke se bestaan in Suid-Afrika, soos trouens in alle Gereformeerde Kerke, was dit die gebruik om die brood en wyn by aparte Nagmaalstafels voor die kansel uit te deel. Die Nagmaalgangers, mans en vroue afsonderlik, het uit die banke opgestaan, plek geneem aan die tafel en nadat hulle bedien is, het hulle weer in die banke gaan sit om gevolg te word deur ander aan die tafel. So is met verskillende tafels aangegaan totdat almal bedien is. Die heen en weer lopery was nie juis stigtelik nie en as daarby in gedagte gehou word dat by elke tafelbediening 'n aparte "tafeltoespraak" deur die predikant gelewer is, spreek dit vanself dat so 'n Nagmaalsdiens maklik drie ure kon aanhou. Algaande is daar toe weggedoen met die ou gebruik en oorgegaan tot die gesamentlike en gelyktydige bediening van almal aan een gemeenskaplike "dis", naamlik die banke. Die heel eerste gemeente in die NG Kerk wat hierdie nuwe gebruik ingevoer het, was Riversdal, waar ds. J.R. Albertyn dit in Januarie 1888 ingevoer het. Hy is van verskillende kante af skerp hieroor aangeval en baie het beweer dat dit "onbybels en ongereformeerd" sou wees. Op die Kaapse Sinode van 1890 was dit 'n warm strydvraag en met meerderheid van stemme besluit die sinode: "Elke gemeente sal hul manier van die bediening van die Avondmaal behou soos hulle oordeel tot die meeste stigting sal dien, mits die uitwendige seremonies, voorgeskrewe in Gods Woord, nie verander nie en alle bygeloof vermy word."

Dit sou egter nog tot in die 20ste eeu duur voor dié verandering algemeen in die Kerk sou word. Die kerkraad van Beaufort-Wes het eers - en by baie lede bra teësinnig - in Julie 1904 in beginsel ten gunste van een Nagmaaltafel besluit, dit wil sê in die banke, maar nie gewaag om dit dadelik in te voer nie alvorens die kerkraadslede nie die gevoelens van die lidmate in dié saak getoets het nie. Die standpunt van ds. Van der Merwe, wat dit veral sterk bepleit het, het uiteindelik geseëvier. De Kerkbode berig in 1905, kort ná ds. Van der Merwe se vertrek: "Dit is tans hier die so ingerig dat die ganse gemeente meteens, manne en vroue saam, kommunikeer aan die eerste en enigste tafel ... Die hele gemeente is hoogs in hulle skik met die verandering, wat ingevoer is deur hul vorige leraar, ds. P. van der Merwe (uit die Hollands vertaal)."

Spesiale dienste

Besoekende predikante het dan en wan die gemeente besoek besonder geseënde spesiale dienste gehou. Dr. Andrew Murray en ds, Johannes Rudolph Albertyn het in onderskeidelik 1894 en 1896 sulke dienste gehou, hoewel daar destyds nog gepraat is van naweekkonferensies. Omstreeks 1888 of 1889 het eerw. Stephanus Hofmeyr van Soutpansberg, wat as onverskillige jong man op 'n plaas naby Prins Albert tot bekering gekom het, hier 'n reeks bekeringsdienste gehou. Die evangelis Spencer Walton is daarna uit die buiteland hier verwag. In Maart 1904 was dit weer eerw. Kloppers van Prins Albert, bygestaan deur Maria Kloppers van Fordsburg, wat hier geseënde werk gedoen het waardeur 'n "heerlike oes onder jeug ingesamel is". Aangemoedig deur die ryk geestelike "vangs" onder die jeug het ds. Van der Merwe, wat altyd in die geestelike heil van jonk sowel as oud belanggestel het, kort daarna weer vir ds. Koch van Loxton genooi vir spesiale dienste, veral dié keer onder volwassenes, wat ewe geseënd was. In November 1905 vra en verkry ds. Van der Merwe weer verlof van die kerkraad om die kerkgebou in Oktober van die volgende jaar tot die beskikking te stel van drie buitelandse evangeliste van die Keswick Convention. Een van die onmiskenbare vrugte van dié oplewing in die geestelike lewe, was stygende bydraes uit die gemeente vir die destydse sending-tekort. Ds. Van der Merwe het toe reeds 'n indruk gemaak as 'n groot sendingman.

Sy afskeid van Beaufort-Wes

Ná 'n besonder vrugbare dienstyd van sowat agt jaar, het hy 'n beroep na Boshof in die Vrystaat aangeneem. Dat die afskeid op 11 Desember 1904 die gemeente swaar geval het, blyk uit hierdie aanhaling uit De Kerkbode van 15 Desember van daardie jaar (hier uit die Hollands vertaal): "Ds. P. van der Merwe neem sy afskeid van die gemeente op Sondag, die 11de van vandeesmaand na aanleiding van 'n treffende rede oor Jehovah Jireh! Aan die einde van die voormiddagdiens word hom 'n hartelike adres met 'n goeie beurs (geldskenking) aangebied ... Op Maandagnamiddag ontmoet 'n groot getal susters die predikantsvrou in die kerk en bied aan haar 'n adres met 'n pragtige silwergeskenk aan. Vandag, Dinsdag, verlaat hulle die plek waar hulle albei so getrou gearbei het en met besonder veel seën, onder veel trane en met die beste seënwense. Die Ring van Beaufort sal hierdie nederige, dog wakere dienskneg van die Here baie mis ... Ds. P.J. Conradie is deur die kerkraad gevra om gedurende die vakature al die dienswerk hier te doen.

Latere gemeentes

Die Nuwekerk, Graaff-Reinet waarvan ds. Van der Merwe die leraar was van 1929 tot 1931.

Ds. Van der Merwe het sowat agt jaar met ewe groot seën in die uitgestrekte gemeente van Boshof gearbei en word in 1912 aangestel as algemene sendingsekretaris van die Vrystaatse Kerk. Hy het groot somme geld vir die sending ingesamel danksy sy ywer en organisasievermoë en sodoende die werk op 'n vaste grondslag geplaas. In 1925 dwing swak gesondheid hom om sy emeritaat te aanvaar. Hierna wy hy hom nog etlike jare aan spesiale evangeliepredikingswerk in die Kaapse Kerk, iets waarvoor hy in die wieg gelê is. In 1929 het hy vir oulaas 'n beroep aangeneem, na die Nuwekerk, Graaff-Reinet, waar hy werk tot hy in 1931 om gesondheidsredes verplig is om af te tree. Hy en mev. Van der Merwe gaan tree af op Somerset-Wes, waar 'n rustyd van nege jaar ds. Van der Merwe gegun is tot hy sterf op 17 Junie 1940.

Waardering

Ds. A.P. Smit skryf in Beaufort-Wes se Gedenkboek van 1945 ds. Van der Merwe "het in ons kerk- en volkslewe 'n besondere plek ingeneem. Hy was iemand met 'n aantreklike, sterk en mooi karakter, 'opgewek en liefdevol, geestig en lewendig, innig en opreg - daar het u die uitstaande kenmerk in sy wese'." Ds. J.D. Kestell het hom bestempel as 'n "menslike mens" wat so opreg kon saamvoel met sy medemens. Met sy dood het die redaksie van Die Kerkbode onder andere van hom getuig (nou in Afrikaans): "Met diepe erns en toewyding het hy vriendelikheid, mensliewendheid en opgeruimdheid gepaar. Hy was eg-menslik en ongekunsteld, met die gevolg dat hy hom besonder bemind gemaak het by sy broeders evangeliedienaars, sowel as by dié wat hy in die evangelie gedien het."

Smit vervolg: "Sy organisasietalent was uitmuntend. Hy was 'n ware sielesoeker en 'n groot vriend van die kind en die jeug. Die Sondagskool was sy liefling en as predikant van Boshof het hy die Bybelklas-beweging onder die jongmense in die O.V.S. begin. Dit was hy wat die eerste tak van die Strewersbeweging op Beaufort-Wes gestig het (1897). Deur sy bemiddeling was Boshof die eerste gemeente in die Vrystaat wat 'n sendeling in die buiteland vir sy rekening gehad het. Hy het die gawe besit om mense in te span en aan die werk te sit en sy besondere takt kon hy met almal saamwerk en wat verstrooi is weer bymekaar bring. Waar hy gewerk het, het die gemeentelewe gebloei.

Bronne

(nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
(af) Olivier, ds. P.L., 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
(af) Smit, ds. A.P. 1945. Gedenkboek van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Beaufort-Wes (1820-1945). Beaufort-Wes: N.G. Kerkraad.
(af) Smit, ds. A.P. 1977. Soos jare kom en gaan. Ned. Geref. kerk Britsown 1877-1977. Britstown: NG Kerkraad.