Schalk Pienaar (predikant)

Ds. Schalk Willem Pienaar (Ceres, 8 November 1878 - Merweville, 4 November 1918) was die eerste leraar van die NG gemeente Merweville, wat ook sy eerste en enigste gemeente was omdat hy daar vier dae voor sy veertigste verjaardag 'n slagoffer van die Griepepidemie geword het.

Schalk Willem Pienaar
Ds. Schalk Pienaar
Naam	Schalk Willem Pienaar
Geboorte	8 November 1878 Ceres, Kaapland
Sterfte	4 November 1918 Merweville, Kaapkolonie
Kerkverband	Nederduits Gereformeerd
Gemeente(s)	Merweville
Jare aktief	1905-1918
Kweekskool	Kweekskool, Universiteit Stellenbosch

Schalk Pienaar is in 1904 gelegitimeer aan die Kweekskool op Stellenbosch. In 1907 is hy getroud met Sara Christina (Sarie) Roos, dogter van Gielie Roos van Stellenbosch. Haar broer was die bekende rugbyman Paul Roos. Ds. Pienaar se oudste en jongste susters was getroud met Nicolaas Jacobus Marais, 'n lidmaat van die gemeente Merweville. Nadat die oudste suster oorlede is, het ds. en mev. Pienaar hul dogtertjie Elsje aangeneem. Die oudste suster is blykbaar op 'n plaas in die distrik Laingsburg begrawe en die jongste suster op die plaas Buffelsvlei in die familiekerkhof. Die jongste suster was Cecilia Aletta Marais, gebore 28 Junie 1889 en oorlede 28 Junie 1947.

Sy kinders

Die egpaar se eerste kind is eers 'n paar jaar ná hul huwelik gebore en wel nadat hulle Elsje aangeneem het. Al drie die pastoriepaar se eie kinders was seuns: Johannes, Gideon en Schalk. Johannes was 'n brigadier in die weermag en was getroud met Eileen Allen. Haar pa, Willy Allen, was in 'n stadium die gemeente se orrelis en ook nieamptelik Merweville se dokter omdat hy altyd raad vir die siekes gehad het. Johannes en Eileen se huwelik was kinderloos. Dr. Gideon Pienaar het sy doktersgraad cum laude geslaag en het 'n mediese praktyk op Wellington in die Boland gehad. Sy vrou was 'n nooi Montgomery en hulle het twee seuns en 'n dogter gehad. Sy oudste seun was ook S.W. Pienaar, nes dié se oupa.

Ds. en mev. Pienaar se jongste seun, ook Schalk (gebore in 1916), was 'n joernalis en redakteur van die Sondagblad Die Beeld, die Nasionale Pers se publikasie wat in die tweede helfte van die 1960's in 'n hewige stryd gewikkel was met Dagbreek, tot albei opgegaan het in Rapport. Schalk jr. was later ook redakteur van die dagblad Beeld, wat deur Naspers opgerig is om in die Transvaalse oggendmark mee te ding met Die Transvaler. Uit Schalk jr. se pen het twee boeke verskyn: 10 jaar politieke kommentaar en Getuie van groot tye. Uit sy huwelik met Antoinette is vyf kinders gebore van wie die oudste seun ook S.W. Pienaar genoem is en die jongste dogter Sarah Christina Pienaar, na haar ouma.

Sy beroep na Merweville

Ds. en mev. Pienaar op hul troudag, September 1907.

Ds. Pienaar is in September 1907 met Sarie Roos getroud, suster van die rugbylegende Paul Roos.

Op 13 Maart 1905 het die kerkraad van die drie en 'n half maande oue NG gemeente Merweville 'n gekombineerde vergadering gehou onder voorsitterskap van die konsulent. Die dienende lede sowel as die rustende lede, wat gedien het toe die gemeente nog deel was van Beaufort-Wes, het die vergadering bygewoon. Vier proponente is benoem, naamlik Schalk Pienaar, Antonie Johannes Troskie, Gideon Jacobus Rousseau en Matthys Michielse du Toit. By die eerste stemming het prop. Pienaar ses uit 11 stemme gekry, 'n volstrekte meerderheid. Pienaar neem die beroep aan en op 15 April 1905 is 'n kerkraadsvergadering gehou onder voorsitterskap van ds. G.A. Maeder van Victoria-Wes waartydens die broeders C.F. Snyman en J. van Huyssteen aangestel is as kommissie om reëlings vir die predikant se ontvangs te tref.

Prop. Pienaar sou op Vrydag 16 Junie 1905 op Prins Albertweg aankom en vandaar deur 'n rytuig na die dorp vervoer word. Nadat hy omstreeks drie- of vieruur op Rietfontein sou aankom, sou die kerkraad hom hul adres daar of nader aan die dorp aanbied. Met die kar van die heer W.M. van der Westhuizen, van Koedoesfontein, het sy seun Wietsche prop. Pienaar en ds. W.A. Alheit van Ceres op die stasie gaan haal. Die samekoms vir die ontvangs is op Koedoeshoogte naby die dorp gereël. Die optog het bestaan uit perdekarre, donkiekarre en enkele perderuiters. Vooraan was diakens M.F. Erasmus en J.J.H. Alberts te perd en agter hulle het die ander rytuie gevolg. Die heer G.S. Snyman was in bevel en het te perd al langs die stoet gery. Op die hoogte is prop. Pienaar ontmoet en vandaar is hy geleide gedoen tot voor die "Boarding House", waar 'n lied gesing is en 'n welkomsadres hom aangebied is, waarop hy gepas geantwoord het na aanleiding van die laaste gedeelte van 2 Korintiërs 5:17: "... het oude is verby gegaan, zie, het is alles nieuw geworden."

Pastorie

Merweville se NG pastorie is in 1907 in gebruik geneem. Ds. en mev. Pienaar was die eerste bewoners daarvan.

Aangesien die gemeente nog nie 'n pastorie gehad het nie, moes die leraar vir eers by die onderwyser tuisgaan. Eers in April 1906, op voorstel van diaken M.F. Erasmus, is besluit om 'n begin te maak met die bou van 'n predikantswoning. 'n Gemeentevergadering is gehou en die som van £343 is vir die boufonds ingesamel. Die kerkraad het volmag gekry om met die werk aan te gaan, solank hulle die som van £800 nie oorskry nie. In Junie daardie jaar is die plan vir die pastorie goedgekeur en 'n boukommissie aangestel om toesig oor die werk te hou. Na aanleiding van 'n geskenk van £400 van Prins Albert is dit aan die voorsitter opgedra om 'n brief van bedanking te skryf aan die kerkraad van Prins Albert en hul liefdesdaad ook in die Kerkbode te laat publiseer.

In September 1907 is ds. Pienaar met Sarie Roos, dogter van Gielie Roos van Stellenbosch, getroud en is die jong egpaar kort daarna in die nuwe pastoriegebou ontvang.

Kerkbou

Voorbereidende werk

Ds. Pieter van der Merwe het die NG kerk Merweville se hoeksteen op 24 Januarie 1914 gelê.

Op 14 Januarie 1911 is 'n gemeentevergadering gehou om te beraadslaag oor die bou van 'n nuwe kerk. Op voorstel van die brs. C.F. Snyman en A.J. Swarts is besluit dat dit volgens die oordeel van die vergadering tyd geword het om 'n begin te maak met die insameling van geld vir die oprigting van 'n nuwe kerkgebou. Daardie selfde aand is 'n insameling gehou en £300 en 55 stuks kleinvee belowe. Op 'n later vergadering is besluit dat die leraar tydens huisbesoek vir die boufonds sou kollekteer.

In Mei 1913 is besluit om 'n gemeentevergadering te belê om sake te reël in verband met die bou van die kerk en is dit aan die voorsitter (ds. Pienaar) opgedra om planne te kry en ondersoek in te stel na die boukoste. Op 5 Julie 1913 is die gemeentevergadering toe gehou en is die argitek Folkert Wilko Hesse (1855-1923) aan die gemeente voorgestel. Van die ander NG kerke waarvoor hy verantwoordelik was, is McGregor (1904), Memel (1925), Petrusville (1925), Stellenbosch-Sentraal (1926), Steytlerville (1906), Vredenburg (1902/'04) en Warden (1918). Ná bespreking is op voorstel van F. Botes en C.F. Snyman met algemene stemme besluit dat dit aan die kerkraad opgedra word om 'n plan te kies en die kerk te laat bou. Daar is aanbeveel dat die gebou nie minder nie as 1 100 sitplekke sou hê en dat dit hoogstens £9 500 sou kos. Op 7 Julie is 'n kerkraadsvergadering gehou waarop argitek Hesse weer teenwoordig was. Die argitek is versoek om planne en spesifikasies op te stel sodat die kerkgebou, kompleet met meublement ens., afgelewer kon word vir die som van £9 500 nie te bogaande nie. Die argitek se fooi sou wees 5 persent op die boukoste plus spoorwegkaartjies. Hesse het toe verklaar dat hy 'n plan sou opstel volgens die voorbeeldplan wat hy aan die raad getoon het. Die getal sitplekke op die grond sou 750 wees en die hele gebou sou 1 134 hê, hoewel die banke op die twee galerye nooit aangebring is nie.

Die boukommissie sou bestaan uit die voorsitter, ds. Pienaar, die dorpslede van die kerkraad, naamlik L.W. Erasmus en M.S. Erasmus, en die rustende lede C.F. Snyman en M.F. Erasmus. Die gemeente Prins Albert het besluit om ook aan die bou van die kerk mee te help en het 'n geskenk van £200 gestuur. In November 1913 verskyn argitek Hesse saam met die bouaannemer, mnr. Masterton. Hesse rapporteer dat hy tenders gevra het vir die bouwerk, dat 'n halfdosyn ontvang is en dat hy die tender van mnre. Masterton en Kie. as die laagste aangeneem het. Die tender was £7 100 sonder meublement. Die voorsitter en argitek het in die teenwoordigheid van die kerkraad die nodige dokumente onderteken en die heer Masterton namens die here Masterton en Kie. Die duur van die kontrak was 12 maande, met ander woorde die gebou moes op 1 November 1914 gelewer word. Die hoeksteenlegging sou geskied op 24 Januarie 1914.

Die voorsitter rapporteer aan die kerkraad dat hy uitvoering gegee het aan die opdrag van die raad om 'n lening aan te gaan vir die bou van die kerk en dat hy 'n lening van £4 000 gesluit het. Die bedrag is as verband op die plaas geregistreer op 28 November 1914.

Hoeksteenlegging

Ds. Schalk Pienaar en sy vrou se drie seuns en hul aangenome dogter, Elsje. Hulle het haar aangeneem nadat haar ma, ds. Pienaar se oudste suster wat getroud was met N.J. Marais, oorlede is. Die seuns is waarskynlik Schalk jr. (voor), wat 'n koerantredakteur sou word, Gideon (agter), wat 'n dokter op Wellington was, en Johannes, wat 'n brigadier in die weermag was.

Ds. Pieter van der Merwe, na wie die gemeente genoem is toe hy destyds predikant van die moedergemeente Beaufort-Wes was maar van 1912 tot 1925 sendingsekretaris van die Oranje-Vrystaat, het die hoeksteen gelê op 24 Januarie 1914. (Dit was ook hy wat die hoeksteen van die Nuwekerk, Graaff-Reinet, op 16 Maart 1929 gelê het. Hy was daardie gemeente se eerste leraar van daardie jaar tot sy aftrede in 1931.) Die steen van 2 voet by 2 voet by 2 voet 9 duim is van Paarlse graniet en ingebou buite aan die linkerkant van die hoofingang van die gebou. Die bewoording lui: "Jezus Christus is de uiterste hoeksteen. Deze steen gelegd door ds. P. van der Merwe. 24 Jan. 1914." Ds. Van der Merwe se boodskap aan die gemeente was na aanleiding van die woorde: "Jezus Christus ... de uiterste hoeksteen," wat kom uit Efesiërs 2:20.

Ds. Pienaar het omstreeks einde 1914 gerapporteer dat die boukommissie die £280 ekstra moes betaal aangesien die teëls weens die Eerste Wêreldoorlog nie betyds kon aankom nie en die dak teen reën tydelik met malthoid bedek moes word. Aan die begin van 1915 het die voorsitter namens die boukommissie berig dat die kontrakteurs 'n ekstra som van £255 10s. vir die bou van die kerk geëis het. Dit was glo weens 'n "misrekening in die hoeveelhede in die spesifikasies". Die kontrakteurs het meer gebruik as waarvoor hulle getender het en het daarom dié ekstra betaling geëis. Ds. Pienaar het opdrag gekry om saam met die heer M.F. Erasmus Kaapstad toe te gaan om regsadvies in te win. Op 22 Mei 1915 het die voorsitter gerapporteer dat op regsgeleerde advies £255 10s. aan die here Masterton en Kie. uitbetaal moet word en maak hy melding van 'n verdere eis van hulle van £487. In Augustus 1916 word berig dat die saak van Masterton en Kie. vs. die Kerkraad geskik is en dat die raad aan die kontrakteurs die som van £187 10s moes betaal. Elke party moes sy eie koste betaal. (In 1919 is die malthoid, wat toe aan die verweer was, vervang met 'n sinkdak teen 'n koste van £300.)

Inwyding

Die inwyding van die nuwe kerkgebou, wat onder baie moeilike omstandighede van oorlog en droogte voltooi is, het op Vrydag 28 April 1916 plaasgevind. Vir die plegtigheid het oorgekom di. A.G. du Toit (Merweville se eerste konsulent toe hy van 1896 tot 1906 leraar van Prins Albert was), Daniel Marchand (Prins Albert), J.G. Steytler (Beaufort-Wes), C.M. Hofmeyr (Murraysburg) en eerw. O.P. Malherbe. Behalwe die groot opkoms van plaaslike lidmate was daar ook 'n groot aantal vriende van ander gemeentes teenwoordig. Ds. Steytler het die afskeidsdiens in die ou kerk gelei na aanleiding van Genesis 28:17: "En hij vreesde, en zeide: Hoe vreselijk is deze plaats! Dit is niet dan een huis Gods, en dit is de poort des hemels!" Nadat die deur van die nuwe kerk deur ds. Pienaar oopgesluit is, het ds. Du Toit die wydingsrede gehou na aanleiding van dieselfde teks.

By die aanddiens het ds. Steytler 'n woord gespreek ter wyding van die ligte en ds. Marchand 'n woord ter wyding van die orrel. Die dienste is opgeluister deur 'n koor onder leiding van die plaaslike onderwyser, A.B. van Niekerk. By hierdie geleentheid is 17 nuwe lidmate voorgestel en 17 kinders gedoop. Ná die slotdiens is die leraars bedank vir hul oorkoms en ook mej. Luttig van Prins Albert wat die orrel vir die geleentheid bespeel het, sowel as br. Koster van dieselfde dorp wat gekom het om met die ligte te werk.

Kerkskuld en kollektes

In die Kerkbode van 25 Mei 1916 skryf ds. Pienaar dat die kerkgebou na die plan van die here F.W. en F. Heese £9 000 gekos het waarvan £3 500 reeds afbetaal was. "De Here verblyde ons naar de dagen in welke Hy ons gedrukt heeft, om die zware schuld weldra te kunnen afbetalen." In die Kerkbode van 18 Mei 1918 skryf hy dat die gemeente Saterdag 18 Mei sy jaarlikse dankofferbasaar gehou het. Op versoek van die kerkraad het die leraar in daardie jaar self gekollekteer vir die dankfees en ter afbetaling van 'n deel van die kerkskuld. Hy skryf: "Het is met innige vreugde en dankbaarheid jegens den Heer, dat wy melden mogen dat de som van £2 583 werd opgebracht, waartoe de zusters tafels de aanzienlyke som van £141 hebben bygedragen. Aangezien deze gemeente niet sterk is in ledetal maar wel een van de armsten in den Ring van Beaufort, kan dit niet alleen als zeer bevredigend, maar als prysenswaardig beschouwd worden. Wy zeggen dit echter niet om in onszelven te roemen, maar in den Heer die ons daartoe instaat heeft gesteld. Hem alleen zij al de eer!"

Die here Price en Seun se aanbod is in Desember 1916 aanvaar om een maal per jaar die orrel te kom nasien, te stem en klein herstelwerkies te doen teen 'n vasgestelde fooi.

Griepepidemie

Mev. ds. Pienaar en haar kinders op haar man se begrafnis.

Dié fotobeeld van ds. Pienaar se lewe, begrafnis en die onthulling van sy gedenkteken langs die kerk hang in die konsistorie.

Dié gedenkteken is in 1922 langs die kerk opgerig toe ds. Pienaar daar herbegrawe is.

In Augustus 1918 is die dorpslede van die Kerkraad benoem om te dien in die reëlingskommissie vir die Ringsitting wat in Oktober op Merweville gehou sou word en waartydens ds. Pienaar as voorsitter sou optree, maar daar is besluit om geen onthaal ("receptie") te hou nie. Hoewel al die voorbereidsels vir die Ringsitting wel getref is en Frederick Mocke selfs 'n groot "Welkom" teen die gruiskoppie aan die noordoostekant van die dorp met klippie uitgepak en met kalk witgemaak het om afgevaardigdes te verwelkom, is die Ringsitting weens die Griepepidemie nooit op Merweville gehou nie, maar eers in Januarie 1919 op Victoria-Wes.

Die gevreesde Spaanse influenza of Griep wat besig was om mense in die groot stede by die duisende af te maai, het versprei tot op die platteland. Ook die gemeenskap van Merweville sou nie gespaar bly nie. Ds. Pienaar was onder diegene wat die siekte opgedoen het en ná 'n kort siekbed is hy oorlede – "in het tuig, waarin hy zo trouw en hard had getrokken, is hy gestorven. Het was een zeer treurige dag toen zyn lichaam op het kerkhof werd weggelegd. Ziekte en dood overal en op het dorpje so velen siek en in de gemeente, dat de schare om zyn graf nauwlyks een dertig-tal beliep ..." het ds. J.G. Steytler geskryf, waarskynlik in die Kerkbode. Ook in die NG Kerk se amptelike orgaan het mev. Pienaar se doodsberig verskyn: "PIENAAR:–Veilig geland aan de kusten van rust en vrede, myn innigbeminde echgenoot, Schalk Willem Pienaar, na een korte doch hevige aanval van de Spaanse Griep. 'Ik ben verstomd.' Hy die myn gansch bestaan doorziet houdt ook de schaal van myn verdriet; zyn wysheid weet, of ongeneugt my best bereid voor hemel vreugd. S.C. Pienaar–Roos. De Pastorie, Merweville."

Op 7 Desember 1918 is 'n kerkraadsvergadering gehou onder voorsitterskap van die konsulent, ds. Steytler van Beaufort-Wes. Die voorsitter het melding gemaak van die afsterwe van sy vriend en broeder, wyle ds. S.W. Pienaar, "den onmisbaren herder en leraar der Gemeente". Met diep ontroering het die kerkraad staande 'n mosie van deelneming met mev. Pienaar en die kinders aangeneem. Dit is aan die voorsitter opgedra om aan mev. Pienaar per brief hierdie besluit oor te bring en uitdrukking te gee aan die agting en liefde waarin sowel ds. Pienaar en sy gehou is en haar te verseker dat die kerkraad alles in sy vermoë wou doen om haar verblyf in die gemeente aangenaam te maak en aan haar alle moontlike hulp te gee by haar vertrek.

Dis aan die voorsitter opgedra om 'n pamflet te laat druk vir verspreiding in die gemeente met die portrette van ds. en mev. Pienaar en die kinders, 'n lewenskets van die oorledene en die geskiedenis van die gemeente, asook enige preke van hom. Dié pamflet in boekvorm deur ds. Steytler, toe reeds predikant van Piketberg, het in 1922 verskyn met die opskrif: "Ter Gedachtenis aan wylen Ds. S.W. Pienaar Gestorven aan de Griep te Merweville, 4 November 1918 en herbegraven onder het Gemeentelik Monument aldaar op 10 November 1922." In sy voorwoord het ds. Steytler gevoelvol gewag gemaak van die liefdebande wat daar bestaan het tussen leraar en gemeente en van die lief en leed wat hulle saam deurgemaak het. "O, hoe diep was de droefheid en verslagenheid over zyn verlies!" het hy geskryf. "Wie zal de afscheid van zyn gade en kinderen van de gemeente ooit vergeten?"

Die dorpslede van die kerkraad en die broer N.J. Marais, wat getroud was met ds. Pienaar se oudste en later jongste suster, is aangestel om mev. Pienaar alle hulp aan te bied by haar vertrek. Ook is dit aan die voorsitter opgedra om haar uit naam van die kerkraad per brief te bedank vir dit wat sy vir die gemeente beteken het. So het sy dan uit die gemeente vertrek en haar op Stellenbosch by haar familie gaan vestig.

Waardering

In Die Koup Jubel!, wat in 2004 verskyn het ter herdenking van die gemeente se honderdjarige bestaan, skryf Theresa van Vuuren: "Ds. Pienaar het 'n geweldige groot rol gespeel in (die) vestiging van die gemeente en die dorp. Onder sy dinamiese leierskap is die pastorie en kerk gebou. Daarby het hy 'n groot aandeel gehad in die ontwikkeling en administrasie van die dorp. Dit kon ook nie maklik (gewees het) om die uitgestrekte en redelik arm gemeente te bedien nie. Dit blyk dat hy 'n onvergeetlike en liefdevolle persoon was. Daar word nêrens in die notules vermeld van enige konflik waarby hy betrokke was nie. Daarby was hy hardwerkend en toegewyd aan sy Here."

Bronne

• (af) Erasmus, M.F. 1954. Halfeeufees-Gedenkboek Ned. Geref. Gemeente Merweville, K.P. 1904-1954. Merweville: NG Kerkraad.
• Van Vuuren, Theresa. 2004. Die Koup Jubel! N.G. kerk Merweville: 1904-2004. Merweville: NG kerkraad.