NG gemeente Deben

Die NG gemeente Deben is, hoewel net meer as 'n eeu oud, die oudste gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in 'n deel van die Kalahari wat dorpe soos Kuruman, Kathu, Olifantshoek en Postmasburg insluit. Die kern van die gemeente is op die dorpie Dibeng geleë, 25 km per pad (R380) noordwes van Kathu en 53 km per pad suid van Hotazel.

Ds. Jacobus Nicolaas Geldenhuys en sy vrou, 'n nooi Pretorius, onder meer die eerste leraar van hierdie gemeente (1911 tot '15) en ook van die Gwelo, Suid-Rhodesië. Daar verrig hy baanbrekerswerk en was 'n stigter van die Daisyfield-kinderhuis naby die dorp.

Ds. Pieter Truter Stroebel kan as die vader van die gemeente Deben beskou word. Hy was van 1904 tot 1911 leraar van Griekwastad en vir die laaste twee jaar van dié tydperk konsulent van Deben.

Eerw. Daniel Jacobus Krynauw en sy gesin. Hy was verbonde aan die NG gemeente Griekwastad, sy eerste gemeente, van 1907 tot 1909, die jaar toe die Deben van die moedergemeente afstig. Hy het hulpdiens hier en in ander gemeentes verrig tot hy in 1912 beroep is na die sendinggemeente op Upington, sy eerste en laaste standplaas. Hy emeriteer in 1920 en sterf op 10 Februarie 1938.

Ds. Daniel Jacobus Erasmus, leraar van die gemeente van 1920 tot '31 en van 1946 tot 1956, toe hy emeriteer. Van 1931 tot '46 was hy leraar van die NG gemeente Komga.

Agtergrond

Die Kaapse regering het in 1906 die plaas Deben, 'n vervorming van die Tswana-naam Dibeng, aan ene John Sutherland toegeken. In Tswana beteken die naam "drinkplek" of "eerste drinkplek". Dit is so genoem omdat dit in dié dorre streek die eerste drinkplek vir die reisiger was op pad vanaf Kuruman, amper 70 km hiervandaan. Ene Hendrik de Villiers het op Dibeng 'n huisie vir sy gesin gebou waarin die besoekende predikant van Griekwastad dikwels tuisgegaan het in die dae toe dié streek nog deel was van dié moedergemeente, wat op 17 Desember 1881 gestig is en waarvan die middelpunt op die dorp Griekwastad meer as 170 km suid van hier af geleë is.

Gemeentestigting

Dit was in hierdie huisie van De Villiers dat die gemeente Deben op 15 Mei 1909 gestig is. Die gemeente het indertyd 'n gebied groter as die Oranje-Vrystaat beslaan en is in drie wyke verdeel: Deben, Olifantshoek en Kuruman. Op Postmasburg, halfpad tussen Dibeng en Griekwastad en in latere jare ook 'n gemeente in die Ring van Deben, was van 1883 af, toe dit nog Blinkpan geheet het, 'n sentrum van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika en is dan ook na die grondlegger van dié kerkverband, ds. Dirk Postma, genoem. Die NG gemeente Postmasburg is eers in 1923 gestig, 50 jaar na die plaaslike Gereformeerde gemeente.

Met die stigting van die NG gemeente Deben was daar in dié dorre en afgeleë wêreld nog geen kerkgebou nie sodat kerkdienste op Dibeng en Olifantshoek in 'n tent gehou moes word en op Kuruman in die magistraatskantoor, terwyl Nagmaalsdiente ook onder die seringbome langsaan gehou is. Die stigting van die gemeente Deben het dit moontlik gemaak vir die NG Kerk om sy lidmate in dié streek beter te bedien en het slegs sewe jaar later, in 1916, tot die stigting van sowel die NG gemeente Kuruman as die NG gemeente Olifantshoek aanleiding gegee.

Ná die gemeentestigting het ds. P.T. Stroebel van Griekwastad as die konsulent en bygestaan deur eerw. D.J. Krynauw, voortgegaan om die gemeente geestelik te bedien. Ds. Stroebel het in 1904 die beroep aanvaar na die NG gemeente Griekwastad, waar hy bly tot in 1911. Op Griekwastad was hy die konsulent van die dogtergemeente Deben en het gereeld die sowat 170 km hierheen met kar en perde afgelê om die kerklike voorregte na lidmate in dié deel van die Kalahari te bring. Hy is in 1900 gelegitimeer en sterf in die amp op Herbertsdale op 5 Januarie 1938. Intussen was hy, soos Deben se latere ds. D.J. Erasmus van 1920 tot '31 en van 1946 tot '56, van 1911 tot 1927 leraar van die NG gemeente Komga. Ds. Stroebel het hom in die tydelike pastorie op Rietkloof, die plaas van die lidmaat Koot van der Merwe, kom vestig wanneer hy die meer as 100 myl met kar en perde van sy standplaas afgelê het om dienste waar te neem, die sakramente te bedien, huwelike te bevestig en ander kerkwerk te verrig.

Eerste leraar

Op 'n kerkraadsvergadering op 4 Februarie 1911 is die jong gemeente se eerste beroep uitgebring, en wel op prop. T.J. van Wyk, maar sonder welslae. Hierna is ds. J.N. Geldenhuys van die NG gemeente Bulawayo in die destydse Suid-Rhodesië op 15 Mei beroep, wat hy dan ook aanvaar. Hoewel ds. Geldenhuys nie lank in die gemeente gearbei het nie, het hy in sy dienstyd die Kuruman-deel van die moedergemeente op afstigting voorberei. Hy is bevestig op 12 Augustus 1911 by die winkel van Van Druten, om die punt van die berg naby Olifantshoek

Op sy eerste kerkraadsvergadering, op 27 Januarie 1912 op Olifantshoek, verklaar ds. Geldenhuys: "Wij moet stil en bezadigd in ons spreken sijn, de leiding van Gods Geest steeds afvragende." Op hom het 'n reuse taak gewag, want die driekoppige gemeente het uit drie groot wyke bestaan. Die afstand tussen Kuruman en Olifantshoek was 11 uur te perd en dié tussen Deben en Kuruman agt. Met 'n Nagmaalsviering in 1913 was die gesamentlike opkoms meer as 1 7 siele. Meer as 600 kinders was versprei in "100 kleine Zondagscholen".

Eerste kerkgebou op Kuruman

Kort ná sy koms het die kerkraad besluit dat ds. Geldenhuys op Kuruman moet woon omdat dit destyds al die hoofdorp en die setel van die magistraat was. Vanhier kon die predikant die gemeente makliker bedien. Al was daar net een leraar en dit op Kuruman, het die begeerte na 'n eie kerkgebou sterk in elke wyk geleef, op Kuruman veral sedert 1910. Dié dorp is ook die oudste van die drie nedersettings. Die eerste blanke, ene Johan M. Kok, het hom in 1800 hier kom vestig om sendingwerk onder die swart bevolking te doen. Tswanas het hom in 1808 vermoor by die huis wat hy vir hom naby die Oog gebou het.

Die eerste sendingpoging is toe gestaak tot Robert Moffat in 1824 'n sendingstasie kom aanlê het, 4,8 km onderkant die Oog. Hier het die Londense Sendinggenootskap om 1838 die eerste kerk vir die plaaslike Tswanas (vroeë Betsjoeanas genoem) gebou. In dié gebou, want in 1939 tot 'n nasionale gedenkwaardigheid verklaar is, het Moffat die Nuwe Testament wat hy in Setswana vertaal het, op sy eie drukpers gedruk. In 1827 het hy die water uit die Oog gekeer in twee vore weerskante van die vallei waardeur 257 ha grond besproei is, waarskynlik die eerste besproeiingskema in Suid-Afrika.

Die dorpie Kuruman is eers in 1887 uitgemeet en in 1895 is die eerste magistraat, ene mnr. Bam, op Kuruman aangestel. Kuruman het eers in 1913 'n dorpsbestuur gekry en in 1916 munisipale status, twee jaar ná die stigting van die dorpie Deben. Die derde wyk, Olifantshoek, het sy ontstaan te danke aan die inboorlingreservaat wat in 1886 in die omgewing gestig is. Die dorpie het begin as 'n polisiepos en die naam is gegee omdat olifantbeendere hier naby gekry is, aan die rant van die Kalahari.

Die Ring het aanvanklik oorweging aan die aankoop van die ou Moffat-kerkie as aanbiddingsplek vir die lidmate op Kuruman geskenk, maar hoewel die plaaslike lidmate ook ten gunste van die idee was, is dit nie verwesenlik nie. Aan die begin van 1912 het die kerkraad van Deben 'n kommissie benoem wat moes ondersoek instel na die bou van 'n kerk vir elk van die drie wyke. Op elk van die daaropvolgende gemeentevergaderings op Deben, Olifantshoek en Kuruman is eenparig besluit dat elke plek sy eie kerkgebou moes kry.

Die planne vir die bou van 'n kerkgebou op Kuruman het die flinkste gevorder en ds. Geldenhuys kon al op 11 April 1914 die hoeksteen van die gebou lê. Dié kerkie is op 25 Julie 1914 as die eerste NG kerkgebou in die uitgestrekte gemeente ingewy toe ds. Geldenhuys die deur oopsluit en kort daarna sy eerste kind tydens die plegtige seremonie doop. Dié kerkie, op die hoek van Hoof- en Kerkstraat, is later aan die Nederduitsch Hervormde Kerk verkoop, wat dit vandag nog gebruik. Die Hervormde gemeente Kuruman is op 9 April 1954 gestig en sluit Hotazel, Black Rock en Severn in met 'n totale lidmaattal in 2012 van 41 waarvan ses dooplidmate was. Einde 2016 was dit onderskeidelik 39 en nege. Deben en Olifantshoek is albei deel van die Hervormde gemeente Kathu, wat op 17 Julie 1976 gestig is, dieselfde dag as die gemeente Postmasburg. Albei dié gemeentes het in 2012 136 lidmate gehad. Die Gereformeerde Kerk het 'n veel ouer geskiedenis in dié wêrelddeel: Postmasburg se Doppergemeente is in 1883 gestig, Kuruman s'n in 1919, net drie jaar ná die NG gemeente en Olifantshoek in 1921. Kathu se Gereformeerde gemeente is in 1968 gestig (as Sishen), vergeleke met die NG gemeente daar in 1975, hoewel Sishen reeds op 11 Desember 1965 'n NG gemeente gekry het.

Kuruman en Olifantshoek stig af

Die eerste NG kerkgebou op Deben, ingewy in die naweek van 27 en 28 Oktober 1917.

Dr. Albert Rowan Albertyn was die eerste leraar van Deben nadat Kuruman en Olifantshoek in die eerste week van Maart 1916 vier dae uiteen afgestig het. Deben was sy eerste gemeente en Worcester sy laaste. Daar is hy in die amp oorlede op 14 Julie 1937.

Ds. Geldenhuys het heel gou besef die kerkraad sou moes werk in die rigting van afstigting. Die Kerkbode berig byvoorbeeld op 6 Januarie 1916: "Vele menschen, vooral uit den Vrystaat, trokken het land binnen en spoedig werd de noodzakelykheid gevoeld de gemeente in drieen te verdelen." Die gemeente het met stigting 400 lidmate gehad en die jaar daarna het dit gegroei tot 800. In 1914 was die gemeente Deben die vyfde grootste in Kaapland, met ’n sieletal van 4 400 en 1 600 lidmate. Dié groei was daaraan te danke dat baie mense uit die Vrystaat en die Kaapse Kolonie hulle hier kom vestig het, want grond was goedkoop en maklik bekombaar.

Met die inwyding van die kerkie op Kuruman nog vars in die gebeure, neem die kerkraad die besluit om die gemeente in drie gemeentes op te sny en die Ring te versoek om by die stigting van die twee nuwe gemeentes die kerkrade toe te laat om tydens die eerste jaar geen beroep uit te bring nie, maar vir eers gesamentlik van die teenwoordige leraar gebruik te maak, maar tydens 'n buitengewone kerkraadsvergadering op 15 Junie 1915 op die plaas Kathu, kondig ds. Geldenhuys aan dat hy die beroep na Mafeking aanvaar. Nou vra hy die kerkraad moet besluit of hulle weer gesamentlik gaan beroep en of Kuruman of Olifantshoek gaan afstig sodat elke deel as afsonderlike gemeente ook afsonderlik kan beroep. Nou neem die kerkraad die geskiedkundige besluit om die Ring van Dutoitspan se toestemming tot die afstigting van Kuruman sowel as Olifantshoek te vra.

Met die Sinodesitting van die Kaapse Kerk in die Moederstad vergader die Ring op 15 November 1915 in die konsistorie van die Groote Kerk en behandel die versoek van die gemeente Deben. 'n Memorielys met meer as 300 handtekeninge van lidmate in die wyk Kuruman het voor die vergadering gedien.

Op 3 Maart 1916 kom die Ringskommissie van die Ring van Dutoitspan weer byeen, maar dié keer in die kerkgebou op Kuruman. Teenwoordig was ds. Geldenhuys, die vorige leraar wat as leraar van Mafeking steeds lid van dié Ring was, ds. J.A. van Blerk van Warrenton en ds. J.J. Wessels van Griekwastad. By dié geleentheid is die NG gemeente Kuruman amptelik gestig. Die ander twee lede van die Ringskommissie is na Olifantshoek vir die stigting op 7 Maart 1916 van die NG gemeente Olifantshoek. So verdeel die toe skaars sewe jaar oue gemeente Deben in drie dele, waarvan Kuruman, wat lidmaattal betref, nagenoeg so groot soos die ander twee dele saam was. In 1930 byvoorbeeld, toe Deben 'n sieletal van 1 125 en Olifantshoek 1 094 gehad het, was Kuruman se sieletal 2 400. In 2012 het Deben net 149 belydende lidmate gehad en Olifantshoek 252, maar die twee Kurumanse gemeentes (Die Oog is in 1965 van die moedergemeente afgestig) saam 1 501.

Die verkleinde gemeente Deben

Ds. Murray Jooste was leraar op Calvinia van 1908 tot 1932 en van daardie jaar tot 1945 op Deben, toe hy emeriteer.

Die eerste leraar van Deben, sonder Kuruman en Olifantshoek, was ds. A.R. Albertyn, wat nog as proponent op 28 April 1917 op Deben bevestig is, "gedeeltelik onder den bloote hemel en de doornbomen want de kerktenten bevatte niet een derde van die opgekomen schare". Hy het kort ná sy aankoms, op 28 Julie daardie jaar, die hoeksteen van die saalkerk op Deben gelê. Die opskrif van die hoeksteen is: Eben-Haëzer. Boumateriaal is vanaf Taung met ossewaens en donkiewaens vervoer. Op Saterdag 27 en Sondag 28 Oktober 1917 is die kerk ingewy. Met banke en al het dit £1 250.

Ds. Albertyn bly tot 1919 en word opgevolg deur prop. D.J. Erasmus, wat op 1 Mei 1920 hier bevestig word. In sy dienstyd word die restant van Deben A aangekoop en staan voortaan as die Kerkdorp bekend. Die kerkraad word ook die eienaars van die hotel en die winkel. Eersgenoemde word ingerig as pastorie.

Enkele leraars

• J.N. Geldenhuys, 1911 tot 1915.
• Albert Rowan Albertyn, 1917–1919.
• Daniel Jacobus Erasmus, 1920 tot 1931, 1946 tot 1956.
• Murray Jooste, 1932–1945
• Willem Jacobus Steenkamp, 1956–1960
• Willem Viljoen, 1973–1984
• Ebenhaeser Zikmann Anthonisse, 1983–1984 (waarna van 13 Mei daardie jaar af Kalahari)
• George Frederick de Bruyn, 1986–1990 (waarna NG gemeente Bethulie)
• J.A. van Schalkwyk, 1 Maart 2020 – hede (bepaalde termyn)

Bronne

• (af) Heese, dr. J.A. 1970. Nederduitse Gereformeerde gemeente Worcester Gedenkboek. Worcester: Kerkraad van die NG gemeente Worcester.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller), Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers, 1952.
• (af) Olivier, S.P. 1945. Ons Kerk in Rhodesië. Bulawayo: Ring van Bulawayo.
• (en) Potgieter, D.J. 1973. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.
• (af) Van der Merwe, dr. Gerdrie. 1991. Strome lewende water: Nederduitse Gereformeerde gemeente Kuruman 1916–1991. Kuruman: Kerkraad.

Eksterne skakels

• Beskrywing van die gemeente op die NG Kerk in Noord-Kaapland se webtuiste Geargiveer 23 Desember 2015 op Wayback Machine.
• Die gemeente se kerkgebou soos te sien op Google Maps.