Wikipedia

Leni Riefenstahl

Helene Bertha Amalie “Leni” Riefenstahl (* 22 Augustus 1902, Berlyn, Duitse Keiserryk – † 8 September 2003, Pöcking, Beiere, Duitsland) was ’n Duitse rolprentregisseur- en vervaardiger, aktrise en danseres wat algemeen bekend is vir haar estetika en innovasies as ’n rolprentmaker. Haar bekendste rolprent was Triumph des Willens (Triomf van die wil), ’n dokumentêre prent wat sy by die 1934-Rykspartydag van Adolf Hitler se Nasionaal-Sosialistiese Duitse Arbeidersparty (NSDAP) gemaak het. Riefenstahl se prominensie in die Derde Ryk, tesame met haar persoonlike verbinding met Hitler, het haar rolprentloopbaan vernietig nadat Duitsland verslaan is in die Tweede Wêreldoorlog. Sy is gearresteer, maar sonder enige aanklag weer vrygelaat.[1]

Leni Riefenstahl
Foto van Leni Riefenstahl deur Alexander Binder in 1928.
Gebore
Helene Bertha Amalie Riefenstahl

22 Augustus 1902
Berlyn, Duitse Keiserryk
Sterf8 September 2003 (op 101)
Pöcking, Beiere, Duitsland
BeroepRolprentmaker, aktrise, fotograaf, danseres, draaiboekskryfster
Bekend virTriomf van die Wil (dokumentêre rolprent)
EggenootPeter Jacob (1944–46)
(volgens een ponieblad) Horst Kettner (2003: Haar afsterwe)
Webwerfleni-riefenstahl.de

Triomf van die wil het aan Riefenstahl onmiddellike en blywende internasionale roem en berugtheid besorg. Hoewel sy die regisseur van slegs agt rolprente was, waarvan net twee aansienlike dekking buite Duitsland geniet het, was Riefenstahl vir die duur van haar lewe bekend. Die propagandawaarde van haar rolprente wat gedurende die 1930’s gemaak is, word deur die meeste hedendaagse kommentators verafsku, maar baie kritici meen haar estetika was uitstaande.[2][3][4][5] The Economist het geskryf dat Triomf van die wil haar reputasie as die “grootste vroulike rolprentmaker van die 20ste eeu bevestig het”.[6]

In die 1970’s het Riefenstahl haar stilfotografie van die Noebastamme in Soedan gepubliseer in verskeie boeke soos Die Nuba (Die Noeba). Sy was aktief tot haar afsterwe op 101-jarige leeftyd en het die seerolprent Impressionen unter Wasser (Onderwaterindrukke) in 2002 vrygestel.

Met toenemende ouderdom het Riefenstahl haar aktiewe betrokkenheid in die Nasionaal-Sosialistiese mediabedryf steeds meer verdring en daarop aangedring dat haar werk as onpolitiese kuns beskou moes word. Dat haar werke inderdaad in haar eie land asook in die buiteland winsgewend bemark kon word, was onder meer aan bekende persoonlikhede uit die Amerikaanse en Britse vermaaklikheidsbedrywe te danke. Tonele uit Riefenstahl se rolprente het inspirasies gelewer vir George Lucas se Star Wars; Mick en Bianca Jagger het portretfoto's deur haar laat neem, Helmut Newton het haar as fotomotief ontdek, en Quentin Tarantino en Francis Ford Coppola was vol lof oor Riefenstahl se rolprent-estetiek.[7]

Na haar dood het die Associated Press Riefenstahl beskryf as ’n “aangeskrewe pionier van film- en fotografiese tegnieke”.[8] Die Berlynse koerant Der Tagesspiegel het geskryf dat “Leni Riefenstahl nuwe grond in die rolprentbedryf gebreek het”.[9] Die BBC het gesê dat haar dokumentêre werke “bestempel is as baanbrekerswerk in die rolprentwese; sy het baanbrekende tegnieke met hyskrane, spore en veelvuldige gelyklopende kameras ontwikkel”.[10]

Lewe vir die oorlog

wysig

Vroeë lewe

wysig

Riefenstahl is op 22 Augustus 1902 gebore. Sy is gedoop as Helene Bertha Amalie en is in ’n ryk gesin gebore. Haar vader het ’n winsgewende verwarming- en ventilasiemaatskappy besit en hy wou hê sy moet hom in die sakewêreld volg. Haar moeder het egter geglo dat Riefenstahl se toekoms in die vermaaklikheidswêreld was. In 1918, toe sy 16 was, het sy begin dans en balletlesse neem by die Grimm-Reiter Dansskool in Berlyn waar sy vinnig ’n sterstudent geword het.

Riefenstahl het ’n reputasie in die Berlynse danskringe gekry en kort voor lank het sy ’n aktrise geword. Sy het in ’n reeks rolprente vir Arnold Franck gespeel en in een daarvan, Die weiße Hölle vom Piz Palü (Die wit hel van Piz Palü) (1929), waarvan G.W. Pabst die mederegisseur was, het sy bekendheid buite Duitsland verwerf. Riefenstahl het haar eie werk genaamd Das blaue Licht (Die blou lig) (1932), waarvan Carl Mayer en Béla Balázs die medeskrywers was, vervaardig en was ook die reggiseur daarvan. Hierdie rolprent het die Silwer Medalje by die Venesiaanse Filmfees gewen. In die rolprent het Riefenstahl die rol van ’n plattelandse meisie vertolk wat 'n gloeiende berggrot beskerm het. Die rolprent het die aandag van Hitler getrek, wat geglo het dat Riefenstahl die perfekte Duitse vrou weerspieël het.

Danseres en aktrise

wysig

Riefenstahl het danslesse geneem en was reeds van ’n vroeë ouderdom by dansakademies ingeskryf. Sy het haar loopbaan begin as ’n bekende vertolkende danseres en het deur Europa gereis en met Max Reinhardt saamgewerk in ’n vertoning wat deur die Joodse vervaardiger Harry Sokal befonds is.[11][12] Nadat sy haar knie beseer het tydens ’n vertoning in Praag het sy ’n natuurrolprent gesien oor berge (Der Berg des Schickals, 1924) en is sy betower deur die moontlikhede van hierdie soort rolprent.[13] Sy is na die Alpe om die regisseur van die rolprent, Arnold Fanck, te ontmoet met die hoop om die hoofrol in sy volgende projek te kry.[13] Sy het egter vir Luis Trenker, ’n akteur in Fanck se rolprente, ontmoet en hy het haar aan die regisseur bekendgestel.

Riefenstahl het in baie van Fanck se bergrolprente gespeel as ’n atletiese en avontuurlustige jong dame met ’n suggestiewe aantrekkingskrag; sy het gedurende die wintermaande waartydens die verfilming plaasgevind het, ’n talentvolle bergklimmer geword en tegnieke vir rolprentproduksie aangeleer.[13] Riefenstahl het daarna ook ’n suksesvolle loopbaan as aktrise in stilrolprente gehad. Sy was gewild onder die Duitse publiek en hoog aangeskrewe by regisseurs. In 1930 moes sy die hoofrol in Der blaue Engel (Die blou engel) prysgee toe die regisseur, Josef von Sternberg, dit aan Marlene Dietrich gegee het.[14] Voordat sy ’n regisseur geword het, was haar laaste akteursrol die medewerking in 1933 tussen die Duitse SOS Eisberg deur Arnold Fanck en die Engelse SOS Iceberg deur Tay Garnett. Die rolprente is gelyktydig verfilm en deur Universal Studios vervaardig en versprei. SOS Iceberg was Riefenstahl se enigste Engelse rol as ’n aktrise. Een van haar bewonderaars op daardie stadium was Adolf Hitler.[6] Riefenstahl is saam met Arnold Fanck na die Olimpiese Winterspele 1928 in St. Moritz waar haar belangstelling in die fotografering en verfilming van atlete geprikkel is.[13]

Riefenstahl het die geleentheid aangegryp om in 1932 in Die Blou Lig te speel. Dit rolprent het weggebreek van Fanck se styl van realistiese stories in sprokiesagtige berggebiede waar Riefenstahl — in samewerking met die linkse draaiboekskrywers Béla Balázs en Carl Mayer — Die Blou Lig as ’n romantiese, ten volle mistieke storie verfilm het waaroor sy gevoel het die omgewing beter by pas.[1] Sy was medeskrywer, regisseur en akteur in die rolprent en het dit onder haar eie maatskappy, Leni Riefenstahl Productions, vervaardig.[13] Die Blou Lig (Die blou lig) het die Silwer Medalje tydens die Biënnale van Venesië gewen en is aan gehore regoor Europe vertoon.[13] Dit is egter nie oral goed ontvang en Riefenstahl het die oorwegend Joodse kritici geblameer.[15] Met die vrystelling van die prent in 1938 is die name van die medeskrywer Béla Balázs en vervaardiger Harry Sokal, albei Jode, van die lys van medewerkers verwyder; sommige meen dit was in opdrag van Riefenstahl. Die regisseur het later die naam van haar Joodse mededraaiboekskrywer aan die propagandis Julius Streicher gegee.[15][16] Riefenstahl het uitnodigings vanuit Hollywood ontvang om rolprente daar te gaan maak, maar sy het die aanbiedinge van die hand gewys sodat sy in Duitsland by haar vriend kon bly.[1]

Propaganda en dokumentêre rolprente

wysig
 
Leni Riefenstahl met Heinrich Himmler (links) by Neurenberg in 1934

Riefenstahl het vir Adolf Hitler in 1932 by ’n byeenkoms gehoor praat en is betower deur sy talent as ’n openbare spreker. Sy beskryf die ervaring in haar memoires as: “Ek het iets soos ’n apokaliptiese visioen gehad wat ek nooit kon vergeet nie. Dit was asof die oppervlak van die aarde voor my uitgesprei was, soos ’n halfrond wat skielik opdeel in die middel en ’n enorme waterstraal uitspuit, so kragtig dat dit die lug geraak en die aarde geskud het”. Volgens die Daily Express van 24 April 1934 het Riefenstahl Mein Kampf gelees terwyl sy besig was met die verfilming van Die Blou Lig. Dieselfde koerant skryf dat Riefenstahl gesê het dat “die boek ’n enorme indruk op my gemaak het. Nadat ek die eerste bladsy gelees het, is my Nasionaal-Sosialisme bevestig. Ek het gevoel dat die man wat so ’n boek geskryf het, ongetwyfeld die leier van Duitsland sou word. Ek was gelukkig dat so ’n man nou hier was”. Sy het daarna aan Hitler ’n brief geskryf en ’n ontmoeting versoek. Na haar ontmoeting met Hitler is sy die geleentheid gebied om op te tree as regisseur van Sieg des Glaubens (Sege van die Geloof), ’n uurlange speelfilm oor die vyfde byeenkoms van die Nazi Party by Neurenberg in 1933. Riefenstahl het ingestem om die regisseur te wees wanneer sy van Groenland sou terugkeer na die verfilming van ’n rolprent aldaar.

 
Hitler wens Riefenstahl in 1934 geluk
 
Riefenstahl se rolprent van die 1934-Rykspartydag in Neurenberg

Hitler was beïndruk met Riefenstahl se werk en het haar gevra om die opkomende 1934-Rykspartydag in Neurenberg op rolprent vas te lê. Riefenstahl het dit aanvanklik, volgens haar memoires, teengestaan en wou sy nie meer Nazi-rolprente maak nie; sy wou liewer ’n speelfilm maak wat gebaseer was op Hitler se gunsteling opera, Tiefland deur Eugen d’Albert. Riefenstahl het privaatbefondsing vir die vervaardiging van Tiefland gekry maar die verfilming in Spanje is ontspoor. Hitler het uiteindelik daarin geslaag om haar te oortuig eerder om Triomf van die Wil te maak, met die voorwaarde dat hy haar nie weer sou vra om rolprente vir die party te maak nie. Sy het verder ook aan Hitler gesê dat sy die vryheid wou hê om weer as akteur te kon optree: “Ek sal nie langer kan leef as ek nie meer ’n akteur kan wees nie”.

Die gevolglike kroniek van die Neurenberg-byeenkoms, Triomf van die Wil (Hitler het die titel verskaf) is algemeen erken as ’n meesterlike, epiese, innoverende dokumentêre rolprent. Triomf van die Wil was ’n opruiende sukses in Duitsland. Dit het ook gesorg dat Riefenstahl die eerste vroulike regisseur was wat internasionale roem verwerf het. In onderhoude vir die 1993-rolprent Die mag van beeld: Leni Riefenstahl, het Riefenstahl ten sterkste ontken dat die rolprent ’n uitdruklike poging tot Nazi-propaganda was en sy het met afkeur toegesien hoe dit vir sulke doeleindes gebruik is.

Ten spyte daarvan dat sy beloof het om nie weer sulke prente te maak oor die Nazi-party nie, het Riefenstahl in 1935 die 18-minuutlange Tag der Freiheit: Unsere Wehrmacht (Dag van Vryheid: Ons Weermag) oor die Duitse weermag gemaak. Net soos Sieg des Glaubens en Triomf van die Wil is hierdie prent by die jaarlikse Rykspartydag in Neurenberg verfilm. Riefenstahl het nooit ontken dat sy die prent gemaak het nie, maar sy het altyd volgehou dat dit ’n deelversameling van Triomf van die Wil was wat toegevoeg is omdat die weermag gevoel het hy is nie genoegsaam verteenwoordig in Triomf van die Wil in 1934 nie. Meer as ’n miljoen Duitsers het aan die byeenkoms in 1934 deelgeneem. Na dit het die jaarlikse byeenkomste in Neurenberg selfs nog meer mense gelok. Die byeenkoms in 1935 is bekend vir die uitsprake omtrent die status van Jode in Duitsland. Dit het bekend geword as die Wette van Neurenberg.

 
Leni Riefenstahl besig met verfilming tydens die Olimpiese Somerspele 1936

In 1936 het Hitler Riefenstahl genooi om die Olimpiese Spele in Berlyn af te neem; volgens Riefenstahl was dit op aandrang van die Internasionale Olimpiese Komitee. Sy is ook na Griekeland om beeldmateriaal van die oorspronklike terrein by Olympia te bekom. Daar is sy bygestaan deur die Griekse fotograaf Nelly en het ook ’n deel van die inougurele fakkelloop afgeneem. Dié beeldmateriaal is later omgesit in Olympia, ’n suksesvolle rolprent wat wyd erkenning ontvang het vir die tegniese en estetiese resultate. Riefenstahl was een van die eerste rolprentmakers wat volgskote in ’n dokumentêre prent gebruik het deur ’n kamera op spore geplaas het om die atlete se beweging te volg. Sy is ook bekend vir die gebruik van skote met vertraagde aksie in die rolprent. Riefenstahl se werk op Olympia word aangehaal as een van die groot invloede op moderne sportfotografie. Riefenstahl het deelnemers van alle rasse afgeneem, insluitend die Amerikaanse atleet Jesse Owens in wat later bekende beeldmateriaal sou word.

 
Riefenstahl by Joseph Goebbels (1937)
 
Riefenstahl saam met 'n kameraman (moontlik Sepp Allgeier)

Olympia was baie suksesvol in Duitsland nadat dit vir die eerste maal vir Hitler se 49ste verjaardag in 1938 vertoon is. Vir die internasionale debuut van die prent is Riefenstahl op ’n publisiteitstoer na Amerika in ’n poging om kommersiële vrystelling te verseker. In 1937 het Riefenstahl aan ’n verslaggewer van die Detroit News gesê: “Ek dink Hitler is die grootste man wat nog gelewe het. Hy is waarlik sonder fout, so eenvoudig dog het hy terselfdertyd manlike krag.” Sy het in November 1938 in New York Stad aangekom, vyf dae voor Kristallnacht en toe die nuus Amerika bereik het, het Riefenstahl volgehou dat Hitler onskuldig is. Op 18 November is sy deur Henry Ford in Detroit ontvang en Olympia is twee dae later by “Die Chicago Ingenieursklub” vertoon. Avery Brundage was van mening dat dit “die beste Olimpiese rolprent wat ooit gemaak is” en Riefenstahl is vandaar na Hollywood waar sy deur die Duitse konsul, Georg Gyßling, op 24 November ontvang is. Sy het met Louis B. Mayer onderhandel en op 8 Desember het Walt Disney haar op ’n drie-uur lange toer geneem om te kyk na die verfilming van Fantasia.[17]

Nadat die Goebbels-dagboeke opgeduik het, het navorsers agtergekom dat Riefenstahl vriende was met Joseph Goebbels en sy vrou Magda. Hulle het saam na opera’s gegaan en sy is na hulle partytjies genooi.[5] Riefenstahl het egter volgehou dat Goebbels ontsteld was dat sy nie sy toenadering aanvaar het nie,[15] dat hy jaloers was op haar invloed op Hitler en dat hy haar gesien het as ’n interne bedreiging; om hierdie redes is sy dagboeke nie betroubaar nie. Volgens latere vertellings het Goebbels Riefenstahl se rolprente hoog geag maar dat hy kwaad was omdat hy gereken het dat sy die begroting vir die propagandarolprente oorskry het.[15]

Tweede Wêreldoorlog

wysig

Gedurende die Inval van Pole is Riefenstahl afgeneem waar sy ’n militêre uniform aangehad het met ’n pistool aan haar gordel in die geselskap van Duitse soldate;[18] sy is na die plek van die veldslag as ’n oorlogskorrespondent.[16] Op 12 September 1939 was sy in die dorp Końskie toe 30 burgerlikes daar tereggestel is in vergelding vir ’n aanval op Duitse soldate.[19] Volgens haar memoires het Riefenstahl dit probeer keer maar ’n Duitse soldaat het ’n geweer op haar gerig en gedreig om te skiet. Sy meen sy het nie geweet dat die slagoffers Jode was nie.[15] Nabyskote van ’n ontstelde Riefenstahl is daardie dag geneem.[15] Teen 5 Oktober 1939 was Riefenstahl nietemin terug in geokkupeerde Pole waar sy Hitler se oorwinningsparade in Warskou afgeneem het.[19] Sy het Pole verlaat[16] en blykbaar egter gekies om na dese geen Nazi-rolprente meer te maak nie.[14]

Op 14 Junie 1940, die dag waarop Parys tot ’n ope stad deur die Franse verklaar is en deur Duitse troepe binnegeval is, het Riefenstahl aan Hitler ’n telegram gestuur wat gelui het: “Met onbeskryflike vreugde, diep ontroer en gevul met brandende dankbaarheid, deel ons met u, my Führer, u en Duitsland se grootste oorwinning, die ingang van Duitse troepe in Parys. U oortref enigiets wat die menslike verbeelding kan versin en bereik dade sonder gelyke in die geskiedenis van die mensdom. Hoe kan ons u ooit bedank?”[19][20] Sy het later verduidelik dat “almal gedink het die oorlog verby is en in daardie gees het ek aan Hitler geskryf.”[16] Riefenstahl was vir 12 jaar vriende met Hitler.[21] Volgens Ernst Hanfstaengl, wat ’n nabye vriend van Hitler gedurende die laat 20’s en vroeë 30’s was, het Riefenstahl probeer om ’n verhouding met Hitler aan te knoop maar het hy nie belangstelling getoon nie.[22] Om welke rede ookal het haar verhouding met Hitler afgeneem in 1944, toe haar broer Heinz oorlede is op die Russiese front.[14]

Na die trilogie van byeenkomste te Neurenberg en Olympia, het Riefenstahl begin werk aan die rolprent waarmee sy voorheen misluk het, nl. Tiefland. Onder ’n direkte bevel van Hitler het die Duitse regering aan haar 7 miljoen reichsmark as vergoeding betaal.[23] Van 23 September tot 13 November 1940 was sy in Krün naby Mittenwald. Die ekstras wat die rolle van Spaanse vroue en boere vertolk het, was sigeuners (Sinti) afkomstig van die gevangenekamp by Salzburg-Maxglan. Verfilming het by die Studio Babelsberg in Potsdam-Babelsberg 18 maande later, in April 1942, begin en tot in die somer aangehou. Hierdie keer is Sinti’s en Romas van die Marzahn gevangenekamp naby Berlyn gebruik om as ekstras op te tree.[24] ’n Dokument wat in die Marzahn-kamp gevind is gee ’n lys van 65 gevangenes wat aan die produksie deelgeneem het.[25] 50 foto’s van die verfilming in Krün is later gevind en daaruit het van die oorlewendes 29 gevangenes geïdentifiseer wat vir Riefenstahl gewerk het en van daar na Auschwitz gestuur is in die eerste drie weke van Maart 1943 na Himmler se bevel in 1942.[26][27] Amper aan die einde van haar leeftyd, ten spyte van oorweldigende getuienis dat die gevangenes van die kampe gedwing is om onbetaald aan die rolprent te werk,[22] het Riefenstahl volgehou dat alle ekstras oorleef het en dat sy na die oorlog met hulle kontak gehad het.[28] Riefenstahl het die rolprentmaker Nina Gladitz gedagvaar nadat laasgenoemde gesê het dat Riefenstahl die ekstras persoonlik uitgekies het by die kampe; Gladitz het een van die sigeuners wat oorleef het, opgespoor en sy geheue getoets aan foto’s van die rolprent vir ’n dokumentêre prent waaraan Gladitz gewerk het.[29] Die Duitse hof het ten gunste van Gladitz beslis en saamgestem dat Riefenstahl geweet het dat die ekstras van die kampe afkomstig was. Dit hof het egter op een punt met Riefenstahl saamgestam (die hof het gevind dat Riefenstahl nie vir die sigeuners laat blyk het dat hulle na Auschwitz gestuur sou word na afloop van verfilming nie).[29]

Hierdie kwessie het in 2002, toe Riefenstahl 100 was, weer kop uitgesteek toe sy voor die hof gedaag is deur ’n groep van die Roma deurdat sy blykbaar ontken het dat die sigeuners deur die Nazi’s doodgemaak is. Riefenstahl het ’n verskoning aangebied en gesê: “Dit spyt my dat die Sinti en Roma moes ly onder die periode van Nasionaal-Sosialisme. Dit is vandag bekend dat baie van hulle in die konsentrasiekampe dood is”.

Die laaste keer wat Riefenstahl vir Hitler gesien het was toe sy op 21 Maart 1944 met Peter Jacob getroud is, kort nadat sy vir Jacob aan Hitler voorgestel het in Kitzbühel, Oostenryk.[16] Riefenstahl en Jacob is in 1946 geskei.[13]

In Oktober 1944 is die produksie van Tiefland geskuif na Barrandov Studios in Praag vir binnenshuise verfilming. Uitspattige stelle het hierdie dele van die rolprent van die duurste gemaak maar dit is binne enkele dae afgehandel. Die rolprent is egter ongeveer eers 10 jaar later klaar geredigeer en vrygestel.

Met die ineenstorting van Duitsland se weermag in die lente van 1945, het Riefenstahl Berlyn verlaat[13] en het sy saam met ’n groep mans geryloop oppad na haar moeder, waar sy deur Amerikaanse troepe in hegtenis geneem is. Sy het by ’n aanhoudingskamp uitgestap en is daarna nog verskeie kere gearresteer en het weer vrygekom. Ten einde laaste het sy per fiets haar huis bereik, net om te vind dat dié ook deur Amerikaanse troepe in beslag geneem is.[30]

Lewe en loopbaan na die oorlog

wysig

Aanhouding en verhore

wysig

Die skrywer Budd Schulberg het ’n bevel gekry om Riefenstahl by haar huis in Kitzbühel te arresteer, oënskynlik sodat sy die gesigte van oorlogsmisdadigers in Duitse beeldmateriaal wat deur die Geallieerde magte onderskep is, kon uitken. Riefenstahl meen dat sy nie bewus was van die aard van die interneringskampe nie. Volgens Shulberg het sy “my die gewone storie vertel. Sy het gesê ‘Ek is natuurlik verkeerd verstaan, jy weet. Ek is nie polities nie.’” Toe Riefenstahl egter later beweer dat sy gedwing is om Goebbels se bevele uit te voer indien sy die kampe wou vryspring, het Schulberg haar gevra waarom sy bang was indien sy nie geweet het dat die kampe bestaan nie. Toe sy foto’s van die kampe gesien het, het Riefenstahl blykbaar met skok en trane daarop gereageer.

Riefenstahl het volgehou dat sy gefasineer is deur die Nasionaal-Sosialiste maar polities naïef en onkundig was oor enige oorlogsmisdade. Van 1945 tot 1948 is sy in allerlei Amerikaanse en Franse aanhoudingskampe en tronke aangehou en is ook by tye onder huisarres geplaas. Hoewel Riefenstahl vier keer voor die hof gedaag is deur verskeie naoorlogse owerhede, is sy nooit skuldig bevind deur enige denazifikasieverhore vir haar beweerde rol as propagandis of vir die gebruik van geïnterneerdes in haar rolprente nie. Daar is egter bevind dat sy ’n meeloper was wat simpatiek teenoor die Nazi’s gestaan het.

Riefenstahl het later gesê dat haar grootste spyt was dat sy vir Hitler ontmoet het: “Dit was die grootste katastrofe van my lewe. Tot ek sterf sal mense aanhou sê ‘Leni is ’n Nazi’ en ek sal aanhou sê ‘maar wat het sy dan gedoen?’” Hoewel sy meer as 50 lastersake gewen het teen mense wat haar beskuldig van samewerking met die Nazi’s, is daar baie vrae wat onbeantwoord bly oor haar verhouding met Nasionaal-Sosialisme in die besonder en fascisme in die algemeen.

Gefnuikte rolprentprojekte

wysig

Die meeste van die negatiewe van Riefenstahl se voltooide rolprente en ander produksiemateriaal wat verband hou met haar onvoltooide projekte het aan die einde van die oorlog verlore gegaan. Die Franse regering het al haar redigeergereedskap saam met die produksierolle van Tiefland gekonfiskeer. Na jare van skrywes is dit aan haar terugbesorg, maar die Franse regering het van die films beskadig toe hulle dit probeer ontwikkel en redigeer het en gevolglik is ’n paar sleuteltonele verlore (hoewel Riefenstahl verras was om die oorspronklike negatiewe vir Olympia in dieselfde versending te vind). Sy het die elemente wat oor was geredigeer en oorgeklank en Tiefland is op 11 Februarie 1954 vir die eerste keer in Stuttgart vertoon. Dit is egter geweier vir die Cannes Filmfees.[30] Hoewel Riefenstahl vir nog ’n halfeeu daarna geleef het, was Tiefland haar laaste vollengte rolprent.[31]

Riefenstahl het telkemale (volgens haar 15 keer) probeer[13] om gedurende die 1950’s en 1960’s rolprente te maak maar het baie weerstand, openbare proteste en venynige kritiek ervaar. Baie van haar gelykes in die rolprentbedryf in Hollywood het van Nazi Duitsland weggetrek en het geen simpatie met haar getoon nie.[13] Hoewel professionele persone in die rolprentbedryf en beleggers haar werk wou ondersteun, is die meeste van haar projekte gestop weens hernieude en baie negatiewe publisiteit teenoor haar werk vir die Derde Ryk.[30] In 1956 is sy geïnspireer deur Ernest Hemingway se 1935-roman Green Hills of Africa en het sy ’n ambisieuse rolprentprojek in Afrika begin wat gegrond was op ’n roman genaam Schwartze Fracht (Swart Vrag).[14] Terwyl sy gekyk het na plekke om te verfilm, het sy by die dood omgedraai nadat sy in ’n vragmotorongeluk beseer is. Sy het in ’n hospitaal in Nairobi haar bewussyn herwin van ’n koma en het aldaar die skryf van die draaiboek afgehandel. Hierdie projek is egter spoedig deur plaaslike inwoners gefnuik wat nie hul samewerking wou bied nie tesame met die Suezkrisis en slegte weer.

In 1954 het Jean Cocteau daarop aangedring dat Tiefland by die Cannes Filmfees van daardie jaar vertoon moet word.[11] Cocteau was ’n groot aanhanger van die rolprent.[32] In 1960 was Riefenstahl onsuksesvol in ’n poging om die rolprentmaker Erwin Leiser tonele van Triomf van die Wil plaas langs tonele van sy rolprent Mein Kampf.[13] Riefenstahl het ’n hoë verwagting gekoester vir samewerking met Cocteau genaamd Friedrich und Voltaire waarin Cocteau twee rolle sou vertolk. Hulle het gedink dat die rolprent die “haat-liefdeverhouding” tussen Duitsland en Frankryk sou simboliseer. Cocteau se siekte en afsterwe in 1963 het dié projek tot ’n einde gebring.[30] ’n Nuwe musiekblyspel-weergawe van Die Blou Lig met L. Ron Hubbard, stigter van die Kerk van Sciëntologie, het ook nie gerealiseer nie.[33]

Fotografie en laaste rolprent

wysig

In die 1960’s het Riefenstahl ’n belangstelling in Afrika begin ontwikkel danksy Hemingway se boeke en die foto’s van George Rodger.[32] Rodger, wat ook die eerste foto’s van Bergen-Belsen-konsentrasiekamp, het geweier om Riefenstahl aan Afrikane voor te stel en het hul onderskeie agtergronde as verskoning voorgehou.[32] Riefenstahl het begin met fotografie en het ’n verskeidenheid van onderwerpe afgeneem. Sy het telkemale na Afrika gereis[19] om die Noebastamme in Soedan af te neem, met wie sy ook sporadies gewoon het om meer van hul kultuur te wete te kom sodat sy hulle makliker kon fotografeer.[30] Hulle het haar daar aanvaar omdat hulle niks van haar agtergrond geweet het nie.[14] Sy het ’n lewenslange kameraadskap met haar kameraman Horst Kettner, wat haar junior met 40 jaar was en haar gehelp het met die foto’s, aangeknoop; hulle was saam vandat sy 60 en hy 20 was.[34] Sy het Soedannese burgerskap ontvang vir haar dienste aan die land en het so die eerste buitelander geword wat ’n Soedannese paspoort ontvang het.[35]

Haar fotoboeke van die stamme is in 1974 en 1976 uitgegee as Die Noeba en Die Noeba van Kau en albei was internasionale topverkopers.[19][36] Hoewel talle die kleurfoto’s geloof het, het Susan Sontag, ’n Jood, die boeke erg gekritiseer deur te beweer dat dit verdere bewyse was van Riefenstahl se “fascistiese esthetica”.[37] Die goue medalje van die Kunsregisseursklub van Duitsland vir die beste fotografiese prestasie is in 1975 aan haar toegeken.[35] Die foto’s is ook aan Duitse tydskrifte gestuur.[30] Verder het sy die Olimpiese Somerspele 1972 in München afgeneem asook die rockster Mick Jagger en sy vrou Bianca vir die Sunday Times.[11] Jare later het sy ook die Las Vegas-vermaaklikheidskunstenaars Siegfried & Roy afgeneem. Sy het bevriend geraak met Andy Warhol en was ’n eregas by die Olimpiese Somerspele 1976 in Montreal.[13]

In haar latere jare het Riefenstahl bekendheid verwerf vir haar langslewendheid en fisiese stamina hoewel sy die normale pyn van ou mense moes verduur. Op 72-jarige leeftyd het Riefenstahl belangstelling begin toon in onderwaterfotografie nadat sy gejok het oor haar ouderdom om sertifisering vir skubaduik te bekom (sy het 20 jaar van haar ouderdom gesny). In 1978 het sy ’n boek uitgegee van haar onderwaterfoto’s getiteld Korallengärten (Koraaltuin) wat in 1990 opgevolg is met Wunder unter Wasser (Onderwaterwonder).[13] Op 22 Augustus 2002, op haar 100ste verjaardag, het Riefenstahl ’n rolprent getiteld Onderwaterindrukke vrygestel. Dié prent is ’n geïdealiseerde dokumentêre prent van die lewe in die oseane en haar eerste rolprent in meer as 25 jaar.[19] Op 100 het sy steeds seelewe afgeneem en die oudste skubaduiker nóg geword.[32] Riefenstahl was vir 8 jaar ’n lid van Greenpeace.[38]

Sy het in 2000 ’n helikopterongeluk oorleef nadat sy die lot van haar Noebavriende probeer bepaal het gedurende die Soedannese burgeroorlog. Sy is na ’n hospitaal in München gevlieg.[14]

Tweede huwelik en afsterwe

wysig
 
Leni Riefenstahl se laaste rusplek op die begraafplaas Waldfriedhof in München

Riefenstahl het op 22 Augustus 2003 haar 101ste verjaardag gevier en volgens ’n poniekoerant in 2007, was sy met Horst Kettner getroud.[39]

Leni Riefenstahl is in die aand van 8 September 2003 in haar slaap oorlede in haar huis in Pöcking, Duitsland. Sy het kanker gehad en is begrawe in die Waldfriedhof-begraafplaas in München.

Daar was verskillende reaksies in die doodsberigte van leidende publikasies, maar sy is oor die algemeen geprys vir die tegniese pionierswerk in die maak van rolprente:

Die Daily Telegraph het geskryf dat sy

waarskynlik die mees talentvolle vroulike regisseur van die 20ste eeu was; haar viering van Nazi-Duitsland in rolprente het verseker dat sy definitief die berugste was… Kritici het later haar bewondering met die Olimpiese atlete se fisiese voorkoms as fascisties afgemaak; in der waarheid het haar belangstelling nie ontstaan uit rassistiese vooroordele nie, maar uit die vreugde wat sy, as voormalige danseres, gekry het in die menselike vorm.[40]

The Independent het geskryf dat

menings sal verskil tussen diegene wat haar gesien het as ’n jong, talentvolle en gedrewe vrou wat vasgevang was in gebeure wat sy nie ten volle verstaan het nie, en diegene wat glo dat sy ’n kil en opportunistiese propagandis en Nazi deur assosiasie was.[13]

The Guardian het geskryf

Aan die einde van haar lang lewe was sy steeds die opspraakwekkende femme fatale van Duitse rolprente… Sy het belanggestel in skoonheid, avontuur en rolprente maar sy was bekend as die vrou wat graag gehaat was.[41]

Menings van kritici

wysig

In Mark Cousins se boek Die Storie van Rolprente beweer hy dat “Leni Riefenstahl naas Orson Welles en Alfred Hitchcock die mees tegnies talentvolle Westerse rolprentmaker van haar era was”.

Die resensent Gary Morris het Riefenstahl ”’n kunstenaar van ongeëwenaarde gawes, ’n vrou in ’n industrie wat deur mans oorheers is, een van die groot formaliste van die teater op gelyke voet met Sergei Eisenstein of Orson Welles” genoem.[42] Pauline Kael het gesê dat Triomf en Olympia “die twee grootste rolprente is waarvan ’n vrou die regisseur was”.[34]

Hal Erickson, rolprentresensent van die New York Times meen dat hoewel die “Joodse kwessie” in Triomf van die Wil grootliks verswyg is, ”die rolprentmaker Riefenstahl verkies het om te konsentreer op die juigende skare, akkurate marsjering, militêre orkeste en Hitler se toespraak, alles georkestreerd, gechoreografeer en verlig op ’n skaal wat Griffith en DeMille soos armoedige regisseurs laat lyk”.[43] Die herhalende onderwerp van ’n vroulike regisseur met sulke bekwaamheid en krag en wat so ’n tipe werk gedoen het, is blykbaar deur Joseph Goebbels, propagandaminister, verkwalik “maar hy moes uiteindelik erken dat haar beelde, behaal deur 30 kamera’s en 120 assistente, ’n duisend toesprake werd was.”[43] Hoewel Triomf van die Wil “waarskynlik die kragtigste propagandafilm is wat nóg gemaak is, is dit ook terugskouend een van die skrikwekkendste.”[43]

Erickson sê verder van Riefenstahl: “Nadat sy haar staal gewys het met haar epiese propagandarolprent Triomf van die Wil, het die Duitse rolprentmaker Leni Riefenstahl haar reputasie verder uitgebrei met die tweeledige Olympia.”[44] Terwyl die eerste helfte van die rolprent uniek is in sy uitbeelding van “nie-ware Ariese” atlete, veral die opkomende ster Jesse Owens, “is die tweede helfte van die rolprent die een wat tegnies gesproke die meeste indruk maak met Riefenstahl wat ’n verstommende verskeidenheid kamerasnelhede en hoeke gebruik het om die duikkompetisie af te neem.”[44] Riefenstahl se werksetiek en volharding was duidelik te sien deurdat haar span “16 ure vir sewe dae aaneen” gewerk het.[44] Hoewel “Riefenstahl en haar personeel dikwels die gewenste kamerahoeke verbied is,” is hulle gedwing om “te improviseer met telefotolense.”[44] Die resultaat van hierdie vindingrykheid is “baie meer dramaties indrukwekkend as die benadering van nabyskote van die kontemporêre kameraman.[44]

Die kritikus Judith Thurman skryf in The New Yorker dat “Riefenstahl se ‘genie’ selde bevraagteken is, selfs deur kritici wat dit waarvoor sy gewerk het, verafsku het.” Riefenstahl was ’n “volslae stilis met ’n obsessie met bewegende liggame, veral dié van dansers en atlete.”[45] Haar twee bekendste werke, Olympia en Triomf van die Wil is deur Thurman beoordeel. Sy meen dat “Riefenstahl vir die oorgange in albei [rolprente] baie staatmaak op onheilspellende wegsnydings na wolke, mis, beeldhouwerk, lower en dakke. Haar reaksieskote het ’n vervelige eenvormigheid: blink, ekstatiese gesigte — byna almal jonk en Aries, behalwe vir dié van Hitler.”[45] Thurman voer aan dat min mense Riefenstahl se volledige werk gesien het en skryf: “baie mense, selfs rolprententoesiaste blyk nog nooit Riefenstahl se dokumentêre prente in hul geheel te gesien het nie” wat daartoe aanleiding gee dat mense glo dat “indien, per definisie, die lokprent vir ’n sogenaamde meesterstuk nooit beter kan wees as die rolprent self nie, Riefenstahl se nalatenskap dié toets dop.”[45]

Die skrywer Richard Corliss het in Time geskryf dat hy “beïndruk was met Riefenstahl se stand as ’n totale outeur: vervaardiger, skrywer, redigeerder en in die fiksierolprente, aktrise.”[46] Oor die onderwerp van haar rolprente as klassieke werke en nie bloot propaganda nie, argumenteer Corliss dat “die kwesties wat haar rolprente en loopbaan aangespreek het as so ingewikkeld soos wat dit belangrik is en haar belasteraars neig daartoe om die argument te verklein na een van ’n regisseur se medepligtigheid in gruweldade of haar kriminele onwetendheid.”[46] Die rede waarom mense haar werk in diskrediet bring is volgens Corliss omdat sy ’n vrou is. Hy skryf: “Riefenstahl se sonde, glo ek, was om ’n vrou te wees — ’n vrou wat, op ’n unieke wyse, ’n man se spel van rolprente maak durf speel het. Sy het gespeel en gewen aangesien, volgens enige onpartydige standaard, Triomf van die Wil en Olympia artistieke meesterstukke is.[46] Hoewel sy “haar laaste rolprent, Tiefland, in die vroeë 40’s verfilm het en in 1954 vrygestel het, is Riefenstahl steeds die wêreld se mees kontroversiële regisseur; haar naam roep die konflikte van uitdagende kunstenaarskap en gekompromitteerde moraliteit op.”[46] Maar ten spyte van politieke opinie sal “Riefenstahl se visuele styl — heldhaftig, sensueel, in aanvoeling met die mis en mites van die natuur” altyd gevier word.[46] “Ten slotte was Riefenstahl ’n vrou, ’n mooi vrou. Toe sy by Hitler gesien is, het hul foto’s die voorblaaie van die wêreld gehaal. En dié beeld het vasgesteek.[46]

Verwysings

wysig
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 (de) Leni Riefenstahl. (1993). Die mag van beeld: Leni Riefenstahl [Dokumentêre rolprent]. Duitsland, Afrika: Ray Müller.
  2. ↑ Koster, Ron (2004). "Leni Riefenstahl se rolprentdebuut" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Augustus 2008. Besoek op 6 Januarie 2008.
  3. ↑ Maslin, Janet (13 Maart 1994). "Wat presies het Leni Riefenstahl se lens gesien?" (in Engels). New York Times. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Februarie 2009. Besoek op 6 Januarie 2008.
  4. ↑ "Leni-galery" (in Engels). Psymon. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 April 2016. Besoek op 6 Januarie 2008.
  5. ↑ 5,0 5,1 Carl Rollyson (7 Maart 2007). "Leni Riefenstahl voor die gereg" (in Engels). The New York Sun. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Mei 2020. Besoek op 2 November 2008.
  6. ↑ 6,0 6,1 (en) "Leni Riefenstahl: geskiedenis in die hand". The Economist. September 2003. pp. XX.
  7. ↑ www.hsozkult.de: Kunst und Ästhetik im Werk Leni Riefenstahls. Besoek op 28 Januarie 2018
  8. ↑ (en) "Hitler se rolprentmaker Leni Riefenstahl sterf op 101". Bulldog News. 9 September 2003. Besoek op 5 Januarie 2008.
  9. ↑ "Leni Riefenstahl die duiwel se diva" (in Engels). bbc.com. 10 September 2003. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019. Besoek op 5 Januarie 2008.
  10. ↑ "Rolprentmaker Leni Riefenstahl sterf" (in Engels). bbc.com. 9 September 2003. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Oktober 2019. Besoek op 4 Januarie 2008.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Falcon, Richard (9 September 2003). "Leni Riefenstahl" (in Engels). London: The Guardian. pp. XX. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Januarie 2013.
  12. ↑ Thurman, Judith (17 Maart 2007). "Waar daar 'n wil is" (in Engels). The New Yorker. pp. XX. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 April 2014.
  13. ↑ 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 13,10 13,11 13,12 13,13 Williams, Val (10 September 2003). "Leni Riefenstahl" (in Engels). London: The Independent. pp. XX. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Junie 2010. Besoek op 17 Oktober 2012.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 (en) Moore, Charles (10 September 2003). "Leni Riefenstahl". London: Daily Telegraph. pp. XX.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 (en) James, Clive (25 Maart 2007). "Reich Ster". The New York Times. pp. XX.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 (en) Riding, Alan (10 September 2003). "Leni Riefenstahl, rolprentinnoveerder verbind aan Hitler, sterf op 101". The New York Times. pp. XX.
  17. ↑ (en) Graham, Cooper C. (1993). "Olympia in Amerika, 1938: Leni Riefenstahl, Hollywood en die Kristallnacht". Historiese Tydskrif van Film, Radio en Televisie. 13 (4).
  18. ↑ Riefenstahl in militêre uniform, beeld van: Steven Bach (2007). Leni – Die Lewe en Werk van Leni Riefenstahl. [1]; Ścinki Taśmy[dooie skakel], Polityka, 2003-10-05
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 Harris, Paul (29 April 2007). "Hollywood pak Hitler se Leni" (in Engels). London: The Guardian. pp. XX. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Januarie 2013. Besoek op 17 Oktober 2012.
  20. ↑ (de) Die Neue Rechte, deur Kay Sokolowsky, Konkret 3, 1999: “Mit unbeschreiblicher Freude, tief bewegt und erfüllt mit heissem Dank, erleben wir mit Ihnen mein Führer, Ihren und Deutschlands grössten Sieg, den Einzug Deutscher Truppen in Paris. Mehr als jede Vorstellungskraft menschlicher Fantasie vollbringen Sie Taten, die ohnegleichen in der Geschichte der Menschheit sind, wie sollen wir Ihnen nur danken? Glückwünsche auszusprechen, das ist viel zu wenig, um Ihnen die Gefühle auszusprechen, die mich bewegen”.
  21. ↑ Sien Infield, Glenn B. Eva end Adolf New York:1974--Grosset end Dunlap (Onderhoude met voormalige SS-offisiere wat naby aan Hitler en Eva Braun was)
  22. ↑ 22,0 22,1 Mathews, Tom (29 April 2007). "Leni: Die lewe en werk van Leni Riefenstahl, deur Steven Bach" (in Engels). London: The Independent. pp. XX. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 September 2010. Besoek op 17 Oktober 2012.
  23. ↑ Jürgen Trimborn : Riefenstahl, Berlin 2002, bladsy. 325
  24. ↑ Kein Vergessen, 70. Jahrestag der Errichtung des Zwangslagers für Sinti und Roma in Berlin – Marzahn. [2] Die foto op bladsy 13 beeld Riefenstahl af gedurende die maak van die rolprent. Sien ook Tegel, Susan. 2003. Leni Riefenstahl se 'Sigeunervraagstuk'. Historiese Tydskrif van Film, Radio en Televisie, 23(1):3-10, Mrt.
  25. ↑ Sozialausgleichsabgabe für die Zigeuner bei dem Film Tiefland ab 27.4.42
  26. ↑ In ’n bevel gedateer 16 Desember 1942, het Himmler die deportasie van sigeuners en half-sigeuners na Auschwitz gelas. Sien: Sinti en Roma, ed. Holocaust-museum [3]
  27. ↑ Veertien van hulle, met gevangenekampnommers, was: Robert Adler (Z-5792); Karl Dewüs (Z-4145), Heini Ernst (Z-5696), Wilhelm Ritter (Z-4883), Albrecht Rose (Z-752), Charlotte Rosenberg (Z-5406), Werner Rosenberg (Z-4860), Otto Schmelzer (Z-5448); Karl Steinbach (Z-4875), Ludwig Weisenbach (Z-4857), Hermann Weiß (Z-644), Johann Weiß (Z-643), Willy Zander (Z-5933); Hans Zens (Z-178). Berliner Zeitung, 17.02.2001, Riefenstahls Liste. Zum gedenken an die ermordeten Komparsen, deur Reimar Gilsenbach en Otto Rosenberg [4]
  28. ↑ Leni Riefenstahl: ’n Lewe deur Trimbonr, p. 206-8
  29. ↑ 29,0 29,1 (en) Taylor, Charles (19 April 2007). "Ill Will". The Nation. pp. XX. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 November 2009. Besoek op 17 Oktober 2012.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 30,5 "Leni Riefenstahl – biografie" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Oktober 2019. Besoek op 11 September 2008.
  31. ↑ "Nazi propagandafoto's onttrek" (in Engels). news.bbc.co.uk. 15 Junie 2005. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019. Besoek op 11 September 2008.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 (en) Baruma, Ian (14 Junie 2007). "Fassinerende Narcissisme". New York Review of Books. pp. XX.
  33. ↑ Callow, Simon (12 Mei 2003). "'So mooi soos 'n Swastika'" (in Engels). London: The Guardian. pp. XX. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 November 2012.
  34. ↑ 34,0 34,1 Corliss, Richard (22 Augustus 2002). "Daardie ou gevoel: Leni se Triomf" (in Engels). TIME. pp. XX. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 Mei 2011. Besoek op 19 Oktober 2012.
  35. ↑ 35,0 35,1 "Leni Riefenstahl ondervra deur Kevin Brownlow" (in Engels). Taschen. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Mei 2015.
  36. ↑ (en) "Leni Riefenstahl (doodsberig)". The Times. 10 September 2003.
  37. ↑ Fassinerende Fascisme, 1975
  38. ↑ Harper's Index. Volume 1
  39. ↑ (de) Leni Riefenstahl: Laaste misterie!. TZ Online. URL besoek op 4 Oktober 2007.
  40. ↑ "Leni Riefenstahl (doodsberig)]" (in Engels). Daily Telegraph. 9 September 2003. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Mei 2020.
  41. ↑ "Wat hulle gesê het oor…… Leni Riefenstahl" (in Engels). The Guardian. 11 September 2003. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Junie 2013. Besoek op 21 Oktober 2012.
  42. ↑ (en) "Eensame Leni (rolprentresensie)". Bright Lights Film Journal. November 1999. Besoek op 4 Januarie 2008.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Erickson, Hal. Resensie van Triomf van die Wil, reg. Leni Riefenstahl. New York Times. Web
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 44,4 Erickson, Hal. Resensie van Olympia, reg. Leni Riefenstahl. New York Times. Web.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 (en) Thurman, Judith (19 Maart 2007). "Waar daar 'n wil is". The New Yorker.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 46,4 46,5 (en) Corliss, Richard (22 Augustus 2002). "Daardie ou gevoel: Leni se triomf". Time.

Eksterne skakels

wysig
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal.
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Leni_Riefenstahl&oldid=2709762"