Gereformeerde kerk Strydenburg

Die Gereformeerde kerk Strydenburg is op 11 Junie 1897 gestig as die eerste gemeente van wat later die Gereformeerde Kerke onder die Kruis sou word en wat in 1914 ingelyf is by die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. In 2014 het die gemeente 13 belydende en drie dooplidmate gehad en ook die dorpe Hopetown, Marydale en Prieska ingesluit, naas Strydenburg, waar die kerkgebou geleë is. In daardie jaar is die gemeente ontbind, presies 100 jaar nadat dit opgeneem is in die Gereformeerde Kerkverband.

Die Gereformeerde kerk Strydenburg, gestig as 'n Gereformeerde kerk onder die Kruis. Die gebou is in 1988 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar.

Die naam van die kerke

Die benaming "Kerk onder die Kruis" is in die geskiedenis van die kerk in Nederland nie onbekend nie; trouens, dit kom voor onder verskeie omstandighede eers in die 16de eeu en later weer in die 19de eeu. Op die voetspore van die benaming in die 16de eeu is dit later weer gebruik, hoewel onder gewysigde omstandighede. In die geskiedenis van die Reformasie in Nederland het gedurende die 16de eeu as gevolg van die onderdrukkingsmaatreëls van Karel V en Philips II talle reformatoriesgesinde gelowiges hulle land verlaat en as vlugtelinge in die aangrensende lande tydelike gasvryheid geniet. Hierdie vlugtelinge is in die vreemde georganiseer in gemeentes, wat gewoonlik bekend staan as vlugtelingkerke, maar hulle het ook die naam Kerke onder die Kruis gedra. So blyk dit byvoorbeeld dat die handelinge van die eerste Sinode van die Gereformeerde Kerke in Nederland, wat as gevolg van die gevaarlike toestand in 1571 nog in Emden gehou is, die opskrif dra: "Acta ofte Handelinghen der versamelinghe der Nederlandsche Kerken die onder 't Cruys sitten".

Hieruit kan afgelei word dat die aanduiding "Onder die Kruis" moet heenwys op 'n toestand van geloofsvervolging en as gevolg waarvan die kerke verhinder word om 'n normale bestaan as gelowiges te voer. In dieselfde rigting dui die gebruik van die benaming "Gereformeerde Kerke onder die Kruis" gedurende die 19de eeu in Nederland, toe van staatsweë ook weer onderdrukkingsmaatreëls uitgevaardig is teen diegene wat hulle nie met die staatskerkgedagte in Nederland kon versoen nie. Die gebruik van die benaming "Gereformeerde Kerke onder die Kruis" in Suid-Afrika moet wel op 'n ietwat gewysigde vlak besien word, want hier was destyds nooit sprake van geloofsvervolging van staatsweë nie, maar die gebruik van die naam is tog deur die betrokke persone soos volg geregverdig: "Die groot bedoeling daarvan is dolerende of treurende onder die kruis. Die vraag sou wel gevra kan word of daar dan 'n vervolging is? Daar is wel geen openlike vervolging nie, maar ons moes alles verlaat, kerkgoedere, ens., ook moes daar 'n onderskeid in die naam wees om nie met die tans bestaande Gereformeerde Kerk verwar te word nie. Ons sou ons ewe goed dolerend kon genoem het."

Die ontstaan van die Kerke onder die Kruis

S.J. du Toit omstreeks 1870 toe hy student aan die Kweekskool op Stellenbosch was.

Omstandighede en faktore in die bestaan van die Nederduitse Gereformeerde Kerk gedurende die laaste deel van die 19de eeu bied die historiese agtergrond vir die ontstaan van hierdie kerkgroep. In die 19de eeu het daar ’n groot verandering in die Kerk aan die Kaap plaasgevind, onder meer die nuwe gees van verdraagsaamheid en die verengelsing van die kerklike lewe aan die Kaap. Daar was ook ’n slapper houding jeens die belydenisstukke van die Kerk, die sterker opkomende Liberalisme in die Kerk en die middels wat daarteenoor aangewend is, veral die opwekkingsdienste. Die nuwe gees van verdraagsaamheid hoef nie in sy wese verkeerd te wees nie, maar sodra dit volgens sommige te ver gevoer word, werk dit 'n baie groot mate van geestelike onverskilligheid in die hand, en word dit volgens hulle 'n baie groot gevaar in die kerk.

S.J. du Toit, die vader van die Kruiskerke

Soos self te begrype is, het die toestande in die Kerk nie onopgemerk verbygegaan nie, maar het daar ernstige stemme van protes en waarskuwing opgeklink. Hierdie protesstemme is die duidelikste gehoor vanuit die Paarl, waar ds. S.J. du Toit destyds die hoofwoordvoerder was teen die "nuwighede", soos dit genoem is. Du Toit was feitlik die geestelike leidsman was van die mense wat later die Gereformeerde Kerke onder die Kruis gestig het. Stephanus Jacobus du Toit is gebore op 9 Oktober 1847 en het opgegroei op die plaas Kleinbos naby die Paarl. Die ouerhuis waarin hy opgegroei hef, was eg ortodoks-gereformeerd, en die onderwys was in die dae maar erg primitief. Sy buitengewone gawes en veral sy sterk geheue het vroeg reeds die aandag getrek sodat hy sonder moeite preke wat hy gehoor het, kon sit en opskryf.

Toe hy 19 jaar oud was, kon hy na Stellenbosch gaan vir sy admissie-eksamen om toelating tot die Kweekskool van die NG Kerk. Gelukkig was hy aanvanklik nie, want hy het self verklaar: "Die godsdienstige oortuiging in die Paarl by my aangekweek, het my bietjie soos 'n uil onder die voëls laat voel in Stellenbosch. Byna al die studente het vyandig teenoor my gestaan". Tog het daar gaandeweg verbetering ingetree, want hy verklaar verder: "Voor die vier jaar om was, het die meeste met my saamgestaan en is ek gekies as president van die studentekorps." Gedurende sy studiejare was dit veral prof. Nicolaas Hofmeyr van wie hy veel geleer het van die Gereformeerde leer en veral van die profesieë. En met die hulp van prof. Hofmeyr en ds. Andrew Murray sou hy na voltooiing van sy studie op Stellenbosch oorsee kon gaan vir verdere studie, maar dit het misluk.

As proponent het hy die geleentheid gekry om 'n reis deur Transvaal te onderneem en is as gevolg daarvan byna beroep na die Hervormde gemeente van Pretoria; maar aangesien daar een en ander gehaper het wat eers deur 'n Algemene Kerkvergadering reggestel kon word, het dit te lank geduur en het prop. Du Toit intussen 'n beroep na die NG gemeente Noorder-Paarl ontvang en dit aangeneem. Sy koms na Noorder-Paarl het ook met moeilikheid gepaardgegaan, want 'n gedeelte van die gemeente Paarl wou Du Toit graag as opvolger van wyle ds. Van der Lingen gehad het, omdat hulle in hom dieselfde gees en gesindheid ontwaar het as wat ds. Van der Lingen gedurende sy bediening in Paarl geopenbaar het, veral ten opsigte van die onderwys. Maar dit sou dan meegebring het dat in Paarl 'n tweede gemeente gestig sou moes word sonder dat daar grense tussen die twee gemeentes vasgestel word. Dit het heelwat moeilikheid veroorsaak maar is tog eindelik bewerkstellig, sodat ds. Du Toit op 26 Julie 1875 daarheen beroep kon word.

Tydens sy bediening daar het hy in 1878 'n twaalftal lesings gehou oor die onvervulde profesieë, en dit het ook buite sy gemeente belangstelling gewek. Hy het verder 'n groot werkkrag geopenbaar, want saam met al sy ampspligte het hy nog aandag geskenk aan die onderwys, Bybelvertaling, taalstryd, Die Patriot en die Afrikaner-Bond; dus kerklik, kultureel en politiek-burgerlik. In 1880 het hy as gevolg van 'n ernstige keelkwaal 'n reis oorsee onderneem en toe kennis gemaak met Palestina as die land waar die profesieë in vervulling moes gaan, en verder ook met Nederland, waar hy kennis gemaak het met dr. A. Kuyper sr. en sy Vrije Universiteit, asook met die besondere stryd wat daar op kerklike gebied gestry is deur Kuyper en ander teenoor die "afwykende" teologiese rigtinge aldaar.

Ná sy terugkoms het hy sy bediening in Noorder-Paarl voortgesit, tot hy in Oktober 1881 superintendent van onderwys in Transvaal geword het. Hy het hierdie benoeming eers aanvaar nadat die Transvaalse regering sy drie voorwaardes bekragtig het, naamlik (a) dat hy sy leraarsamp mag behou, (b) dat sy grondbeginsel insake onderwys as beleid aanvaar moes word en (c) dat hy later 'n bekwame sekretaris van onderwys by hom sou kry. Hierdie betrekking het hy gevul tot 1891, toe hy na die Paarl teruggekeer het om sy persarbeid opnuut en met erns voort te sit.

Reeds gedurende sy eerste verblyf in die Paarl het hy in die voorste linies gestaan van die stryd om Afrikaans as taal, en toe in 1875 die Genootskap van Regte Afrikaners opgerig is, is die stryd met mening gevoer, veral ná die oprigting van die blad Die Patriot. En teen hierdie agtergrond moet ’n mens ook sy aandeel in die totstandkoming van die Afrikaner-Bond as politieke organisasie in 1879 sien. En wanneer ds. Du Toit 'n leidende aandeel neem in die bewegings, is dit met 'n beroep op Nehemia, die vrome patriot, in wie patriotisme en godsvrug, vryheidsin en geloofsmoed, vaderlandsliefde en godsdiensywer so lieflik en leerryk verenig is.

Nog voor sy vertrek na Transvaal het daar reeds stemme opgegaan teen die rigting waarin ds. Du Toit met Die Patriot beweeg het, sodat reeds op die Sinode van 1880 daaraan aandag geskenk is omdat dit die mense aangemoedig het teen die Engelse goewerment en dit deur sommige beskou is as rebelliestigting. Maar dit was veral gedurende sy tweede verblyf in die Paarl dat ds. Du Toit sy groot stryd vir kerkherstel gestry het. As sy biograaf, dr. J.D. du Toit, hierdie periode behandel, laat hy hom daaroor soos volg uit: "Ds. Du Toit kampvegter vir die ou gereformeerde waarheid wat aan ons volk soos 'n kosbare kleinood toevertrou is. Met die ou beproefde gereformeerde fondament onder sy voete het hy volhardend daarvoor gestry sonder om sy oë te sluit vir gesonde uitspruitsels uit die ou stam."

Aanloop tot Strydenburg se stigting

Die eerste kerkraad van die Gereformeerde kerk Strydenburg (toe nog 'n Kruiskerk) onder leiding van ds. S.J. du Toit, 1897. Hy sit tweede van regs. Voor: N.J.J. Badenhorst sr. (oudl.), C.J. Liebenberg (oudl.), ds. S.J. du Toit, N.J.J. van Rensburg (diak.). Agter: J.P. Koen (oudl.), N.J.J. Badenhorst jr. (diak.), A.L. Badenhorst (diak.), H.J. van der Merwe (diak.), P.J. Badenhorst B. zn. (diak.) en L.H.J. Badenhorst (oudl.).

Dwarsdeur sy strydlewe was dit veral drie dinge wat ds. Du Toit benadruk het: taal, nasionaliteit en godsdiens, en hulle is deur hom genoem 'n snoer van drie kosbare pêrels wat van voor of van agter benader kan word maar altyd ewe lieflik is. Op grond van hierdie eenheidsgedagte is die Taalkongresse wat in 1896 en 1897 in Paarl gehou is, omgeskep in "samekomste van gelowiges" wat weer kerklike aangeleenthede bespreek het. En uit hierdie besprekinge het dit afdoende geblyk dat die sake wat ds. Du Toit in sy verskillende tydskrifte behandel het, geredelik weerklank gevind het by dié wat saam met hom bekommerd was oor die rigting waarin die NG Kerk beweeg het. Hierdie besware wat gekoester is, het grootliks ontspruit as gevolg van die afkeer van die vreemde invloede op maatskaplik-kulturele gebied of, soos een van die afgevaardigdes, ene N.J.J. Badenhorst van Strydenburg, dit in 1897 gestel het: Ons het afgewyk van die ou paaie, en ons word onkerklik en ongodsdienstig, en die oorsaak hiervoor is die vreemde sedes wat ons navolg en die vreemde tale wat ons napraat.

Dit was dan ook grootliks op hierdie "samekomste van gelowiges" waar die planne van die beswaardes bespreek is en in 'n groot mate ook vorm aangeneem het. So het ds. Du Toit die samespreking van 1897 beskrywe in De Getuige en die resultaat daarvan aangedui: Die Here het deur sy Woord en Gees die samekoms gelei tot die eenstemmige besluit: (a) dat nie Nederduits nie maar Afrikaans ons Moedertaal is wat God ons gegee het; (b) dat taal en nasionaliteit en godsdiens onafskeidelik aan mekaar verbind is. Maar hoe sal ons of weer (dolerend) Nederduits Gereformeerde Kerke gaan stig, aangesien "Nederduits" tog nie ons taal is nie; of hoe sal ons ons by die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika kan voeg, waar Nederduits tot hede die enigste erkende taal is? Daarom as ons konsekwent aan ons beginsel wil bly, dan moet ons Gereformeerde kerke stig waarin die eise van die taal en nasionaliteit tot hulle reg kan kom.

Die Gereformeerde Kerke onder die Kruis se stigting was dus grootliks die resultaat van die optrede van ds. S.J. du Toit, waar hy tydig en ontydig daarop gewys het: (1) dat die belydenisskrifte van die Kerk op die agtergrond gestel word, soos geblyk het dat die stukke in Ordonnansie 7 van 1843 nie sekuur weergegee is nie; (2) dat die gereformeerde kerkregering ondermyn word deur 'n verkeerde opvatting van kerk en kerkverband en die verkiesing van kerkraadslede nie reg gehandhaaf word nie en dat die tug verwaarloos word; (3) dat die gereformeerde erediens bedreig word deurdat die sakramente nie reg bedien word nie, preke in die Hollandse Kerke in Engels gehou word en allerlei nuwe dinge gesing word; (4) dat die gereformeerde geloofslewe benadeel word deur allerlei soort bidure, opwekkingsdienste, spesiale evangelieprediking, Pinksterbidure ter wille van die uitstorting van die Heilige Gees en versuim van die verklaring van die profesieë en (5) deur kritiek uit te oefen op die Kerk se houding ten opsigte van onderwys, sending, pensioenfondse, vereniginge en houding teenoor allerlei bewegings soos die "Afskaffersbeweging", die Heilsleër.

Strydenburg gestig

So het daar tussen die jare 1897 en 1911 'n agttal gereformeerde kerke tot stand gekom wat almal deur ds. S.J. du Toit as konsulent bedien is, solank as omstandighede dit vir hom moontlik gemaak het.

Op Strydenburg het die eerste stigting plaasgevind en wel onder leiding van die Badenhorst-gesin, toe 'n groep lidmate van die Nederduitse Gereformeerde Kerk die gemeenskap van hulle Kerk opgesê het min of meer in die volgende trant: "Ons, die ondergetekendes, verklaar hiermee met ons naamtekeninge dat ons van plan is om aan te sluit by 'n Gereformeerde Kerk (onder die Kruis) wat opgerig staan te word as gegrond op Gereformeerde beginsels volgens Kerkleer, waarin tewens die regte van taal en nasionaliteit as onafskeidelik aan die godsdiens verbonde, erken word en die besondere roeping van die gelowiges in ons dae volgens die profesieë en tekens van die tye nie uit die oog verloor word nie."

Hulle het uit hulle midde 'n kommissie benoem om die sake met die oog op stigting te reël: Verskeie predikante van die Ned. Geref. Kerk en van die Geref. Kerk is uitgenooi om die stigting by te woon en daaraan deel te neem. Die kommissie het egter slegs daarin geslaag om ds. S.J. du Toit en ds. Marthinus Postma, predikant van die Gereformeerde kerk Middelburg, Kaap, by die stigting aanwesig te hê, wat op 11 Junie 1897 plaasgevind het. Ds. Du Toit het op versoek van die kerkraad ingewillig om as konsulent van die gemeente op te tree. Daar is na die stigting wel pogings in die werk gestel om die breuk te heel, maar daarvan het niks tereggekom nie, sodat die Kerk onder die Kruis te Strydenburg dus bly staan het.

Clanwilliam en Ceres

By die totstandkoming van die gemeente Strydenburg het dit geblyk dat dit 'n groep beswaardes was, maar in die ander gevalle was dit meer enkelinge sodat daarmee weer ander moeilikhede gepaard gegaan het. Op die "Samekoms van Gelowiges" in die Paarl het sekere W.L. du Plessis nog daarop aangedring om in die Kerk te bly en te getuig teen die misstande, maar vanaf Augustus 1900 het hy nie meer vrymoedigheid gehad om dit te doen nie. Dit blyk dat hy intussen sterk gekant geraak het teen die Kaapse rebelle, wat in die Engelse Oorlog met die Republieke gesimpatiseer het en ook vir daardie saak geveg het. As gevolg van die houding wat baie predikante van die Kaapse Kerk teenoor die oorlog ingeneem het, kon hy geen vrede meer in die Kerk vind nie, omdat volgens sy opvatting die predikante die "rebellie" bevorder. In April 1900 het hy en sy broer Philip besluit dat hulle volgens Gods Woord nie meer langer in die Kerk mag bly nie, anders sou hulle gemeenskap hê aan die sonde van daardie Kerk, maar dat hulle tog sou wag tot die volgende jaar, 1901, en dan sou handel.

Hulle probleem was egter dat hulle te min was om 'n selfstandige gemeente te stig. Die moeilikheid is in 'n mate verminder toe W.L. du Plessis ontdek het dat sy broers, wat op Ceres woonagtig was, met hom saamgestem het en ook bereid was om uit die Kerk te tree. Verder was daar nog 'n sekere H. Louw wat ook beswaard was, wat reeds vroeër die Kerk bedank het maar wie se bedanking nie deur die kerkraad aanvaar is nie.

Vanuit Strydenburg is ook aanmoediging ontvang om 'n Kerk onder die Kruis te stig, met die gevolg dat in September 1902 briewe van Hermanus Louw, Wynand du Plessis en Philip du Plessis voor die Kerkraad van Clanwilliam gedien het, waarin hulle met hulle eggenotes en kinders die NG Kerk verlaat en by die Gemeente onder die Kruis op Strydenburg aansluit. Die kerkraad wou die bedankings nie aanvaar nie, maar hulle het by hulle voornemens gebly, en gevolglik was die bedankings finaal. 'n Jaar later het nog 'n aantal gesinne die Kerk verlaat en by Strydenburg aangesluit.

In Ceres het ook in Oktober 1902 'n aantal gesinne bedank en by Strydenburg aangesluit. Hiermee was die afskeidings op Clanwilliam en Ceres 'n voldonge feit. Ná ernstige oorweging van die toestand is egter besluit om nie by Strydenburg aan te sluit nie maar om die groep beswaardes van Clanwilliam en Ceres as 'n aparte Kerk onder die Kruis te stig. Dit het ook op 6 Julie 1903 gebeur, maar 'n jaar later is die gemeente in twee verdeel, sodat daar op Clanwilliam en Ceres elk 'n gemeente tot stand gekom het. Uit die "godsdiensverslae" wat sowel die NG gemeente van Ceres as dié van Clanwilliam aan die Ring van Tulbagh gestuur het, blyk dat al die bedankings te wyte was aan die oorlogsomstandighede. Ook hierdie gemeentes het ds. Du Toit as konsulent bedien.

Die bediening van al hierdie Kruisgemeentes (Strydenburg, Clanwilliam, Ceres, Witbank, Mier (Gordonia), Hoopstad, Lindley en Frankfort) het op die skouers van ds. S.J. du Toit gerus. Hy het hulle uit beginsel sonder 'n vaste traktement bedien en was tevrede met die vergoeding van sy reiskoste en wat die kerkrade hom verder gegee het. Vir hulle geldelike inkomste was die gemeentes afhanklik van vrywillige offers en kollektes by die eredienste. Ds. Du Toit het van tyd tot tyd herderlike reise vanuit die Paarl onderneem om die verskillende gemeentes te bedien; en afgesien van die gestigte gemeentes het hy ook 'n aantal "Broederkringe" besoek en dienste gehou.

Die Scoutskerk

Saam met hierdie bedieningswerk het ds. Du Toit nog een Kerk bedien, naamlik die Nederduitse Gereformeerde Kerk van Transvaal of die sogenaamde "Scoutskerk", soos dit in die omwandeling bekend was, wat in 1905 in Transvaal gestig is deur sogenaamde "joiners"wat ontevrede was met hoe die Ned. Herv. of Geref. Kerk hulle behandel het.

Strydenburg en die Gereformeerde Kerk

Lidmate voor die kerkgebou met die gemeente se halfeeufees in 1947.

By die aanduiding van die ontstaan van die Gereformeerde Kerk onder die Kruis op Strydenburg het dit reeds geblyk dat ds. Marthinus Postma, toe nog predikant van die Gereformeerde kerk Middelburg, Kaap, ook teenwoordig was. Daaruit blyk dus dat daar vanaf die begin van die Kerke onder die Kruis rekening gehou is met die Gereformeerde Kerk in SA; trouens, vantevore het dit al geblyk dat reeds tydens die "Samekoms van Gelowiges" in 1897 gesê is waarom die beswaardes nie sonder meer by die Gereformeerde Kerk kan aansluit nie. Kort na die totstandkoming van die Kruisgemeente op Strydenburg is pogings in die werk gestel om in nadere verhouding, indien moontlik, erkenning van die Kerk onder die Kruis deur die Gereformeerde Kerk te verkry. So het die kerkraad van hierdie gemeente byvoorbeeld op 11 Junie 1897, dit wil sê op die eerste vergadering tydens die stigting van die gemeente, besluit om ds. M. Postma te vra dat die kuratore van die Teologiese Skool die verhouding tussen die twee Kerke moes bepaal. Hierop het die kuratore hulle geantwoord dat dit buite hulle bevoegdheid lê.

Op sy vergadering van 25 September 1897 het die kerkraad besluit om die konsulent en broeders ouderlinge C. Liebenberg en N. Badenhorst af te vaardig om die Algemene Vergadering van die Gereformeerde Kerk in die Kaapkolonie by te woon ten einde die standpunt van hierdie Kerk te verklaar en 'n erkenning en samewerking te soek. Hierdie vergadering is op Middelburg, Kaap, gehou op 31 Januarie 1898 en volgende dae, en blykens die notule van die vergadering is deeglike aandag geskenk aan hierdie versoek van die kerkraad van Strydenburg. Die korrespondent van die Algemene Vergadering het verklaar dat 'n brief van die kerkraad ontvang is, waarin meegedeel word van die afvaardiging om die Algemene Vergadering te ontmoet. Hy het verder ook die twee broeders, Liebenberg en Badenhorst, wat toe reeds daar was – want later is berig ontvang dat ds. Du Toit verhinder is – aan die Vergadering voorgestel, waarop die broeders hulle "geloofsbrief" ingedien het, waaruit die doel van die ontmoeting, naamlik "samewerking en erkenning", duidelik geblyk het (art. 14) .

Die voorsitter het hierop met verlof van die vergadering die twee broeders geleentheid gegee om hulle toe te spreek. Hierop het oudl. Liebenberg aan die woord gekom en dank uitgespreek vir die ontvangs en geleentheid om hulle toe te spreek. Hy het verskoning gevra vir die afwesigheid van ds. Du Toit, wat ongetwyfeld verhinder moes gewees het, en toe verder die groete van hulle kerkraad en gemeente oorgebring met vermelding van die redes waarom hulle uit die NG Kerk uitgetree het, en afgesluit met die hoop uit te spreek dat hulle later 'n geleentheid sou kry om die doel te dien waarvoor hulle daar was. Die voorsitter het hom bedank vir die hartlike broedergroete en meegedeel dat die broeders later hulle saak sou kan stel.

By 'n latere geleentheid het die voorsitter die saak van Strydenburg weer aan die orde gestel, toe die volgende reëling gevolg is: Eers het Strydenburg se afgevaardigdes hulle saak gestel; daarna het die eerw. vergadering geleentheid gekry om aan hulle vrae te stel en eindelik die bespreking van die versoek deur die Algemene Vergadering en die besluit. Oudl. Liebenberg het eerste gespreek, en nadat hy vooraf weer hulle lasbrief gelees het en meegedeel het dat intussen 'n telegram van ds. S.J. du Toit ontvang is waarin vermeld word dat hy verhinder is. Hierna het hy, blykens die notule, die ope brief wat die Kerkraad van Strydenburg op 12 Junie 1897 wêreldkundig gemaak het, aan die Algemene Vergadering voorgelees. In hierdie brief het die Kerkraad van die pasgestigte gemeente op Strydenburg die redes uiteengesit vir sy stap en daarna min of meer in die volgende trant voortgegaan: "Uit krag van die voorgaande voel ons oortuig dat ons deur die Heilige Gees gedronge is om ons, as belydende gemeente van Christus, te wend tot al diegene wat saam met ons die dierbare geloof deelagtig geword het, met die oproeping om hulle of af te sonder saam met ons of as hulle in die Ned. Geref. Kerk bly, te stry vir die geloof . . . Met vrymoedigheid verklaar ons ons standpunt in hierdie saak en roep ons ons geloofsgenote op om saam met ons te gaan."

Sake wat tydens die ondervraging na vore gekom het. 1. Die Kerkorde wat hulle gebruik. Die Kerkorde van 1618/'19 is deur hulle aangeneem volgens landsomstandighede en behoeftes van die tyd. 2. Die gebruik van die Evangeliese Gesangbundel: Hulle ag dat die gesange vir die teenswoordige nog aangehou moet word volgens die behoeftes van hulle Kerk. 3. Toelating van lede van geheime genootskappe: Hulle kan sê dat die onderlinge verstandhouding van kerkraads- en gemeentelede sodanig beskou word dat hulle geen Vrymesselaars ens. in hulle gemeenskap sal duld of enige nuwighede sal toelaat nie. 4. Gesindheid tot die Gereformeerde Kerk: Met die geskiedenis van die Gereformeerde Kerk het hulle nader kennis gemaak ná hulle uittrede uit die NG Kerk, en hulle vind die Gereformeerde Kerk goed.

5. Die wyse waarop hulle uitgetree het: Op die vraag waarom die broeders nie die kerklike weg bewandel het om die foute wat volgens hulle sienswyse in die NG Kerk was, te herstel nie, naamlik deur 'n beswaarskrif by hulle kerkraad in te dien en as hulle daar geen bevrediging gevind het nie, na die Ring te gaan, en as hulle daar ook geen bevrediging gevind het, na die Sinode, het hulle die volgende geantwoord: (a) Die broeders het hulle tot die Kerkraad gewend om 'n gemeentevergadering te hou, en as antwoord het hulle ontvang dat hulle versoek opgestuur is na die ringskommissie; later het hulle as antwoord ontvang dat die ringskommissie dit nie wenslik ag nie. (b) Toe die antwoord ontvang is, het die broeders gedink aan 'n verskil te Hopetown in die jaar 1880, toe die broeders na die Sinode gegaan het. Die Sinode het toe nie die predikant insake "good-templary" veroordeel nie, maar as die enigste weg aangedui: uitkoping van die predikant vir £600. Daardie teleurstelling en die teenswoordige kerklike konstitusie het hulle die nodeloosheid laat insien om verder dié weg op te gaan.

6. Die status van hulle gemeente: (a) Wat beteken die bewering van die broeders "dat hulle nie 'n nuwe genootskap opgerig het nie"? Beteken dit dat hulle nou nog tot die NG Kerk behoort? Hierop is geantwoord dat hulle hulle nie meer as deel van die NG Kerk beskou nie (sien ope brief). (b) Beskou hulle hulle as 'n selfstandige kerklike instituut? Hierop het hulle net ja geantwoord. 7. Die handhawing van taal en nasionaliteit: Wat word deur hulle bedoel met die handhawing van taal en nasionaliteit? Die Hollandse taal is teenswoordig nog die Kerktaal, die Statevertaling van die Bybel is die offisiële; geen ander taal word gebruik nie. 8. Die byvoegsel "onder die Kruis": Toe die broeders hieroor nadere inligting gevra is, het hulle die verklaring gegee van die gebeure in die 16de eeu wat tot die stigting van die eerste Kerke onder Kruis in Nederland aanleiding gegee het.

9. Die verhouding van die Kerk ander die Kruis tot die NG Kerk: Aan die broeders is die vraag gestel wat hulle verhouding tot die NG Kerk is en of hulle die NG. Kerk as die valse Kerk beskou. Hierop het hulle geantwoord: Ons staan in geen betrekking tot die NG Kerk nie, maar het nogtans nie vrymoedigheid om die Kerk te beskou as 'n valse Kerk nie, hoewel ons ons met die rigting van daardie Kerk nie kan verenig nie. 10. Die eis van art. 28 van die Geloofsbelydenis: Volgens art. 28 van die Geloofsbelydenis moet elkeen hom by die ware Kerk voeg. Hoe beskou die broeders nou die Gereformeerde Kerk? Hierop het hulle geantwoord: "Sover ons kennis van die Kerk het, beskou ons dit as die ware Kerk; daarom het ons juis hier verskyn om met die Kerk nader kennis te maak." En toe hieroor verder gevra is of dit dan die plan is om ingeval dit nog verder mag blyk dat die Gereformeerde Kerk die ware Kerk is, ooreenkomstig art. 28 van die Geloofsbelydenis by die Kerk aan te sluit, is geantwoord dat hulle aan die leiding van die Heilige Gees glo; as die Gees ons daartoe lei, sal dit seker moet gebeur.

11. Die organisasie van hulle Kerk: Is daar ook meer diakens as ouderlinge in die Kerk onder die Kruis en het die diakens ook volle stem in die Kerkraad? Hierop is "ja" geantwoord; met die gevolg dat verder gevra is of die broeders nie die wenslikheid daarvan insien met die oog op die kerkregering dat daar nie meer diakens as ouderlinge moet wees nie, waarop geantwoord is dat as die Kerkorde wat hulle aangeneem het, dit vereis, hulle 'n plan sal maak om volgens Kerkorde te handel. 12. Die saak van erkenning deur die Gereformeerde Kerk: Aangaande die versoek vervat in die lasbrief, naamlik om deur die Gereformeerde Kerk erken te word, is verder verklaar dat die Gereformeerde Kerk onder die Kruis graag deur die Gereformeerde Kerk as 'n susterkerk sou erken wil word as laasgenoemde daar vrymoedigheid toe mag vind. Ook die gedagte van samewerking is aangeroer, en daar is gevra hoedanige "samewerking" verlang word. Hierop het hulle gesê dat hulle die Gereformeerde Kerk vra om in hulle Kerk behulpsaam te wees met bediening van die Woord en Sakramente en tot verspreiding van die Gereformeerde beginsels in ons land. Op die vraag of ook erkenning van die NG Kerk gevra is, het hulle geantwoord dat daarvoor geen vrymoedigheid was nie.

13. Die posisie van die konsulent van die Kruisgemeente: Op die vrae in verband met die konsulent, nl. aan watter Kerk hy (ds. S.J. du Toit) behoort, is geantwoord aan die NG Kerk. Toe verder gevra is of die bedienende konsulent dan nie ook saam met die broeders die Kerk moes verlaat het as daar onsuiwere leer verkondig word nie, want hoe kon die konsulent van die Gereformeerde Kerk onder die Kruis nog aan die NG Kerk behoort ? Daarop is geantwoord: Dit wil nie sê dat daar nie ook nog regsinnige leraars in die Kerk kan wees nie, soos hulle hul konsulent beskou, veral waar die bedienende konsulent eens is met die Gereformeerde Kerk onder die Kruis en die uittreding goedkeur. Op die vraag waarom die konsulent nie ook uitgetree het nie, moet hy maar self antwoord gee, ook omdat hulle meen dat die saak van die konsulent tans nog behoort tot die buitengewone omstandighede waarin die gemeente hom bevind, en dat dit ook mettertyd anders sal moet word.

Die bespreking van die saak en die besluit daaroor

Die Gereformeerde kerk Strydenburg, moontlik met sy ingebruikname.

Ná hierdie deurtastende ondervraging van die broeders, waardeur alle moontlike inligting bekom is, het die voorsitter geleentheid gegee om die saak as sodanig te bespreek, en hiervan het talle afgevaardigdes gebruik gemaak. Nadat twee voorstelle ingekom het, wat ook nog weer deeglik bespreek is, het die Vergadering met 'n groot meerderheid van stemme die eerste voorstel aangeneem, wat hierop neergekom het: "Nadat die Algemene Vergadering van die Gereformeerde gemeentes in die Kaapkolonie van die broeders afgevaardigdes van die Gereformeerde Kerk onder die Kruis te Strydenburg gehoor het dat die Kerk onder die Kruis in leer en kerkregering en vir 'n groot deel ook in diens die Gereformeerde beginsels, soos uitgedruk in die Drie Formuliere van Eenheid en die Dordtse Kerkorde, aangeneem het, word verklaar dat met veel genoeë daarvan kennis geneem is.

"Aangesien hierdie Algemene Vergadering slegs 'n deel van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika verteenwoordig, meen hy, dat hy in hierdie saak nie selfstandig mag handel in die erkenning van 'n nuwe kerklike formasie nie. Hy beskou dat sodanige erkenning geheel en al ’n saak is wat tuishoort by die Sinode, wat die hele Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika verteenwoordig. Wat die punt van samewerking betref, spreek hierdie Algemene Vergadering die wenslikheid uit dat die kerkrade hulle respektiewe leraars verlof mag gee om die Gereformeerde Kerk onder die Kruis te help met die diens van die Woord en, as daar bepaalde behoeftes is, ook met die diens van die Sakramente. Verder is dit ons bede dat dit die Here genadiglik mag behaag om sy dierbare Woord te heilig aan baie harte sodat daardeur en deur die werking van die Heilige Gees al die uitverkorenes vergader en al die ware gelowiges in een kerklike gemeenskap verenig mag word."

Duidelik blyk dus uit die besluit in watter moeilike posisie die vergadering deur die versoek van Strydenburg gebring is. Erkenning van 'n ander kerkformasie kan nie deur 'n vergadering wat maar 'n deel van die Kerk verteenwoordig, geskied nie, en dit word ook trouens onomwonde uitgespreek. Dit was te meer nodig waar die Algemene Sinode van die Kerk in 1882 in verband met die Kerkverenigingsaksie van die Hollandse Kerke in Transvaal uitdruklik besluit het "dat op grond van die organisasie van die Gereformeerde Kerk in SA 'n gedeeltelike vereniging altyd ten sterkste afgekeur moet word, omdat die Gereformeerde Kerk nie in fraksies bestaan nie . . . maar saamgestel is uit al die Gereformeerde gemeentes in die drie lande . . . wat ten nouste met mekaar verenig is en sodoende 'n geheel uitmaak. Maar die besluit openbaar beslis welwillendheid teenoor die Kruisgemeente, wat bewys word deur die moontlikheid dat die kerkrade die gemeente met die bediening van Woord en desnoods ook van die Sakramente kon help.

Die afgevaardigdes van Strydenburg het in hulle afskeidswoord ook gesê dat hulle iets meer verwag het, maar dat hulle tog dankbaar is vir die besluit en dat hulle hoop dat die bande later nouer aangehaal sal word. Hierop het die voorsitter hulle toegeroep om moed te hou en die hoop uitgespreek dat hulle die volgende jaar weer afgevaardigdes sou stuur. Dit het inderdaad gebeur, want op die volgende Algemene Vergadering, gehou in 1899, het broeder N.J.J. Badenhorst weer as afgevaardigde verskyn en is aan hom geleentheid gegee om mededelinge te doen aangaande die gemeente wat hy verteenwoordig het. Daar was ook 'n beskrywingspunt van een van die kerkrade van die Gereformeerde Kerk ten effekte dat die vergadering sy besluit in sover dit die bediening van die Sakramente te Strydenburg betref, in hersiening moes neem. Maar die Vergadering het ná bespreking van die saak in die beskrywingspunt vervat, en nadat sekere vrae aan broeder Badenhorst gestel is, net besluit dat dit nie nodig geag word om op die besluit terug te kom nie. Intussen het die Tweede Vryheidsoorlog uitgebreek en was dit eers weer op 13 September 1902 moontlik om te vergader, maar op daardie vergadering was geen berig van Strydenburg nie.

Die Kerke onder die Kruis probeer ’n eie kerkverband stig

Ds. S.J. du Toit en sy vrou se portret in die kerk se konsistorie.

Uit die oorsig van die totstandkoming van hierdie Kerkgroep het dit duidelik geblyk dat hulle nie gelyktydig ontstaan het nie maar met tussenposes van selfs jare gestig is. Daar het dan ook aanvanklik geen kerkverband onder hulle bestaan nie, maar gaandeweg het die behoefte daaraan blykbaar na vore getree. Teen die einde van 1909 het ds. S.J. du Toit ses Kruisgemeentes en vier gemeentes van die Ned. Geref. Kerk van Transvaal bedien; twee van die gemeentes van laasgenoemde Kerkegroep, naamlik Bethal en Heidelberg, het toe reeds met goedkeuring en medewete van ds. Du Toit by die Gereformeerde Kerk aangesluit.

Op 21 Februarie 1910 is 'n Algemene Vergadering gehou van die kerke wat deur ds. Du Toit bedien is, waar agt gemeentes verteenwoordig was. Een groot moeilikheid het die totstandkoming van 'n kerkverband in die weg gestaan, naamlik die feit dat dit twee aparte Kerkgroepe was, wat tot sover los van mekaar bestaan het en selfs twee aparte name gedra het. Op hierdie vergadering moes dus eers gepoog word om 'n eenheid tussen die twee groepe te bewerkstellig. Dit het voorspoedig gegaan, want die afgevaardigdes van die sogenaamde "Scouts"-kerk het die vergadering meegedeel dat hulle bereid is om die naam Gereformeerde Kerk onder die Kruis te aanvaar. Hierdie bekendmaking is met algemene byval begroet, en gevolglik kon die Algemene Vergadering daartoe oorgaan om 'n kerkorde op te stel. Die doel van die Kerkorde was : (1) om vas te stel wat die Kerke as belydenisskrifte aanvaar, (2) op watter wyse die gemeentes regeer sou word, en (3) watter mag die Algemene Vergadering sou hê. Die Algemene Vergadering het verder 'n broederlike brief gerig aan die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, en nog 'n "ope brief" waarin die besware teen die NG Kerk saamgevat is, is wêreldkundig gemaak. Met hierdie stap het dit dus geblyk of daar konsolidasie gekom het tussen die Kerke onder die Kruis onderling en verder ook vereniging met die gemeentes van die Ned. Geref. Kerk in Transvaal.

Deur die optrede van hierdie Kerkvergadering is daar dus 'n kerkverband gesmee, aangesien daar van toe af 'n gemeenskaplike belydenis en Kerkorde was waarop die kerkverband volgens gereformeerde opvatting moet berus. Die Kerke het dus ongetwyfeld vooruitgesien na 'n rustiger en verenigde voortbestaan maar het nie geweet dat 'n moeitevolle tydperk vir hulle vlak voor die deur gestaan het nie. In 1910 was ds. Du Toit in ’n ongeluk, met die gevolg dat sy herderlike reise nie meer kon plaasvind nie. Op 19 April 1911 is 'n Algemene Vergadering van die Kerke onder die Kruis op Daljosafat bepaal, maar ds. Du Toit kon dit ook daar nie bywoon nie. Daardie Vergadering moes dus ernstige aandag skenk aan die geestelike bearbeiding van die gemeentes noudat die konsulent deur sy ongesteldheid verhinder is om op te tree. 'n Kommissie bestaande uit oudll. C.J.J. du Plessis (Lindley), P.J. Badenhorst (Strydenburg) en C.J. Taljaard (Standerton) is benoem om hierdie saak te hanteer. Op 28 Mei 1911 is ds. Du Toit oorlede sodat die Kerke onder die Kruis herderloos gelaat is.

Gereformeerde Kerk en die Kruiskerke se bedieningsnood

P.J. Badenhorst het 'n reuserol in die geskiedenis van die Kerk onder die Kruis gespeel. Deur sy bemiddeling is die grond verkry waarop die eerste Kruiskerk gebou is. Hy het manalleen die NG Sinodale Kommissie aangedurf. Toe ds. Du Toit te siek was om sy herderlike pligte na te kom, was Pieter Badenhorst verantwoordelik vir die geestelike versorging van Kaapland se Kruisgemeentes. Hy was die sameroeper wat die Kruisgemeentes in 1914 by ontbinding op Breyten byeengebring en die ontbindingsvergadering gekonstitueer het.

Op die derde Algemene Vergadering, gehou op Strydenburg op 25 Desember 1911, het die kommissie rapport gedoen, en daaruit blyk dat pogings in die werk gestel is om ds. Francois Stefanus du Toit, wat in 1905 van die NG na die Hervormde Kerk oorgegaan het, te kry om hulle te bedien, maar hy wou nie. Verder het hulle 'n kommissie ontmoet wat in 1910 deur die Sinode van die Gereformeerde Kerk benoem is nadat die eerste Algemene Vergadering (1910) die brief van die Kerke onder die Kruis behandel het, en die resultaat van die onderhoud was min of meer soos volg: (1) Op die vraag van die Kommissie van die Kruiskerke of 'n leraar van die Gereformeerde Kerk hulle sou kon bedien, was die antwoord nee, want dan sou hy eers sy kerklike verband moes opsê en by daardie Kerk aansluit. (2) Die leraars van die Gereformeerde Kerk was ook van oordeel dat die teenswoordige skikking om Woord en Sakramente in die Kruisgemeentes te bedien, nie op die duur sou kon voortgaan nie. (3) Verder was hulle ook van oordeel dat die verskilpunte tussen die Kerk onder die Kruis en die Gereformeerde Kerk nie sodanig was dat aansluiting in die weg staan nie, aangesien die twee Kerke tog een was in leer, diens en tug. (4) Die leraars van die Gereformeerde Kerk was ook nog van oordeel dat wanneer die Sinode van die Gereformeerde Kerk in 1913 vergader, die Gereformeerde Kerk onder die Kruis tot 'n besluit moet gekom het op die punt van al of nie aansluiting. (5) Tot die Sinode van 1913 sou die predikante wat gewillig was en verlof van hulle kerkrade ontvang het, die Kruisgemeentes help deur Woord en Sakramente te bedien.

Die Algemene Vergadering het hierdie rapport van sy kommissie bespreek en toe tot die volgende besluit gekom: "Die Algemene Vergadering van die Gereformeerde Kerke onder die Kruis, staande op die grondslag van Gods Woord en die belydenisskrifte van die Gereformeerde Kerke, naamlik die Drie Formuliere van Eenheid, spreek uit: (a) dat op dié grondslag hierdie Vergadering sy eenheid gevoel met ander Kerke op dieselfde grondslag en met name met die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika; (b) dat hierdie Vergadering meen dat dit uiteindelik tot vereniging met hierdie Gereformeerde Kerk moet kom maar dat die tyd daarvoor nou nog nie ryp is nie, maar (c) dat die afgevaardigdes hulle respektiewe gemeentes omtrent hierdie saak moet inlig en raadpleeg met die doel om tot daadwerklike vereniging te kom. Met hierdie besluit, wat nie eenparig geneem is nie, het die Kerke onder die Kruis dus die moontlikheid van onderhandeling met die oog op kerkvereniging geopen en sou in die nabye toekoms dus daaraan aandag geskenk moes word deur die afsonderlike kerkrade. Die Vergadering het nog verder probeer om die bedieningsvraagstuk op te los maar kon nie verder kom as die hulp wat van die kant van die Gereformeerde Kerk toegesê was nie.

Die Kerke verenig

Die Gereformeerde kerk op Strydenburg wat as 'n kerk onder Kruis ontstaan het, het in 2014 net 13 belydende en drie dooplidmate oorgehad.

Hoewel die Gereformeerde Kerk onder die Kruis kort ná sy stigting in 1897 'n versoek tot die kuratore van die Teologiese Skool gerig het om die verhouding tussen dié Kerk en die Gereformeerde Kerk in SA te bepaal, en verder direk met die Algemene Vergadering van die Gereformeerde Kerk in die Kaapkolonie in verbinding getree het, was dit eers in 1910 dat die saak van die Kerke onder die Kruis die aandag van die Algemene Sinode van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika geniet het. Op daardie Sinode het die brief gedien wat die eerste Algemene Vergadering van die Kerke onder die Kruis in Februarie 1910 aan die Gereformeerde Kerk gerig het. Die Sinode kon dus kennis maak met twee stukke van die Kruiskerke, naamlik die brief en 'n afskrif van die Kerkorde wat op daardie Algemene Vergadering aanvaar is.

a. Die brief van die Algemene Vergadering. "Die afgevaardigdes van die Gereformeerde Kerke onder die Kruis in Suid-Afrika, in Algemene Kerkvergadering byeen op Strydenburg, aan die Sinode van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika – mag genade en vrede aan u vermenigvuldig word. Geliefde broeders, Ter ere van ons geseënde en enigste hoof, Jesus Christus, kan ons u berig dat ons ons onderling verenig het, volgens bygaande Kerkorde. Met dankbaarheid het ons op ons eerste Algemene Vergadering kennis geneem van die broederlike wyse waarop die stigting van die eerste Gereformeerde Kerk onder die Kruis op Strydenburg deur die Algemene Vergadering van die Gereformeerde Kerk in die Kaapkolonie begroet is, blykens art. 46 van die Vergadering in Januarie 1898, asmede van die hulp wat ons tot dusver gebied is deur sommige leraars van u Kerk. In die wens om hierdie broederband te versterk en verder te reël het ons van ons kant 'n kommissie benoem met ons konsulent as saamroeper en verder bestaande uit die broeders P.J. Badenhorst, van Strydenburg (K.K.), H.C. Engelbrecht van Hoopstad (O.R.K.) en C.J. Taljaard van Standerton, Transvaal. Verder moet ons u nog berig dat ons as korresponderende kerkraad benoem het die kerkraad van Strydenburg, met ons konsulent, ds. S.J. du Toit." Die stuk is onderteken deur al die afgevaardigdes saam met die konsulent en was gedateer 22 Februarie 1910.

b. Die Kerkorde van die Kerke onder die Kruis. Art. 1. Die grondslag van die Gereformeerde Kerke onder die Kruis is wat die leer betref, Gods onfeilbaar Woord as enigste en algenoegsame heilsopenbaring van God en kenbron van die waarheid, en in ooreenstemming daarmee die drie Formuliere van Eenheid, soos vasgestel deur die Sinode van Dordrecht (1618/'19), en wat kerkbestuur betref op die Dordtse Kerkorde vir sover dit nog van toepassing is onder ons gewysigde omstandighede.

Art. 2. Die naam van die Kerke. Die naam ontleen hulle aan die "Kerk of gemeentes onder die Kruis" deur gemelde Nasionale Sinode van Dordrecht erken in artt. 4 en 7 van die Dordtse Kerkorde, omdat hulle op dergelike wyse ontstaan het en bestaan.

Art. 3. Die Kerk verklaar hom bereid tot broederlike verhouding en samewerking met ander Protestantse kerke wat in leer en kerkbestuur op dieselfde beginsels gegrond is.

Art. 4. Christus word gehou vir die enigste hoof van sy gemeente, wat die gemeente deur sy Woord en Gees regeer, en die kerkraad vir die enigste kerkbestuur deur Christus en die Apostels ingestel, en verder erken hy geen hoër wetgewende of heerskappyvoerende gesag tussen Christus as die Hoof en sy gemeente nie (Kerkorde van Dordt., art. 84) en verwerp dus alle menslike gesag of kerkwette wat nie op Gods Woord gegrond is nie, volgens art. 32 van die Nederlandse Geloofsbelydenis.

Art. 5. Op grond van Gods Woord en die Dordtse Kerkorde erken hy egter "Kerklike Samekomste" en wel 'n Algemene Kerkvergadering wat om die drie jaar gehou word dog met geen gebiedende of wetgewende gesag nie maar slegs met 'n dienende, voorligtende en hoogstens met 'n leerbepalende mag.

Art. 6. Op die voorskrif van Christus, sy enigste Hoof, en op die voorbeeld van die Apostels verwerp hy alle koophandeldrywery in die gemeente van Christus en bedien alle genademiddels sonder prys en sonder geld. Geen andere as vrye liefdegawes van die gemeente word in ontvangs geneem nie.

Art. 7. Met die oog op die toenemende afval in die verwêreldlikte Christendom en lettende op die ernstige tekens van die tye wat die naderende toekoms van Christus aankondig, ag hy die beoefening van die onvervulde profesieë 'n gebiedende plig vir die tyd waarin ons lewe, sowel in onderlinge byeenkomste as in die openbare prediking van die Woord.

Met hierdie twee stukke op die sinodale tafel kon die Sinode dus direk 'n duidelike beeld van die doel en strewe van die Kerkgroep verkry en dit ook in daardie lig bespreek. Blykens die notule van die vergadering is ná bespreking van die saak besluit om 'n kommissie te benoem ter kennismaking en om op die eersvolgende Sinode te rapporteer. Dit is hierdie kommissie wat vermeld is deur die kommissie vir bediening van die Kerke onder die Kruis op hulle Algemene Vergadering op Strydenburg in Desember 1911 en met wie onderhandel is insake die geestelike bearbeiding van hierdie Kerke. En volgens aanbeveling van hierdie Sinodale deputaatskap moes die Kerke onder die Kruis hulle intussen tog maar weer wend tot die kerkrade vir hulpdienste deur die predikante van die Gereformeerde Kerk. Hulle het egter nie net met die Kerkrade in verbinding getree nie, maar ook met die Algemene Vergaderings. En blykens die besluite wat op die Vergaderings geneem is, moes hulle hulp aanvra by die Kerkrade.

Die Algemene Sinode van die Gereformeerde Kerk het van 6 tot 13 Maart 1913 op Steynsburg vergader, en op die vergadering sou die saak van eenwording van die twee Kerkgroepe behandel moes word. Op die Sinode was ook verteenwoordigers van die Kerke onder die Kruis. Hulle is deur die praeses verwelkom, waarop oudl. Liebenberg geantwoord en gesê het dat hulle geen besondere opdrag het nie, maar dat hulle gekom het om die deputaatskap wat deur die vorige Sinode benoem is, te ontmoet. Die ontmoeting het plaasgevind, en daarna het die deputaatskap sy rapport aan die Sinode voorgelê, waaruit die volgende blyk:

(1) Ná die eerste ontmoeting met die kommissie van Kerke onder die Kruis, het die deputate die predikante geadviseer om die gemeentes met die bediening van Woord en Sakramente te help.

(2) Ná die tweede ontmoeting was daar sprake van die inlywing van die Kerke by ons kerkverband, en die eerw. Sinode dra reeds kennis van die inlywing van die gemeentes Lindley en Frankfort by ons Kerk; terwyl by 'n derde ontmoeting met gemelde kommissie gedurende hierdie sitting dit geblyk het dat daar in hierdie verband nog 'n paar kleinere besware is, en

(3) ten opsigte van hierdie laaste adviseer u kommissie nou: (a) dat by eventuele inlywing in ons kerkverband die gemeentes onder die Kruis hulle moet voeg by die respektiewe Algemene Vergaderinge, en (b) dat tot die eersvolgende sittinge van die Algemene Vergaderinge ons predikante, indien daartoe versoek, hierdie gemeentes nog sal bedien met toestemming van die respektiewe kerkrade. Die Sinode het hierdie rapport behandel en dit met dank aan die kommissie goedgekeur. Daarmee was die weg vir verdere onderhandeling met die oog op inlywing by die kerkverband van die Gereformeerde Kerk dus oopgemaak. Hierna is die verdere onderhandelinge deur die afsonderlike Algemene Vergaderinge gevoer.

Algemene Vergadering van die Kaapkolonie

Hoewel die Algemene Vergadering van die Kaapkolonie die eerste te doen gekry het met die Gereformeerde Kerk onder die Kruis, was dit tog die laaste om aandag te skenk aan die opneming van dié gemeentes na die Sinodebesluit van 1913. Op 7 Maart 1914 het die Vergadering op Molteno byeengekom, en hier was verteenwoordigers aanwesig van drie gemeentes onder die Kruis, naamlik Strydenburg, Ceres en Clanwilliam.

Volgens die notule het hierdie saak soos volg verloop: Die aansoeke van genoemde drie gemeentes om opgeneem te word in die kerkverband van die Gereformeerde Kerk in SA is ontvang. Die sewe artikels van die Kerkordening is gelees en bespreek (art. 17). Daarna het die Vergadering in komitee gegaan en die aansoeke bespreek en daaroor soos volg besluit: Die Algemene Vergadering besluit om die versoek van die Gereformeerde gemeentes onder die Kruis op Strydenburg, Ceres en Clanwilliam toe te staan en hulle op te neem in die kerkverband van die Gereformeerde Gemeentes in SA soos deur hulle gevra. Wat die gestelde voorwaarde betref, daarin bewillig die Algemene Vergadering sodat die bedoelde sewe artikels in die oorkondes van die gemeentes opgeneem kon word as 'n nadere verklaring van die dinge uit die Heilige Skrif waarop die gemeentes kragtens hulle geskiedenis die nadruk wens te lê. Voorts verstaan die Algemene Vergadering die toetreding van die gemeentes tot die kerkverband so dat die gemeentes alle verpligtinge wat uit die Kerkverband voortvloei sal nakom, net soos die ander gemeentes. Hierdie besluit het egter geen betrekking op die kleurlinge wat tot die gemeentes behoort nie (art. 19).

Daarna het die Vergadering weer in die openbaar voortgegaan en het die broeders afgevaardigdes van die Gemeentes onder die Kruis weer in die vergadering verskyn, en nadat die besluit aan hulle bekend gemaak is en hulle verklaar het dat hulle daarmee instem, is aan die broeders sitting in die vergadering verleen en deur dr. P.C. Snyman 'n woord van verwelkoming tot hulle gerig.

Die gemeente Ceres het net 12 jaar bestaan, want dit is in 1926 ontbind.

Gevolgtrekking

As die behandeling van die aansoeke van die verskillende gemeentes onder die Kruis so nagegaan word, wek dit die indruk dat alles so maklik gegaan het; tog was daar vooraf 'n ernstige worsteling op die byeenkomste van die gemeentes onder die Kruis. Daar was ook verskil in eie geledere, want Lindley en Frankfort het reeds te kenne gegee dat hulle gaan aansoek doen om opgeneem te word in die Kerkverband van die Gereformeerde Kerk in SA, maar die ander gemeentes het die saak nog oorweeg. Dit kon egter nie onbepaald voortduur nie, want die Gereformeerde Kerk kon die tydelike hulpverlening nie bestendig nie.

Eers op die Algemene Byeenkoms van die Kerke onder die Kruis op 5 Januarie 1914 op Breyten is uiteindelik besluit om die gemeentes onder die Kruis aan te beveel om in die Kerkverband van die Gereformeerde Kerk in SA opgeneem te word, en dan is die redes vir die advies genoem, naamlik omdat die twee kerke een is in leer, diens en tug en verder omdat hulle dieselfde belydenisskrifte en kerkordes het. Maar die Vergadering het ook nog sekere voorwaardes bygevoeg, naamlik waar hele gemeentes opgeneem word, sal die kerkrade net soos hulle nou saamgestel is, maar voortgaan, soos op Lindley en Frankfort gebeur het; waar enkele lidmate toetree, moet dit as individue gebeur, en die gemeentes onder die Kruis mog wel die sewe Kerkordeartikels eerbiedig. Dit is die rede waarom al die gemeentes onder die Kruis behalwe Lindley en Frankfort die punt van die sewe artikels in hulle aansoeke genoem het.

Hoewel die Algemene Vergaderings van die verskillende provinsies hierdie versoek insake die Kerkordeartikels bewillig het, was hulle tog bedug dat dit moontlik 'n soort skeiding onderling kon bewerkstellig, en gevolglik is in die geval van Breyten, Hoopstad en die drie gemeentes onder die Kruis van Kaapland bygevoeg: (i) dat die 7 artikels opgeneem kon word as 'n nadere verklaring van die dinge uit die Heilige Skrif waarop die gemeentes kragtens hulle geskiedenis die nadruk wens te lê, en (ii) dat die gemeentes in die kerkverband opgeneem word met die uitdruklike verstandhouding dat hulle alle verpligtings wat uit die kerkverband voortvloei, sal nakom net soos die ander. Daar sou dus nie twee kategorieë van gemeentes in een kerkverband wees nie maar net een.

In die geval van die drie gemeentes van Kaapland, naamlik Strydenburg, Ceres en Clanwilliam, word uitdruklik bygevoeg dat die besluit tot opname nie geld vir kleurlinge wat tot die gemeentes behoort nie. Hier word dus kennelik verwys na 'n toestand in die gemeentes waar blank en nieblank tot dieselfde gemeente behoort het. Soos tevore reeds geblyk het, het die Gereformeerde Kerk se Sinode verklaar dat die soort gelykstelling nie aanvaar kan word nie.

Predikante

Ds. H.W. Schutte, leraar van 2007 tot 2010 (in kombinasie met De Aar en Oranjerivier).

• Johannes Matthys Earle, 1978–1982 (in kombinasie met Philipstown)
• Jan Malan, Jan, 1983–2006 (in kombinasie met De Aar)
• Hendrik Willem Schutte, 2007–2010 (in kombinasie met De Aar en Oranjerivier)
• Jacobus Petrus le Roux, 2010–2012 (in kombinasie met De Aar, Philipstown en Oranjerivier

Bronne

• (af) Krüger, prof. D.W. en Beyers, C.J. (hoofred.). 1977. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.
• (af) Jooste, prof. dr. J.P. 1959. Die Geskiedenis van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika 1859–1959. Potchefstroom: Administratiewe Buro van die Gereformeerde Kerk.
• (en) Potgieter, D.J. (red.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Beperk.
• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
• (af) Vogel, ds. Willem. 2013. Die Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 2014. Potchefstroom: Administratiewe Buro.

Eksterne skakels

• (af) Die geskiedenis van die Gereformeerde kerk Clanwilliam op sy webtuiste Geargiveer 31 Mei 2014 op Wayback Machine. URL besoek op 14 Februarie 2015.