Johannes Smith

Johannes Anthonie Smith (Aberdeen, Kaapkolonie, 4 September 1886 – George, Kaapland, 2 April 1954) was ’n skilder en kunsresensent, kunsredakteur van 'n koerant, verslaggewer en tydens die Tweede Wêreldoorlog Kaaplandse leier van die Nazi-gesinde Ossewabrandwag.

Johannes Anthonie Smith.

Lewensloop

Smith het as jong skoolseun van nog nie 15 jaar oud nie besluit om teen die Britse owerheid te rebelleer. Een nag ontsnap hy uit die beleerde Aberdeen onder geweervuur. Eers sluit hy by kmdt. Gideon Scheepers se kommando aan en veg later onder genl. Wynand Malan. Op 3 Julie 1902 is hy as sestienjarige skolier aan hoogverraad skuldig bevind en gevonnis. Hoewel vrede op 31 Mei 1902 gesluit is, is die Krygswet nie voor 16 September 1902 finaal in Kaapland opgehef nie. Sy doodsvonnis vir hoogverraad is later versag tot lewenslange verlies van stemreg. Hy het sy herinneringe aan die Driejarige Oorlog te boek gestel in Ek rebelleer van 1939. Hy is beskryf as "'n begaafde skrywer" wat "die leser emosioneel (saam neem) op kommando om die wel en wee van die stryders mee te maak". Sy ander twee boeke was Brit en Boer (1917) en Naar Bloedrivier en Paardekraal (1918).

Ná die oorlog het Smith 'n swerwersbestaan gevoer en as verslaggewer gewerk by De Nieuwe Tyd op Aberdeen in die Oostelike Provinsie, daarna by Het Westen op Potchefstroom, by Onze Courant op Graaff-Reinet as bestuurder en redakteur (waar hy die Volkskool se wapen ontwerp het) en toe as redakteur van Die Afrikaner in Pietermaritzburg tot omstreeks 1925. Hy het hom toe aangesluit by die redaksie van Die Burger as Johannesburgse medewerker, waarna hy in 1928 in Kaapstad by dié dagblad gaan werk het. Meer as 20 jaar was hy Die Burger se kunsresensent.

Tydens die Tweede Wêreldoorlog het hy hom by die Ossewabrandwag (OB) aangesluit en dié buiteparlementêre groep se Kaaplandse leier geword. Ten spyte van Smith se vasbeslote teenstand het die OB se militante vleuel, die Stormjaers, wat aan die begin van die oorlog beperk was tot Transvaal, maar weldra ook uitgebrei het na die Vrystaat en Natal eindelik ook vastrapplek in Kaapland gekry.

Waar hy ook al gewerk het, was hy betrokke by die oprigting van Afrikaanse skole, ook in Pietermaritzburg. Hy was lid van verskeie kunsliggame en het uitstallings gehou.

Sy seun en naamgenoot, wat onder die naam J. Anthonie Smith gewerk het, het tallose kerkgeboue ontwerp. Nog 'n seun was die skilder en omroeper Le Roux Smith Le Roux.

Artikel in Die Nuwe Brandwag

Die buiteblad van sy boek, Ek rebelleer (1939).

In Februarie 1933 het A.C. Bouman die volgende artikel oor Smith in Die Nuwe Brandwag geskryf onder die opskrif "Tentoonstelling van J.A. Smith op Stellenbosch":

Die beeldende kuns van Suid-Afrika vertoon een kenmerk wat uitstaan bo die ander: 'n gesonde naïwiteit. Veral spring dit in die oog by vergelyking met die kuns van ander lande, veral dan van sommige moderne rigtinge. Die Afrikaanse kunstenaar breek nie sy kop oor probleme nie, hy strewe nie in die eerste plek bewus na teoretiese ideale nie: hy skilder uit 'n pure vreugde om die skoonheid, hy getuig daarvan, meer as om dit te herskep tot ander waardes.

Daar is wel 'n weerkaatsing van Europese kunslewe ook in ons land; Pierneef se later werk is daarvan 'n sterk voorbeeld, juis vergeleke by sy vroeër tyd. Irma Stern is 'n persoonlikheid wat worstel, Caldecott was 'n stryder ook vir teoretiese helderheid. En terwyl elke kunstenaar vandag veel meer as in vroeër tye homself rekenskap gee van sy eie strewe en van sy eie plek in die kunswêreld, tog gebruik ek die woord naïwiteit in 'n prysende sin, en nie ironies nie. Sonder om die twee kategorieë: die meer bewus-optredende, wat aan die intellek en die gees 'n groot plek inruim, en die meer naïewe, wat veral uit die hart opwel, teen mekaar te wil afweeg, meen ek dat vir Suid-Afrika die tweede vandag die mees gewenste is. Die kunslewe in ons land is nou eenmaal nog nie so intens soos elders nie, die kunstenaars vorm nog nie so'n aparte kraal soos in Parys en ander wêreldstede nie, en hulle moet dus noodwendig in veel nouer aanraking bly met die volk.

J.A. Smith is 'n seun van die volk, 'n Boereseun. Reeds as kind, na die stryd tussen Boer en Brit, het hy dit gewys in soms pynlike konflikte. Hy het kleur beken van die begin af. En as skilder doen hy dit op 'n dubbele wyse: met die werklike kleure van sy palet, en met die sinnebeeldige van sy gevoel en karakter. Ek, wat hier nou iets oor sy werk skrywe, kan hierdie uitdrukking ‘kleur beken’ gebruik om die man in sy ontwikkeling te probeer bekyk. Dit is naamlik glad nie 'n maklike ding om in hierdie land, met sy dikwels oorweldigende kleureprag, werklik kleur te beken nie. Dit vereis krag, manmoedigheid, om nie jou oë toe te knyp nie maar hulle oop te hou en te gaan skilder wat jy werklik sien.

'n Jaar gelede, op die tentoonstelling in die Nuwe Kunsmuseum in die Kaapstad, was daar enkele fraai klein stukke van hom, beskeie van formaat, maar ook van kleur. Ek het die vergelyking getrek met die werk van Van Goyen, die sewentiende-eeuse Hollander, een van die mees atmosferiese landskapskilders van alle tye. Smith het hom ook besonder aangetrokke gevoel tot onderwerpe met een oorheersende stemming en kleur; dit was dan ook in ooreenstemming hiermee dat sy beste stukke gesigte was op die strand: 'n stuk see en duine, met 'n egalige plantegroei en silwerkleurige wolke daarbo. Hier was geen fel-sprekende kontraste nie, en dus ook nie die moeilikheid om allerlei teenstellings in een skema onder te bring nie. Ek het dit as 'n gelukkige, waarskynlik instinktiewe, insig beskou, dat die skilder sy keus so bepaal het en nie anders nie. Hy het binne die perke wat hy homself gestel het, mooi dinge bereik, en gewys dat hy 'n aangebore gevoel besit vir eweredigheid en 'n beskeie manier om sy gawes aan te pas aan die onderwerp en omgekeerd.

Die tentoonstelling van sy werke op Stellenbosch in Oktober laaslede het hierdie eerste gunstige indruk meer as bevestig. Hier was 'n flinke aantal skilderye, sodat ons 'n vollediger beeld kon kry van die kunstenaar. Daar was verskeie stukke van dieselfde opvatting as die strandgesigte, maar deurgaans was hierdie werk tog ryker en voller van kleur. Die eerste afgebeelde skildery, Landerye, is oorwegend ‘blond’ geskilder; nuanserings van goudgeel koringskowe, grysgroen grond, goudgroen struike en bome wissel mekaar af; daartussen egter straal 'n pers akker uit, sonder om die omgewing te oorstem; die lug is egalig koperkleurig, sterk van lig en gloed - kortom, daar is baie meer individuele kragte binne die omraming; die eenheid is egter behou - 'n bewys dat die skilder gewin het aan selfbeheersing, wat hom openbaar in die beheersing van die kleurwaardes, sterk en gaaf naas mekaar. Daarby is die komposisie rustig-oorwoë, sonder om styf van gestileerdheid te word; dit is 'n weldadig-aandoende verbinding van natuurlikheid en stylgevoel.

Die skilder besef blykbaar dat daar 'n gevaar kan skuil in die altyd opnuut herhaalde poging om terwille van die harmonie elke kleur 'n toon laer te stem; dit sou kan lei tot 'n sekere toonloosheid of grysheid van die geheel. Wanneer jou gemoedstemming miskien ook neig tot 'n gedempte vreugde, wanneer jy dit wil terugvind in jou omgewing, ook in die landskap, dan help dit saam om die palet sober te hou.

Daarom is dit belangwekkend om te sien hoe Smith in die skildery Kontraste doelbewus daarop uit is om besonder sterk sprekende waardes teen mekaar op te weeg. Hy wou homself op die proef stel en uitvind hoever sy illustratie beeldende vermoë kan gaan as dit afwyk van die mees geliefde paaie. Die teenstelling op die skildery is tweeledig: dit steun op die kleure sowel as op die lyne. Swaar slagskaduwees word deur die hoë, dreigende wolke gegooi op die heuwelrug, maar die skoongeveegde lug daartussen is besonder bleek en koel, die voorgrond en die huis belig deur 'n laagstaande son. Die lyne van die landskap self is rustig, langgestrek; die hoë bome saam met die wolke, daarenteen, sterk bewoë en dramaties. Die totaaleffek van die skildery is gelukkig, en in sover 'n verblydende teken van die voorwaarts-strewende gang van die skilder. Oorweldigend is dit nie - daarvoor is dit nog te berekend, dit mis die ietwat brutale durf waarmee Vlaminck, by voorbeeld, 'n landweg onder 'n donderbui neergooi. Tog lê ook in hierdie rigting moontlikhede, al meen ek dit te moet betwyfel of dié moontlikhede die meeste ooreenstem met Smith se aanleg.

Ons beperk ons in hierdie opstel tot vier werke - maar dié is ook die beste van die tentoonstelling. Jammer dat die volgende twee hulle so sleg daartoe leen om gereproduseer te word, dat afgesien moes word van die voorneme om hier 'n afbeelding daarvan te gee. Die ou Botterboom sowel as die Landskap vertoon sterk kwaliteite. Die eerste is meer 'n studie, die tweede 'n komplete skilderstuk. Daarom is daar in die eerste ook meer aksie, meer spontane vormgewing. Die penseelvoering is breed en fors, tog gevoelig, in die goeie sin van die woord ‘modern’. Dit is makliker om daarin tekortkomings aan te wys; so is vir my die berg- en boswêreld op die regterhelfte effens te vlak, te ééntonig, dit neem meer plek in as wat dit toekom; ook die lug is enigsins vlugtig afgeskeep. Maar die tekortkomings is tewens deugde, omdat die vlugtigheid verhinder dat jou aandag afdwaal van die hooffiguur: daardie verweerde, grillige, en tog nog trouhartig lewendige ou boompie. Dit staan daar in 'n hoekie van die wêreld, en dit pronk met sy sierlik verspreide groot blare. Daardie blare is fraai geskilder, fraai bleek-groen van kleur, dit tref jou as die openbaring van die lewe, wat jeugdig stroom, uit die aarde, deur die ou stam en skors van die boom. Hoewel 'n mens die stuk nie dekoratief kan noem nie, is die dekoratiewe werking van die groen blare tog besonder sterk: dit is die lewe, gesien en gevoel deur die herskeppende kunstenaar.

Die ‘Landskap’ is die mees deurwrogte stuk, in sy komposisie en in sy kleure. Dis rype werk, geestelik en vormlik. Die toon is 'n deurdrenkte, warme bruin, waaraan pers en geel-oker ondergeskik bly. Elke detail wat afbreuk sou kon doen, is weggelaat, sodat die stemming ongebroke kan spreek. En juis deur hierdie kenmerke, wat 'n styl openbaar, is die skildery minder ‘naïef’ as al die ander. Daardeur ook is dit wellig moeiliker om aangedaan en getref te word, omdat 'n mens besef dat jy hier staan voor 'n bewuste, intellektueel verfynde arbeid. Gelukkig is dit nie net 'n teoreties-mooi stuk nie, dit behou sy gevoelswaarde saam met sy styl, en daarom plaas ons dit aan die end van ons beskouing. Dit is nie naïef in die sin dat dit 'n blote navolging van die natuur sou wees nie - dit kan 'n mens beter bereik met 'n fotografie -, maar tog oorheers ook hier die gevoel, die spontane liefde vir kleur en lyn, bo die gees. Die laaste, bewus-vormende element egter het die natuur verhef op 'n hoër plan: om 'n spieël te wees vir die menslike geestesoog.

Ons hoop en vertrou dat Smith in die toekoms tyd en krag sal vind om sy skildersaanleg steeds sterker te ontwikkel, sonder om sy eie aard, die met die natuur vergroeide en vertroude liefde, te verloën.

Inskrywing in Kuns in Suid-Afrika

Johannes Antonie Smith se skildery "Olifantsrivier, Betsjoeanaland".

In sy Kuns in Suid-Afrika van 1938 skryf dr. Bouman die volgende oor die skilderwerk van J.A. Smith:

J. A. Smith is 'n seun van die volk, 'n Boereseun. Reeds as kind, na die stryd tussen Boer en Brit, het hy dit gewys in soms pynlike konflikte. Hy het kleur beken van die begin af. As skilder doen hy dit ook, maar hier is dit nie 'n saak van karakter alleen nie. Dit is die resultaat van veel studie en 'n gestadige ontwikkeling. Want in ons Iand, met sy dikwels oorweldigende kleureprag, en daarby 'n intense sonlig, is dit nie 'n maklike ding om as skilder werklik kleur te beken nie. Dit vereis krag, manmoedigheid, om nie jou oë toe te knyp nie, maar om hulle oop te hou en te gaan skilder wat jy werklik sien. In Smith se ontwikkeling is dit interessant om te sien hoe hy ook in hierdie opsig steeds meer sigself geword het. Op grond van hierdie kenmerk, en op grond van die groei tot 'n bewuste, ook intellektueel-artistieke persoonlikheid, kan ons stadiums in Smith se kunsproduksie onderskei. In die eerste tyd word sy werk gekenmerk deur 'n groot mate van versigtigheid, wat duidelik is deur sy penseelvoering en sy kleure. Soos dit met 'n skildersterm heet, was sy werk „gelik", d.w.s. glad, sonder om veel te wys van die penseelstreke self. Gewoonlik is dit 'n bewys van gebrek aan virtuositeit, 'n tekort aan vryheid by die hanteer van die verfkwas.

Die skildery „Naby Constantia", wat selfs tussen veel werk van tydgenote 'n goeie vertoning maak, staan geheel onder invloed van die oorheersende smaak, en dit is soetlik, romanties. Die atmosfeer is vogtig, soos by Hollandse en Engelse skilders. Die aandlig is nie sonder 'n sug op effek gekies nie. Die tekening en die harmonie van kleure is effens soetlik, die berge se kleur stereotiep. Romantiek kom o.a. uit in die plaatsing van 'n ou, kaal boom voor die huisie, en so is daar meer. Ook ander werk uit hierdie periode vertoon die tradisionele opvatting. Enkele kleiner skilderye egter is fraai en gaaf. Dit is gesigte op die strand, 'n stuk see en sandduine, met 'n egalige plantegroei en silwerkleurige wolke daarbo. Hier is ook in die natuur geen sterk-sprekende kontraste nie, en dus ook nie die moeilikheid om allerlei teenstellings in een skema onder te bring nie. Ek het vroeër reeds daardie klein stukke vergelyk met die werk van Van Goyen, wat ons in die Inleiding noem, een van die mees atmosferiese landskapskilders van alle tye. Dit is te beskou as 'n waarskynlik instinktiewe insig, dat die skilder sy keus so bepaal het en nie anders nie. Hy het binne die perke wat hy homself gestel het, mooi dinge bereik, en gewys dat hy 'n aangebore gevoel besit vir eweredigheid en 'n beskeie manier om sy gawes aan te pas aan die onderwerp en omgekeerd.

Daarna kom 'n tyd van vernuwing, 'n strewe, met oortuiging, na forsheid van komposisie en lyne, met persoonlike, individueel sterk en onbedorwe kleure. Nie dat dit 'n rewolusie is nie, maar tog is die tekens onmiskenbaar.

In die skildery „Kontraste" is Smith doelbewus daarop uit om besonder sterk sprekende waardes teen mekaar op te weeg. Hy wou homself op die proef stel en uitvind hoever sy beeldende vermoë kan gaan as dit afwyk van die mees geliefde paaie. Die teenstelling is tweeledig: dit steun op die kleure sowel as op die lyne. Swaar slagskaduwees word deur die hoë, dreigende wolke gegooi op die heuwelrug, maar die skoongeveegde lug daartussen is besonder bleek en koel, die voorgrond en die huis belig deur 'n laagstaande son. Die lyne van die landskap self is rustig, langgetrokke; die hoë bome saam met die wolke, daarenteen sterk bewoge en dramaties. Die totaal-effek is gelukkig, en in sover 'n verblydende teken van die voorwaarts-strewende gang van die skilder. Oorweldigend is dit nie – daarvoor is dit nie gedurfd genoeg nie, dit mis die brutale manier, waarmee Vlaminck, aan wie hierdie skildery my laat dink, 'n landweg onder 'n donderbui neergooi.

Maar juis deurdat die strewe so duidelik uitkom, is dié werk by al sy verdienste nog nie tot die klaarheid gebring wat die skilder innerlik blykbaar reeds voor oë gesweef het nie. Die werk „Landerye" is rustig, dit is oorwegend „blond" geskilder; nuanserings van goudgeel koringskowe, grys-groen grond, goudgroen struike en bome wissel mekaar af. Daartussen egter straal 'n pers akker uit, sonder om die omgewing te oorstem. Die lug is egalig koperkleurig, sterk van lig en gloed – kortom, daar is, vergeleke by die vroeër genoemde seestukke, baie meer individuele kragte binne die omraming, hoewel die hooftoon byna dieselfde bly. Dit is 'n bewys van meer selfbeheersing, die kleur-waardes staan gaaf naas mekaar.

Die vreugde oor die skoonheid is by Smith blykbaar anders as by Hugo Naudé. Dit is meer 'n gedempte vreugde, en die uiting daarvan neig tot soberheid van die palet. Hierdie gemoedstemming lei daartoe dat die bewuste besonnenheid sterker moet gaan tel namate die skilder verder werk. En ongetwyfeld bring dit hom ook tot die bestudering van veel ander kunswerke. Sy werksaamheid as kunskritikus by „die Burger" bring hom in aanraking met produkte van sterk uiteenlopende skilders. Ek het soëwe die naam van Vlaminck genoem. Daar is meer figure, van wie ons 'n sekere invloed by Smith meen waar te neem. Oor die geheel is dit 'n verblydende teken, want heelwat van ons kunstenaars is in dié opsig verstoke van kontak, wat vrugbaar sou kan inwerk. Solank as wat 'n arties invloede ondergaan sonder om sy persoonlikheid te verloor, is dit heilsaam. Smith se bewondering vir die moderne Franse, onder wie Matisse, is nie toevallig nie. Die lig en lug wat in hulle werke heers, vertoon veel verwantskap met dié van Suid-Afrika. Maar dit is nie bloot die atmosfeer nie, die verwantskap wat sy later werk met die Franse vertoon, is dieper. Dit is klaarblyklik 'n geestelike verwantskap. En in dié opsig vertoon Smith moderne kwaliteite wat byna by niemand anders hier val waar te neem nie. Ons sal probeer om dit te verduidelik aan die hand van die laaste drie afgebeelde werke.

„Storm" is 'n gestileerde expressie. Besonder juis gesien is dit dat daar byna geen kleure spreek nie, maar dat die volle nadruk val op die beweging van lyne. Die regterkant vang die volle druk van die wind, sodat die boom woes saamswaai met die opgesweepte, groot geboë wolkestreep. Die linker-boom is soos 'n eggo, 'n weerkaatsing van beweging; hy doen saam met die aksie, maar met die stuk wolk daaragter het hy darem al meer rus teruggekry. Dit herstel die balans op 'n gelukkige manier. Die dreiging is nietemin somber en al die grond se kleure dof en swaar. Net effens skyn daar 'n skugtere pers weerskyn in die middel. Die behandeling vermy bywerk van 'n skadelike aard. Die toets is breed en fors, die doel direk nagestreef, die impressie raak en voelbaar. En by al die dreiging het daar tog 'n fynheid en swierigheid bewaar gebly, waardeur die skilder segevier oor die elemente.

Verwantskap met moderne Franse kom nog sterker na vore op „Brug na die Berge", waarvan die onderwerp byna prosaïes lyk: geen magtige rivier met skepe nie, maar water is onsigbaar. Ook die manier waarop dit uitgebeeld staan, is eweseer nugter en direk – dit skyn altans so. Daar is geen enkele soetlike of romantiese kleur of lyn nie. Die skilder het net gegee wat hy voor hom sien, maar tog is dit geensins 'n realistiese weergawe nie. Die brug is gegee as één sterk, lig strook in die middel, sonder details; die muurtjie in die koelte kry sy deel van fynkleurige skaduwees, maar alles ope en duidelik, kleur vir kleur bly te onderskei. Orals is dit net die essensiële wat uitkom, die brugleuning is nie meer as 'n donker raamwerk nie, 'n afsluiting en 'n rigtingaanwyser; van hout of van yster is nie met sekerheid uit te maak nie.

Hier is 'n positief manlike kyk op dinge aan die woord, 'n wil om aan alles sy afsonderlike plek te gee. Byna sou 'n mens dit 'n wetenskaplike metode wil noem, so konsekwent is die analise van die natuur deurgevoer, en so duidelik het die daarop volgende sinthese plaasgevind. Sterker ooreenkoms nog bestaan in die beligting, wat trouens op verskeie ander later stukke van Smith terugkeer met nuanserings al na gelang die onderwerp dit eis.

Die lig is dun, en oor alles lê 'n fyn waas van olyfgroen of sitroengeel, soos 'n mens dit kry wanneer jy na 'n landskap kyk deur 'n verweerde ou vensterglas. Die lig is getemper nie deur 'n vogtigheid in die atmosfeer of 'n liggaam wat koelte gooi nie, dog dit heers orals, dit lyk of dit met dié kleurwerking so uit die hemel kom.

Die simboliese betekenis van hierdie beligting, die waarde daarvan om die gemoedstoestand van die kunstenaar te leer ken, moet sorgvuldig oorweeg word. Vir my beteken dit 'n sekere weemoed, vermeng met ironie. Die gevoel kry ons somtyds plotseling, veral in die vroeë voorjaar, wanneer die lig ook so wonderlik aarselend kan wees, en die natuur byna ongeduldig oor die besluiteloosheid daarvan. Dat dit nie 'n blote gissing is, alleen op grond van 'n enkele skildery gemaak nie, lyk vir my voort te vloei uit die feit dat daar in die laaste tyd opvallend weinig rooi op Smith se doeke voorkom. Rooi en oranje is die mees juigende tone. Oranje ken Smith wel, maar altyd 'n oranje, wat verwant is aan bleker tone, nie aan rooi nie.

Dieselfde styl beheers die laaste stuk „Pad na Bosheuwel"; die onderwerp vertoon ooreenstemming, maar dit is voller van skaduwees en kleure. Dit is nie so deurdringend gesien nie, dit is intiemer, tog ook ruimer, en dit gee meer 'n bevredigende gevoel asof 'n mens jou tuis voel daar. Dit word darem nie bereik deur skemer-koeltes nie, want ook hier staan lig en donker eerlik langs mekaar, maar deur die kom-posisie, wat die weelderige boomkruine en 'n stuk van die hemel insluit. J. A. Smith begin hom, nie in die eerste plek deur verwonderlike tegniek of rewolusionêr planne nie, maar wel deur 'n geesteshouding wat hom gaan afteken as individueel-modern, langsamerhand te ontwikkel tot een van die figure, wie se werk in belangrikheid uitstaan bo die landskapskilderkuns sonder meer. Die horison van sy kuns word nog steeds verruim. Vrugbare beïnvloeding aan die een kant, selfbeperking by die produksie aan die ander kant laat van Smith nog veel verwag vir die toekoms.

Bronne

Prof. A.C. Bouman het meermale oor Smith se werk geskryf.

• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
• (af) Bouman, A.C. in Die Brandwag, Februarie 1933. Die artikel.
• (en) Van der Westhuizen, H.M. in Potgieter, D.J. (hoofredakteur). Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery.
• (af) Bouman, dr. A.C. 1938. Kuns in Suid-Afrika. Kaapstad: H.A.U.M. v/h Jacques Dusseau & Co., Pretoria: Firma J.H. de Bussy.

Eksterne bronne

• (en) (af) Sy boek te koop op Bidorbuy.co.za^{[dooie skakel]}. URL besoek op 4 September 2015.