Jacobus Nicolaas Geldenhuys

Ds. Jacobus Nicolaas Geldenhuys (22 Januarie 1875 – Strand, 5 Augustus 1941) was 'n baanbreker-predikant van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in die destydse Suid-Rhodesië. Soos die naam van ds. P.A. Strasheim, die stigter van die eerste NG gemeentes in dié gebied, is ook ds. Geldenhuys s'n onlosmaaklik verbonde aan die groei en bestendiging van al die gemeentes gedurende die eerste dekade van die 20ste eeu; daarom is hy dan ook destyds die "Apostel van Rhodesië" genoem.

Jacobus Nicolaas Geldenhuys
Ds. J.N. Geldenhuys
Naam	Jacobus Nicolaas Geldenhuys
Geboorte	22 Januarie 1875
Sterfte	5 Augustus 1941 Strand, Kaapland
Kerkverband	Nederduits Gereformeerd
Gemeente(s)	Bulawayo, Deben, Mafeking, Griekwastad, Gwelo, Duplooysburg, Niekerkshoop
Jare aktief	1904–1935
Kweekskool	Kweekskool, Stellenbosch

Niks is uit die beskikbare bronne oor sy jeugjare bekend nie. Hy is in 1903 as predikant in die NG Kerk gelegitimeer nadat hy sy studie aan die Kweekskool op Stellenbosch voltooi het. In 1904 neem hy 'n beroep aan na die toe nege jaar oue NG gemeente Bulawayo. Die gemeentes van die hedendaagse Zimbabwe het aanvanklik onder die Ring van Hopetown sorteer, maar dié ring het ontwikkel in die Ring van Dutoitspan. Aan dié ring is die taak opgedra om 'n leraar vir Rhodesië te kry. Vrugtelose pogings is aangewend totdat prop. Geldenhuys oorgehaal is om ses maande in die gemeente Bulawayo, wat toe die sterkste eenheid van die NG Kerk in die gebied was, te gaan arbei.

Eerste dienstyd in Rhodesië

Geldenhuys is in April 1904 by geleentheid van die nagmaalsviering deur di. P.J. de Vaal (van die NG gemeente Kimberley en W.F.P. Marais (leraar van die NG gemeente Dutoitspan) bevestig. Die gemeente het besluit om £50 vir sy salaris vir die ses maande by te dra. Die voorsitter van die ring, ds. Marais, het ook Livingstone en Waterval besoek, waar hy onderskeidelik 60 en 50 mense behorende tot die NG Kerk teëgekom het. Hulle kon by dié geleentheid vir die eerste keer benoorde van die Zambezi 'n erediens in hul eie taal aanhoor.

Reeds in sy studiejare het prop. Geldenhuys verklaar dat sy hart na die "uitgewekene van my volk" trek en noordwaarts staan. Met die versoek om in Rhodesië te gaan arbei, is sy begeerte vervul en ná die tydperk van ses maande het hy baie beslis geweet dat hy in dié gebied wou aanbly. So beroep die gemeente Bulawayo hom amptelik en is hy in November 1904 as die eerste predikant deur die lidmate van Bulawayo beroep, georden.

Bulawayo-wyk

Die jong predikant se gemeente was die grootse in suidelike Afrika, maar dit het hom nie gestuit nie. Die Bulawayo-wyk van die gemeente het gestrek van Francistown in Betsjoeanaland tot noord van Livingstone in Noord-Rhodesië. Met die uitsondering van Enkeldoorn (die teenswoordige NG gemeente Chivhu, was al die gemeentes herderloos, onder meer Salisbury, Umtali en Melsetter. Dié gebied het sowat 1,1 miljoen km² beslaan, so groot soos Suid-Afrika met die uitsondering van KwaZulu-Natal. Vervoer in dié gebied is daardeur vergemaklik dat die treinspoor toe al gestrek het tot op Beira, Portugees-Oos-Afrika, in die ooste en die Victoria-waterval in die noorde.

Buiten die uitgestrektheid, is ds. Geldenhuys se taak bemoeilik deur die lidmate se gebrekkige godsdienssin. Hy het gekla die NG lidmate gee nie om by watter kerklike gemeenskap hulle aansluit of waar hulle hul kinders laat doop nie. "Die susters neem meestal aan die Avondmaal deel," het hy geskryf; "die broeders verkies om weg te bly." Volgens hom het "broederlike liefde gekwyn, min geduld is beoefen, en ewe min sigbare belangstelling in die Christelike werksaamhede" is opgemerk. Elkeen het geblyk besig te wees met sy eie sake, en veral vind hy die taal van die jongmense in die verafgeleë distrikte "zeer onkies".

Op onderwysgebied het dit hom ontstel dat geen Hollands aan die NG kerkskooltjie gegee is nie en hy het dadelik stappe gedoen om ander onderwysers te kry sodat met die onderwys nie net in die Bulawayo-wyk nie, maar in al die gemeentes in Suid-Rhodesië, 'n vaste koers ingeslaan kon word. Mettertyd het hy daarin geslaan om vrywillige vrou te kry om uit die Suide na Rhodesië te gaan.

Konsulent-gemeentes

Ds. Jacobus Nicolaas Geldenhuys en sy vrou, 'n nooi Pretorius, die eerste leraar van die NG gemeente Bulawayo (1904–1911), NG gemeente Deben (1911–1915) en NG gemeente Gweru (1922–1925).

Ds. Geldenhuys het in 1905 na Salisbury gegaan waar hy die gemeente en kerkraad opgebreek en verspreid aangetref het. Hy het dadelik die mense bymekaargebring, 'n gemeentevergadering belê, 'n kerkraad laat kies en 'n leraar beroep. 'n Jaar later het ds. D. du P. Steyn daarheen gegaan.

Op Melsetter was sake nie veel beter daaraan toe nie. Ds. Geldenhuys het as voorsitter van die vakante gemeente se kerkraad opgetree om 'n leraar te beroep en ds. J.J. Wessels is die volgende jaar daar bevestig. Al die gemeentes is in dié tyd in die Ring van Dutoitspan opgeneem. Ds. Geldenhuys se vernaamste werk was om die kerklike sake in Rhodesië in die reine te bring en om sy landgenote in die Suide bewus te maak van die toedrag van sake benoorde die Limpopo. So het hy op 'n groot skaal en deur elke moontlike middel reise, preke, boodskappe, artikels in die koerante en tydskrifte, pleidooie en toesprake op Rings-, Sinode- en ander vergaderings die belange van die NG Kerk in Rhodesië onder die aandag van die gewone kerkgangers in die Suide te bring. Dit was veral danksy dié onophoudelike bewusmakingsveldtogte sowel as sy besonderse liefde en visie vir die land suid en noord van die Zambesie dat hy die naam "Apostel van Rhodesië" gekry het.

Onderwys

Ds. Geldenhuys het, buiten die onderwyseresse wat hy in die distrikte Bulawayo en Gwelo geplaas het, hom veral die lot van die behoeftige kind aangetrek. Om 'n verenigde front op onderwysgebied te vorm is in 1906 ná die eerste gemeentevergadering op Enkeldoorn besluit om 'n onderyskommissie, bestaande uit di. Geldenhuys, Steyn en Wessels, aan te stel wat 'n wakende oog oor die skoolsake van die NG Kerk se kinders in Rhodesië moes hou. Die kommissie het dadelik opgetree en die kerkskooltjies op gesonde voet geplaas.

Ds. Geldenhuys het hom toe beywer vir die oprigting van 'n nywerheidskool in Bulawayo, maar die koste was te hoog. Op die Sinode van 1906 en weer op die onderwyskonferensie was daar sprake van moontlike geldelike hulp van die Sinode, maar daar het nisk verder van die nywerheidskool-gedagte gekom nie.

Daisyfield

Die Vrouesendingbond (VSB) en Afrikaanse Christelike Vrouevereniging (ACVV) het tydens ds. Geldenhuys se dienstyd in Rhodesië en veral Bulawayo getoon. Die VSB het twee werksters na Bulawayo gestuur en ook 'n hulpprediker vir sy eerste jaar in die kolonie gesalieer. Eerw. A.J. Botha moes ees met huisbesoek en diens tot in die Noorde help, maar daarna meer bepaald met die onderwys.

Eerw. Botha moes ds. Geldenhuys help met die stigting van 'n kinderhuis vir die weeskinders van die NG Kerk en hy het gou ná sy koms so 'n huis gekry wat gou vol geword het. Ds. Geldenhuys het dié weeshuis amptelik in 1911 geopen nadat sy idee van 'n nywerheidskool deur die mat geval het. Eerw. Botha was die eerste huisvader en het nog dié amp beklee toe die huis so gegroei het dat dit na Daisyfield moes verskuif. Dié inrigting is later Bothashof genoem ter ere van eerw. Botha.

Noord-Rhodesië

Ds. Geldenhuys was ook 'n baanbreker van die streek wat later Zambië sou word, want hy was die eerste NG leraar wat doelbewus vir die belange van dié gebied probeer behartig het. Omdat sy werkkring reeds so groot was, kon hy nie veel doen nie, maar hy het wel langs die spoor en verder met 'n fiets die mense opgesoek, sakramente bedien en die pad vir sy opvolger oopgemaak. In Noord-Rhodesië moes hy en sy reisgenoot ook van 'n kano op die Zambezi gebruik maak en die gevare van krokodille trotseer. Toe hulle een aand langs die oewer van die rivier moes oornag, het 'n leeu hulle bekruip wat op vyf tree van die vuur af verwilder is.

Sy vertrek uit Bulawayo

Ná 'n dienstyd van sowat agt jaar, ontvang ds. Geldenhuys 'n beroep na die toe twee jaar oue NG gemeente Deben in die Unie. In 'n pioniersland soos Rhodsië het die ywerige predikant 'n besonderse plek in die gemoed van sy geloofsgenote verower. Veral by die kinders en die verspreide lidmate was hy gelief. Hy word beskryf as 'n "diep geestelike" wat hom afgesloof het om besoek aan al die lidmate te bring.

Hy het duisende kilometer op sy trapfiets afgelê, met sy pakkie klere en kos op sy rug, oor gebaande geweë, op voetpaadjies die wildernis in tot ver in die Belgiese Kongo. Daar het hy op die voetspore van die grootwildjagters gereis, hulle opgesoek en bemoedig, altyd "besiel met 'n hartstogtelike liefde vir die kinders van sy volk". Gereeld was 'n boomstam sy kussing en meer dikwels het hy gepreek in hutte, huise en onder bome as in kerkgeboue. TOe hy ds. Kotze in 1911 as leraar van Salisbury bevestig, het hy vir hom gesê: "Hy sal spoedig in aanraking kom met die Afrikanerdom se skoolvraagstukke en 'n mens mag ook hier nie bang word nie; dog my broeder, wees maar gewapen, want stig jy vir jou 'n skool, dan stig jy vir jou moeilikhede."

Hy was toe nog ongetroud, want eers in 1913, toe hy al 37 of 38 jaar oud was, tree hy in die huwelik met 'n nooi Pretorius van Taung.

Mafeking en Griekwastad

Ds. Geldenhuys omstreeks 1916 toe hy leraar van die NG gemeente Mafeking was.

Ds. Geldenhuys bly net tot 1915 in Deben, want hy vertrek in daardie jaar na Mafeking en in 1919 na Deben se moedergemeente, NG gemeente Griekwastad.

Terug na Suid-Rhodesië

Terwyl ds. Geldenhuys die leraar op Griekwastad was, het die gemeente Gwelo in die aand van 6 November 1920 as eerste afstigting van die Ring van Bulawayo tot stand gekom. Dié gemeente het dadelik ná die afstigting sy eie leraar probeer kry, maar al die pogings was aanvanklik vrugteloos totdat die ou Rhodesiese veteraan, ds. J.N. Geldenhuys, op 2 Junie 1922 as eerste leraar van die jong gemeente bevestig is. Dieselfde aand van sy bevestiging is besluit om 'n pastorie te bou vir omtrent £1 200 en daarvoor is baie milde bydraes uit die Unie en veral die Vrystaat ingesamel.

Ds. Geldenhuys het net drie jaar op Gwelo gearbei, maar alles gou op 'n gesonde grondslag georganiseer gekry omdat hy 'n intieme kennis gehad het van die landsomstandighede sowel as die moeilikhede en probleme van 'n nuwe gemeente. Hy het gou weer kans gekry om sy troetelkind van destyds, Daisyfield, wat in 1914 in die gemeente ontstaan het, onder sy vlerk te neem. Hy het juis ses of wat jaar vantevore na Suid-Rhodesië gereis om op 20 Augustus 1914 die hoeksteen van Daisyfield (die latere Bothashof) se eerste hoofgebou te gaan lê.

Hy het hom beywer om vir Gwelo so 'n selfstandige gevoel moontlik te gee. Hoewel hy kon terugkyk met 'n gevoel van tevredenheid op sy aanvoorwerk in die eerste gemeentes, het hy besef die geldkwessie was met sy tweede verblyf in dié kolonie nog ewe brandend. Dit was egter op die geestelike deel van sy werk dat hy hom met dubbel ywer toegelê het en so het hy die gemeente op 'n hoër peil geplaas.

Tweede afskeid van Rhodesië

Ná net drie jaar op Gwelo aanvaar ds. Geldenhuys in 1925 'n beroep na Plooysburg, vroeër bekend as Duplooysburg, 'n klein gemeente wat destyd amper net uit boere bestaan het en in 1920 van die NG gemeente Dutoitspan afgestig is. Voor sy vertrek uit Rhodesië het ds. Geldenhuys gevra dat die Algemene Armesorg die toelae aan die hulpbehoewende gemeente Gwelo moes aanhou betaal sodat die kerkraad daarmee van sy skuld kon delg.

Ook in Duplooysburg het ds. Geldenhuys nie lank gebly nie, want ná sowat vier jaar aanvaar hy 'n beroep na die gemeente Niekerkshoop, eweneens in Noord-Kaapland.

Dit was sy laaste gemeente, want hy aanvaar sy emeritaat in 1935, waarna hy en sy vrou hulle in die Strand gaan vestig. Hier het ds. Geldenhuys stil heengegaan in Augustus 1941.

Bronne

• Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• Oberholster, dr. J.A.S. 1948 Jaarboek van die Gefedereerde Nederduitse Gereformeerde Kerke, 1949. Kaapstad: Jaarboek-kommissie van die Raad van die Kerke.
• Olivier, ds. P.L. (samesteller), Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers, 1952.
• Olivier, S.P. 1945. Ons Kerk in Rhodesië. Bulawayo: Ring van Bulawayo.
• Van der Merwe, dr. Gerdrie. 1991. Strome lewende water: Nederduitse Gereformeerde gemeente Kuruman 1916–1991. Kuruman: Kerkraad.