Jacobus Toerien

Jacobus Toerien (Paarl, Kaapkolonie, 18 November 1859 – Middelburg, Transvaal, 3 Mei 1930); skrywersnaam Jepete) was 'n verslaggewer en die skrywer van die Afrikaanse woorde van die eerste vers van die liedjie wat bekend geword het as "Sarie Marais", hoewel dit oorspronklik "Sarie Maré" geheet het, genoem na sy vrou, Sarie Maré. Hy skryf onder die skuilnaam Jepete.

Jacobus Petrus Toerien.

Lewe en werk

Jacobus Petrus Toerien was die vyfde oudste kind in ’n gesin van nege. Sy ouers was Jacobus Petrus Toerien (27 September 1827 – 20 November 1907) en Anna Jacoba Elizabeth du Toit (4 Desember 1833 – 22 Mei 1899).

Die stamvader van die Toeriens is Arie Louwrens Toerien, wat in die tweede helfte van die agttiende eeue uit Göteborg in Swede na die Kaap gekom het as kwartiermeester in diens van die VOC. Hy was Jepete se oorgrootvader (sy pa se oupa).

Jepete het sy skoolopleiding aan die Paarlse Gimnasium deurloop en was lidmaat van die Paarlse NG gemeente. Eers was hy ’n bankklerk en daarna werksaam by die drukkersfirma D.F. du Toit & Co as subredakteur van Di Patriot. In sy jong dae was hy lid van die Union Debating Society in die Paarl en verwerf by hierdie vereniging die bynaam van Die Filosoof weens sy ernstige geaardheid. Ongeveer 1883 word hy deur die Afrikanerbond na Pretoria gestuur as redakteur van ’n Nederlandse koerant wat hy daar moes oprig, De Republikein, wat weekliks op Woensdae verskyn het. Behalwe joernalis by die koerant, was hy ook sekretaris en algemene bestuurder van ’n tabakfabriek naby Pretoria, waarvan die aandeelhouers meestal in die Paarl gewoon het. Hy is ook Sekretaris van die Leeuwpoort Goudmijn Maatschappij Beperk, in wie se direksie onder andere genl. Piet Joubert en ds. S.J. du Toit gedien het. Verder het hy Het Koloniaal-Transvaal Syndicaat gestig met die doel om te prospekteer vir edelmetaal en edelgesteentes in die distrikte Middelburg, Lydenburg en Waterberg. Hy het ook op die aandelemark gespekuleer, waar hy eindelik al sy geld verloor het.

Teen 1896 het hy hom op Middelburg, Transvaal, gevestig om daar ’n nuwe koerantonderneming op te rig en het hy onder meer die Barberton and Middelburg Herald en die Middelburg en Belfast Heraut uitgegee. Hy was ook redakteur van godsdienstige publikasies soos Middernag en Maranata. Vir sy skryfwerk het hy ruim gebruik gemaak van die skuilnaam Jepete. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog het hy by die Middelburgse kommando aangesluit. Hy het aktiewe diens in die Steenkampsberge in die Lydenburgse distrik gedoen en hom later aan die Natalse front beving. Sy verlange na sy vrou en kinders het hom gereeld die liedjie Sarie Marais laat sing, waarvan hy reeds lank voor die oorlog die eerste versie in 'n vroeë vorm van Afrikaans geskryf het. Hy het dit opgedra aan sy vrou, maar die oorspronklike titel was Sarie Maré (haar nooiensvan).

Ná die Driejarige Oorlog het hy in 1902 na sy vrou en kinders op Middelburg teruggekeer. Sy drukkery en boekwinkel op die dorp is later deur 'n brand in puin gelê sodat baie van sy oorspronklike skryfwerk verlore gegaan en hy die meeste van sy besittings verloor het. Hy is op Middelburg aan malaria oorlede, waar hy in graf 1249 in die ou begraafplaas begrawe is. Om sy nagedagtenis te huldig, het die begrafnisondernemer Avbob ’n grafsteen vir die graf geskenk wat op 16 Desember 1995 onthul is.

Jepete se skryfwerk

In Ons Klyntji is 'n paar van J.P. Toerien se gedigte gepubliseer. Die maat was vloeiend sodat onder meer Afrikaner Liid (Nov. 1897) getoonset is deur Janetta Toerien. Waarom? Daarom! Want (Nov. 1897) en Dag en Nag (Febr. 1899) is twee stigtelike gediggies. Dag en Nag is, volgens G.S. Nienaber en P.J. Nienaber, “werklik 'n fyn gediggie deur die stille stemming wat dit wek en die ryke inhoud”. 'n Stigtelike strekking dra ook Folg My (Nov. 1897) op die wysie van Gesang 13. Die Rollende Wiil (Nov. 1897) is 'n “onbeduidende” politieke gediggie waarin Toerien vir Oom Paul beskuldig dat hy vals gehandel het teenoor die Kolonie.

Nienaber en Nienaber meen dit is “wel opmerklik” dat byna al Jepete se digterlike uitings in dieselfde nommer van Ons Klyntji verskyn. Daarna waag hy sy pen aan die prosa, en “hier openbaar hy werklik talent, hoewel sy prosa ook dieselfde ongelykheid van waarde vertoon as sy poësie”. Hulle skryf: Pieter Leseur of Di Gefalle Staatsman (O.K., Nov. 1897 tot Julie 1898) is 'n novelle wat eintlik tot 'n roman uitgewerk moes gewees het, want dit het die opset van 'n roman, maar teen die einde word die drade skielik afgeknip. Die laaste helfte val ook heeltemal buite die toon – nou is die skrywer nie meer meester van sy stof nie en begin hy ly aan 'n preeksiekte, want die ondertitel van die novelle moet bewaarheid word: hoogmoed kom tot 'n val.

“Die rustige plaasatmosfeer word miskien vir die eerste keer deur Jepete op so 'n kunstige wyse in die Afrikaanse novellekuns ingevoer. Hy as boer het die plaaslewe geken, maar ook die gawe gehad om dit in woorde te bring. Dit bly nog hoofsaaklik by 'n uiterlike beskrywing, maar nie sonder verdienste nie, want hy gee ons tog 'n beeld van die plaas en die swoegende ouers van Pieter Leseur, wat hulle bes doen om liggaam en siel aanmekaar te hou, totdat die dae van voorspoed aanbreek.

Di Dri Broers (O.K., Febr. 1904 tot Des. 1904) is 'n novelle waarop die tendens ook baie dik lê. Dit ly ook aan 'n gebrekkige bou, net soos Pieter Leseur, deurdat die skrywer geen eenheid in sy verhaal kan bring nie. Die verskillende episodes staan los van mekaar. In sy karaktertekening kom hy nie verder as 'n uiterlike beskrywing nie, en ook hier verval hy in die neiging om te oordryf. Die gegewe is nie baie belangrik nie, hoewel die novelle in die hand van 'n kunstenaar tot iets groots kon uitgegroei het.”

Verbintenis met Sarie Maré

Sarie Maré.

Toonsetting van "Sarie Marais", uit die F.A.K-Volksangbundel vir Suid-Afrika.

Toerien se vrou, Susara Margaretha (Sarie of tant Mossie) Maré, was die eerste dogter van Jacob Philippus Maré en Cornelia Susanna Jacoba Erasmus. Sy is op die plaas Eendraght, Suikerbosrand, distrik Heidelberg, Tvl., gebore op 15 April 1869. Jacob Maré was later lid van die uitvoerende raad van Transvaal. Jacob Maréstraat in Pretoria is na hom genoem.

Sarie Maré se ouers was Voortrekkers en het in die omgewing van die Suikerbosrand gaan woon voor die dorp Heidelberg gestig is. Die grootste konsentrasie Voortrekkers het hulle in die wyk Mooirivier bevind, waar die dorp Potchefstroom aangelê is. Suikerbosrand was in die wyk van Mooirivier (een van die vyf wyke destyds in Transvaal) geleë, wat gestrek het vanaf Potchefstroom tot die huidige Wolmaransstad en Makwassie.

Sarie het Jacobus Petrus Toerien, 'n verslaggewer van Di Patriot van die Paarl, ontmoet toe sy 16 jaar oud was. Hulle is op 19 Desember 1884 getroud en het op Potchefstroom gaan woon. Hy was destyds in Pretoria om 'n onderhoud met haar vader te voer. Hy het onder die skuilnaam Jepete in Ons Kleintji geskryf in sy hoedanigheid as subredakteur (volgens die bronne, maar waarskynlik "adjunk-redakteur") van Di Patriot. Hulle het 16 kinders gehad, van wie net agt grootgeword het.

Toerien het later by Amerikaners wat in Transvaal se myne gewerk het die liedjie Sweet Ellie Rhee gehoor, wat sy oorsprong in die Amerikaanse Burgeroorlog gehad het en deur Septimus Winner (skrywersnaam van Alice Hawthorne, 1826–1902) geskryf is. Daar was egter ook ’n vroeëre weergawe van dié liedjie, in 1853 geskryf deur C.E. Steuart en James W. Porter. In die tydperk tussen die Eerste en Tweede Vryheidsoorlog het Jepete die woorde vertaal en so sy vrou, Sarie Maré, verewig. Die liedjie het aanvanklik nie al die versies en presies dieselfde woorde gehad het as vandag nie. “Maré” het weens 'n drukfout “Marais” geword.

Sarie was 'n diep godsdienstige vrou en selfverheerliking was geheel en al in stryd met haar nederige geaardheid. Sy het lewenslank haar verbintenis met die liedjie stilgehou. L.B. Odendaal skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel II: "Hoewel afdoende bewys (dat Toerien die woorde geskryf het) nog nie gelewer kan word nie, aangesien die woorde nooit onder sy naam of skuilname 'Jepete' of 'Jepeetee' gepubliseer is nie, dui alle getuienis uit beskikbare bronne daarop dat Sarie Marais se woorde oorspronklik dié was wat hy (vir) sy latere vrou, Susara (Sarie) Margaretha Maré, gedig het. Sy was gekant teen die popularisering van die liedjie wat sy as intiem-persoonlike besit beskou het, en het die woorde en die oorspronklike gediggie gevolglik ná haar dood deur een van haar dogters laat vernietig." Verderaan skryf Odendaal: "Indien Toerien die oorspronklike skrywer van Sarie Marais is, is dit sy belangrikste bydrae tot die gesonge Afrikaanse literatuurskat." By A.P. Grové en P.J. Nienaber in Die Afrikaanse Letterkunde in Beeld (1973) bestaan geen twyfel oor die oorsprong van die lied nie. Hulle skryf by foto's van Toerien en sy vrou: "J.P. Toerien (Jepete), skrywer van die woorde van Sarie Marais," en: "Sarie Maré, die vrou van J.P. Toerien, deur wie die lied geïnspireer is."

Ná Jacobus se dood in 1930 het sy by haar dogters in Bloemfontein gaan woon. Sarie is op 22 Desember 1939 in die ouderdom van 73 jaar in armoede oorlede en in 'n nederige ongemerkte graf in die Memoriam-begraafplaas naby die Nasionale Vrouemonument begrawe

Op 10 Oktober 1995 is 'n grafsteen opgesit vir die vrou wie se naam nog deur die wêreld gehoor word. 'n Doringboom is ook op die graf geplant om mense te herinner dat Sarie eens op 'n tyd langs so 'n boom daar onder by die mielies aan die Mooirivier gewoon het.

Sarie Marais word gewild

Toerien se grafsteen in die ou begraafplaas, Middelburg-Wes.

Teen 1899 was Jepete se liedjie reeds 'n treffer in Pretoria. In die Driejarige Oorlog het dit nie net gewild by die Boeremag geword nie, maar ook by ander soldate. Dit het later wêreldbekend geword omdat duisende Suid-Afrikaanse soldate dit in die Eerste en Tweede Wêreldoorlog gesing het.

Die eerste Suid-Afrikaanse seiljag se naam was ook Sarie Marais en duisende besoekers het al in die Durban-hawe op die Sarie Marais-plesierboot gevaar. Die vrouetydskrif Sarie heet ook na haar.

Dit is die amptelike lied van die Girl Guides in Sri Lanka (Ceylon) wat dit aan die begin van die vorige eeu by die Boerekrygsgevangenes daar gehoor het. In die 1930’s is dit verkeerdelik op die Olimpiese Spele in Saint Louis as Suid-Afrika se amptelike volkslied gespeel.. Ook die eerste Afrikaanse rolprent se naam is Sarie Marais.

Tydens die eerste internasionale radio-uitsending tussen Suid-Afrika, Brittanje en Amerika het die sangeres Gracie Fields Sarie Marais gesing ter huldiging van die verjaardag van Issie Smuts, vrou van die destydse eerste minister, genl. Jan Smuts. Tydens die Tweede Wêreldoorlog het ’n buitestasie van soldate in Noord-Afrika die naam Sarie Marais Calling gehad. Duitsers het ’n pienk roos gekweek wat hulle Sarie Marais noem, waarvan sommige voor die Pantserskool op Tempe naby Bloemfontein geplant is. Die lied is ook in etlike tale vertaal, onder meer Frans, Italiaans, Russies en Spaans. Weens die gewildheid daarvan het talle strofes later bygekom by die aanvanklike twee versies wat Jepete geskryf het.

Sien ook

• Jeannete Toerien
• Sarie Marais
• Sarie Marais (rolprent van 1931)
• Sarie Marais (rolprent van 1949)

Verwysings

Boeke

• Bouwer, Alba. Afrikaans 100. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1975
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Nienaber, P.J. Eerste sooie. Perskor-Uitgewery Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1975
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Eerste uitgawe 1949

Tydskrifte en koerante

• Brümmer, Tobie. Sarie Marais- die dossier. NALN Nuusbrief, September 1998
• Toerien, Herman. Sarie se trommel Jepete-skat. Beeld, 26 Augustus 2009
• Toerien, J.P. Herkoms van beroemde lied. Die Huisgenoot, 12 Januarie 1945

Internet

• (af) "Sarie Marais". URL besoek op 7 Oktober 2016.
• (af) Sariemarais.com Geargiveer 26 Julie 2016 op Wayback Machine. URL besoek op 7 Oktober 2016.