Sensuurwet (Wet op Publikasies en Vermaaklikhede van 1963 en 1974)

Onderstaande wetsinterpretasie kan verouderd of onvolledig wees. Geliewe 'n regskenner te raadpleeg.

Die sensuurwet onder Apartheid verwys na die Wet op Publikasies en Vermaaklikhede wat sedert 1963 deur die parlement aanvaar is om binnelandse publikasies aan sensuur te onderwerp. Die bepaling van hierdie wet kon 'n publikasie ongewens verklaar indien die werk, of deel daarvan, onbetaamlik, onwelvoeglik, aanstootlik of skadelik vir die openbare sedes en/of godslasterlik sou wees en dit enige bevolkingsdeel van die Republiek van Suid-Afrika belaglik of veragtelik sou maak.

Sensuurwet:Orgie was een van André P. Brink se boeke wat vir 'n tyd lank nie vir die oop biblioteekrakke beskore was nie.

Agtergrond en aanloop

Tweede Wêreldoorlog

Beheer oor publikasies is voor die eerste wetgewing van 1963 deur die Volksraad toegepas deur verskeie koloniale of provinsiale wette, doeanewette en die Sensuurwet van 1931. Van die Apartheid-Sensuurwetgewing toon wel duidelike ooreenkomste met dié tydens die Tweede Wêreldoorlog, toe Suid-Afrika deel van die Britse Ryk was.

Tydens die Tweede Wêreldoorlog is onder meer 'n paar Afrikaanse boeke verbied, kragtens ’n regulasie dat boeke wat aan enige deel van die gemeenskap aanstoot mag gee, nie aangekoop mag word nie. Die verhouding tussen die Afrikaans- en Engelssprekendes was op daardie stadium swak - want daar was veral spanning tussen Republikeinsgesindes (wat onafhanklikheid nastreef) en Rojaliste (wat vir die Britse Ryk veg). Hoewel die meerderheid soldate wat aan die oorlog deelgeneem het inderdaad Afrikaanssprekend was, het veral die Engelssprekende soldate en Afrikaanssprekende burgerlikes mekaar aangerand. Een aanval op Die Vaderland en Die Transvaler se geboue op Saterdagaand, 1 Februarie 1941, waar manuskripte en persklaar romans, toneelstukke en akademiese artikels vernietig is, volg op 'n lang aanloop. Verdagmakery begin reeds na afloop van Heldedagviering op 28 Oktober 1939 op Vryburg. Speurders wou verneem oor die gedig "Voor in die wapad brand 'n lig" deur A.G. Visser, want die aanleiding tot die ondersoek was blykbaar "'n simboliese voorstelling van moedersmart in die konsentrasiekampe".

Die eerste boek wat op amateuragtige wyse deur 'n burger self 'n verbod op geplaas is (glo op las van die Regering), is die topverkoper Ek rebelleer! deur J.A. Smith (assistent-kommandant-generaal van die Ossewabrandwag), waarin hy sy ervarings as Kaaplandse skoolseun en Rebel tydens die Anglo-Boereoorlog meedeel. Die boek is uit eie beweging deur die Engelse voorsitter van 'n skoolraad te Port Elizabeth laat verwyder uit die stad se skoolbiblioteke; by nadere ondersoek was daar geen sprake van enige opdrag van die militêre owerheid of Minister van Verdediging nie. Toe hierdie nuus aan die lig kom, het skoolkomitees met dank die skenkings van die boek in ontvangs geneem en die omsendbrief ignoreer.

Generaal Manie Maritz se boek, My lewe en strewe, is die eerste Afrikaanse boek wat deur die regering tydens die Tweede Wêreldoorlog verban is, in Maart 1941. Dit is gedoen kragtens die noodregulasies tydens die duur van die oorlog - omdat dit een deel van die bevolking teen die ander ophits. Die eerste oplaag was toe reeds uitverkoop. Die boek is sterk gegrond op die "Protokolle" van die "Geleerdes Oues van Zion" en anti-Joods. Die staat voer aan dit is 'n heftige aanval op die Jode en propaganda, veral met die woorde "Laat ons die kanker wat aan ons volkslewe vreet - naamlik die Jood - verwyder." Maritz meen hy het nie bedoel dat die Jode met geweld magteloos gemaak moes word nie, maar op ander maniere. In sy oë was dit die knoeiery van die Jode wat aanleiding gegee het tot die 27 000 Afrikanervroue- en kinders wat hul lewens in die konsentrasiekampe tydens die Anglo-Boereoorlog verloor het. Hy voel dit is sy plig as burger om in te gryp as daar dinge gebeur wat moontlik aanleiding tot die bloedvergieting van sy eie volk sou lei. Maritz ontken dat Christus en sy dissipels Jode was, maar wel Judas Iskariot. Hy beskou ook nie die Jood as medemens nie. Maritz is weens sy minagting van die hof (weens uitbarstings) en verdere uitlatings 'n verswarende 75 pond-boete opgelê, of nege maande gevangenisstraf. Die boete is nie betaal nie en 'n lasbrief vir die gevangesetting is uitgereik. 'n Prokureur, W.G. Kirsten, het na afloop van Maritz se inhegtenisname wel die boete inbetaal.

Twee boeke loop 'n jaar later dieselfde bloutjie: Helkampe deur Ewald Steenkamp en Só het hulle gesterf!, 'n vertaling van Hoe zij stierven deur G. Jordaan. In albei gevalle handel dit weer oor die wreedheid van die Anglo-Boereoorlog wat uitgebeeld word. Die boekeverbod het feitlik geen aandag in die Engelse pers geniet nie. Albei boeke is verbied kragtens 'n noodregulasie oor die beslaglegging op boeke of dokumente waarin die informasie wat gebruik mag word om die landsverdediging te strem, vervat is. Ook Tant Alie van Transvaal, 'n dagboek van Alida Badenhorst, is later in die Tweede Wêreldoorlog 'n tyd lank verbied, maar na volgehoue protes weer ontban.

Ironies genoeg is die "hoogs anti-Britse" boek wat deur 'n Duitse sender (Radio Zeesen, wat ook na Suid-Afrika uitgesaai het) gebruik is, 'n Eeu van onreg, destyds, tydens die Anglo-Boereoorlog, geskryf deur niemand anders nie as die nou dienende Eerste Minister, Jan Smuts self. Die vraag is geopper deur J.G. Strijdom, na aanleiding van die vermelde Afrikaanse boeke, wanneer Smuts se werk dan nou verban gaan word. Namens die Minister van Binnelandse Sake is geantwoord : "Hierdie boek is nog nie onder my aandag gebring nie". Generaal Jan Kemp voer in 1942 aan hierdie antwoord kom maar "net omdat die boek deur die Eerste Minister geskryf is". In 'n persoonlike verklaring skryf Smuts reeds in 1939 die woorde wat hy veertig jaar tevore geskryf het, was geregverdig; daardeur kon 'n verenigde Suid-Afrika geskep word, "en daar is verder die vooruitsig dat ons 'n verenigde volk sal opbou. Ons geniet ook die waardevolle toegeneentheid en vriendskap van die hele Britse Gemenebes. [...] Niks waarvoor ons geveg en gely het, het op die ou end verlore gegaan nie, maar ons het selfs meer gewen as [waarop] ons gehoop het."

Die Transvaler was woedend oor die verbod op hierdie Afrikaanse boeke, juis in 'n tydperk wanneer "volkskadelike lektuur, naamlik oor die kommunisme" meer vryheid toegeken is. Ook voer Die Transvaler aan: feite bly feite, en wat die Britte aan die Afrikaner gedoen het sal nie gou uit die volksgeheue uitgevee word nie. Ook Die Burger voeg sy stem by: die dade van Brittanje staan swart as 'n ewige aanklag teen hom, en dit gaan maar moeilik om steun en geesdrif vir die Empire te werf wat presies dié gruweldade aan sy vyande toeskryf waaraan hy self skuldig is - kerke afbrand, onmenslike behandeling van vroue en kinders; alles onder die vaandel van Brittanje se stryd vir die Christelike beskawing. Die Volksblad het weer aangevoer daar was nooit voorheen 'n verbod op Hoe zij stierven nie - hoekom nou skielik? Dit is bloot die Britte se eie gewete wat hul aankla.

Ná die Tweede Wêreldoorlog

In 1947 kom die beheer oor binnelandse publikasies ter sprake, maar ook sit die Transvaalse Hooggeregshof in 1953 met 'n netelige probleem in verband met die kopieregskending van 'n 'obsene' artikel wat die Keur-tydskrif na bewering van die Fyn Goud gesteel het. Die saak was een van die hoofoorsake wat aanleiding gegee het tot die samestelling van die Cronjé-kommissie om die 'euwel van onwelvoeglike, aanstootlike of skadelike leesstof’ te ondersoek. Die verslag van die Cronjé-kommissie word aan die Volksraad voorgelê en in 1957 gepubliseer.

Reeds in die 1940's het die houding wat die Kerk en georganiseerde kultuur ingeneem het die uitgewersbesluite beïnvloed, onder meer op Nasionale Persboeke. In tydskrifte en koerante is eindeloos geskryf oor die gevaar van pornografie. Sensuur is bepleit. Op 28 November 1953 rig H.L. Roux, bestuurder van die Nasionale Boekhandel, 'n brief aan Die Volksblad waarin staan dat die Afrikaanse volk met sy kultuur en letterkunde voor 'n krisis staan. Die sedelike waardes word bedreig deur 'n "stortvloed pornografiese leesstof".

J.J. Human skryf op 26 Maart 1954 aan Die Huisgenoot dat daar 'n verskil is tussen "pornografie" en "prikkellektuur". Prikkellektuur word nie geskryf nie, maar gedink. Dit is die onoordeelkundige lees van die leser wat die vuil in 'n teks uitlig waarvan dikwels geen sprake is nie of waarvan dit nie die bedoeling is nie (Human skryf op 18 Januarie 1956 dat mens selfs van die Hooglied van Salomo pornografie kan maak). Hy verwys onder meer na die seksuele verhouding tussen Johanna en Henning in die roman Laat vrugte – wat nêrens ter sprake is nie – maar waar Sybrand se kleinkind tog uit gebore moet word. Human pleit eerder vir 'n grondige hervorming in die moedertaalonderwys en veral by die studie in die letterkunde.

Die voorsitter van die Akademie, dr. T. E. W. Schumann, het egter op 3 Julie 1954 onwelvoeglike lektuur vergelyk met gifgas: Indien die wet my verbied om in die middel van Eloff- en Adderleystraat 'n ontwikkelaar van gifgas aan die gang te sit, waarom sal hy my nie ook verbied om geestelike gifgas in die land te versprei nie? Die argument dat die publiek hierdie gifgas verlang, maak op my geen indruk nie. By letterkundiges soos Gerrit Dekker en C.M. van den Heever was daar kommer oor die dekadensie asook sensasielus wat besig was om die verskyning van suiwer letterkunde in Afrikaans te verdring. Van den Heever wys onder meer na wellustige seks wat godsdiens verdring; dat dit amper 'n obsessie in die poësie en prosa was.

In die vyftigerjare het die Nasionale Boekhandel dikwels meer gewaag met die digkuns as met die prosa. Steenbok tot poolsee (1955) van Peter Blum het oor die algemeen gemengde resensies ontvang. Maar na die verskyning van die bundel het die een klagte op die ander gevolg, ook van die Uitsaaikorporasie. Geen resensies van die boek is deur die SAUK uitgesaai nie, hoewel hul nie die boek in die ban gedoen het nie. Die heftigste beswaar was teen "Oor monnemente gepraat". (Ironies genoeg is die sonnet in 1986 afgedruk op die eksamenvraestel in die letterkunde vir Afrikaans Hoër Graad (Senior Sertifikaat) van die Kaapse Onderwysdepartement). N.P. van Wyk Louw het oor Radio Nederland Wereldomroep 'n goeie woordjie vir die digbundel gedoen.

Die Sensuurwet aanvaar

Die eerste poging van die Cronjékommissie om 'n sensuurwet ingesteld te kry, het misluk weens die verreikende voorstelle in verband met beheer. Ná herhaalde pogings het dit geluk. Die Wetsvoorstel is in 1962 ter tafel gelê en ingedien deur die Minister van Binnelandse Sake; met die amptelike benaming: Wetsontwerp om die produksie en verspreiding te verbied van publikasies en voorwerpe wat ongewens is, en om voorsiening te maak vir aangeleenthede wat daarmee in verband staan; en om die "Police Offences Ordinance, 1902" (Oranje-Vrystaat), die "Criminal Law Amendment Act, 1909" (Transvaal), die Doeanewet, 1955, en die Poswet, 1958, te wysig.

In 1963 is die Wet op Publikasies en Vermaaklikhede aanvaar. Die wet bepaal dat 'n Raad saamgestel sou word wat minstens uit nege lede bestaan en waaruit ses deskundiges van kuns, taal en die lettere of regspleging moes wees. Hierdie aanstelling sou gedoen word deur die Minister van Binnelandse Sake, wat ook die paneel sou aanwys waaruit die Raad kommissies in die lewe kon roep. Die komitees moes dan onder die Raad se gesag verslag doen oor 'n publikasie wat aan hom voorgelê word.

Die publiek kon publikasies vryelik voor die Raad gaan voorlê, maar die skrywer, uitgewer of invoerder moes by die Hooggeregshof (en daarna ook by die Appèlhof) appèl gaan aanteken. Die Raad hoef volgens die wet nie redes vir sy besluite te verstrek nie. Die koerante wat lid was van die Suid-Afrikaanse Persunie was van hierdie wet vrygestel.

Die Suid-Afrikaanse Wet (No. 26 van 1963) vir die Beheer oor Publikasies en Vermaaklikhede bevat destyds die volgende klousules:

Klousule 5 (2)

'n Publikasie of voorwerp word geag ongewens te wees indien dit of 'n deel daarvan –

(a) onbetaamlik of onwelvoeglik is of vir die openbare sedes aanstootlik of skadelik is;

(b) godslasterlik is of vir die godsdienstige oortuigings of gevoelens van enige bevolkingsdeel van die Republiek aanstootlik is;

(c) enige bevolkingsdeel van die Republiek belaglik of veragtelik maak;

(d) vir die betrekkinge tussen enige bevolkingsdele van die Republiek skadelik is;

(e) vir die veiligheid van die Staat, die algemene welsyn of die vrede en goeie orde nadelig is;

Klousule 6 (1)

Indien by 'n regsgeding ingevolge hierdie Wet die vraag ontstaan of enige stof onbetaamlik of onwelvoeglik of vir die openbare sedes aanstootlik of skadelik is, word daardie stof geag –

(a) onbetaamlik of onwelvoeglik te wees indien dit na die oordeel van die hof die strekking het om die gedagtes van persone wat waarskynlik aan die uitwerking of invloed daarvan blootgestel sal word, te verderf of te laat ontaard; of

(b) vir die openbare sedes aanstootlik te wees indien dit na die oordeel van die hof waarskynlik skokkend of walglik sal wees vir persone wat dit waarskynlik sal lees of sien; of

(c) vir die openbare sedes skadelik te wees indien dit na die oordeel van die hof op onbetaamlike wyse handel met moord, selfmoord, die dood, grusaamheid, wreedheid, bakleiery, rusie, mishandeling, wetteloosheid, rampokkery, roof, misdaad, die tegniek van misdaad en misdadigers, drinkery, dronkenskap, handel in of verslaafdheid aan verdowingsmiddels, smokkelary, geslagsverkeer, prostitusie, promiskuïteit, blanke slavinnehandel, losbandigheid, wellus, hartstogtelike liefdestonele, homoseksualiteit, seksuele aanranding, verkragting, sodomie, masochisme, sadisme, seksuele bestialiteit, vrugafdrywing, geslagsverandering, naglewe, liggaamlike houdinge, naaktheid, skamele of ontoereikende kleding, egskeiding, huweliksontrouheid, owerspel, buite-egtelikheid, menslike of maatskaplike afwyking of ontaarding, of 'n ander soortgelyke of verwante verskynsel; of

(d) onbetaamlik of onwelvoeglik of vir die openbare sedes aanstootlik of skadelik te wees indien dit na die oordeel van die hof op enige ander wyse die sedes ondermyn.

Klousule 10

Die raad keur nie 'n rolprent goed nie wat volgens sy oordeel –

(a) iets voorstel wat afbreuk doen aan die veiligheid van die Staat;

(b) die uitwerking kan hê om –

(i) die vrede of goeie orde te versteur;

(ii) die algemene welsyn te benadeel;

(iii) ten opsigte van welvoeglikheid aanstoot gee;

(iv) ten opsigte van die godsdienstige oortuigings of gevoelens van enige bevolkingsdeel van die Republiek aanstoot te gee;

(v) enige bevolkingsdeel van die Republiek belaglik of veragtelike te maak;

(vi) die betrekkings tussen enige bevolkingsdele in die Republiek te benadeel; of

(vii) kommunisme, soos in die Wet op die Onderdrukking van Kommunisme, 1950 (Wet No. 44 van 1950), omskryf, te propageer of te bevorder; of

(c) 'n aanstootlike voorstelling gee van –

(i) die Staatspresident;

(ii) die Republiek se gewapende magte of 'n lid daarvan;

(iii) die dood;

(iv) mensegestaltes;

(v) liefdestonele;

(vi) polemiese of internasionale politiek;

(vii) openbare figure;

(viii) jeugmisdaad;

(ix) misdadigheid en misdadigerstegniek;

(x) wrede bakleiery;

(xi) dronkenskap en rusie;

(xii) verslaafdheid aan verdowingsmiddels;

(xiii) tonele van geweld waarby blankes en nie-blankes betrokke is;

(xiv) vermenging van blanke en nie-blanke persone; of

(xv) gewelddadigheid teenoor of mishandeling van vrouens en kinders.

Die heftigste kritiek was die kriterium van die verbod, spesifiek artikels 5 en 6, volgens Kannemeyer:

Volgens 5 (2) is 'n publikasie ongewens indien dit of 'n deel daarvan onbetaamlik of onwelvoeglik is of vir die openbare sedes aanstootlik of skadelik is; godslasterlik is of vir die godsdienstige oortuigings of gevoelens van enige bevolkingsdeel van die Republiek aanstootlik is; enige bevolkingsdeel van die Republiek belaglik of veragtelik maak; vir die betrekkinge tussen enige bevolkingsdeel van die Republiek skadelik is; of vir die veiligheid van die Staat, die algemene welsyn of die vrede en goeie orde nadelig is.
Artikel 6 gee dan 'n omskrywing wat onder ‘onbetaamlik of onwelvoeglik of vir die openbare sedes aanstootlik of skadelik’ verstaan moet word: indien dit na die oordeel van die hof die strekking het om die gedagtes van persone wat waarskynlik aan die uitwerking of invloed daarvan blootgestel sal word, te verderf of te laat ontaard; waarskynlik skokkend of walglik sal wees vir persone wat dit waarskynlik sal lees of sien; of op onbetaamlike wyse handel met 'n lang reeks onderwerpe soos moord, wetteloosheid, verslaafdheid, allerlei vorme van seksualiteit e.d.m. Daarby mag die doel van die skrywer of uitgewer nie by die vasstelling van onbetaamlikheid of onwelvoeglikheid in ag geneem word nie.

Daarby dus kon 'n boek byvoorbeeld op grond van "of 'n deel daarvan" met 'n enkele woord of paragraaf onbetaamlik of onwelvoeglik wees en verbied word. Daar was geen sprake dat 'n kunswerk in sy geheelbeeld beoordeel (of veroordeel) kon word nie; dit was nie in die wet ingebou nie. Die estetiese oorwegings was totaal irrelevant – die eerste verbod op 'n publikasie wat kragtens die wet tot 'n regsgeding lei was die boek When the Lion Feeds deur Wilbur A. Smith.

N.P. van Wyk Louw, een van die grootste teenstanders van die wet, het die wetgewing beskou as 'n effektiewer manier om die Afrikaanse taal en literatuur dood te smoor as wat Milner kon bedink het: as jy nie iets in Afrikaans kon sê nie, publiseer dit in Engels: Vir die jong aspirant-skrywer (ook die Afrikaanse!) in Suid-Afrika – is dit asof hier vir hom gesê word: Boeta, as jy jou sê wil sê, skryf Engels! En as jy nie Engels goed genoeg ken nie, léér dit, soos Joseph Conrad; maar skryf in Engels en behou jou siel!

Op 25 April 1963 het W.A. de Klerk en Mary Renault 'n verklaring (gesteun deur 117 Suid-Afrikaanse skrywers en 41 kunstenaars) met beswaar teen die Wet op Publikasies en Vermaaklikhede aan sen. Jan de Klerk, minister van binnelandse sake, oorhandig. Onder die beswaarmakers was:

• Rob Antonissen
• Hennie Aucamp
• Chris Barnard
• R.K. Belcher
• André P. Brink
• Guy Butler
• Jack Cope
• J.J. Degenaar
• W.A. de Klerk
• Anna de Villiers
• Abraham de Vries
• W.J. du P. Erlank (Eitemal)
• Elisabeth Eybers
• Athol Fugard
• Sarah Goldblatt
• Nadine Gordimer
• Pieter Grobbelaar
• Wilhelm Grütter
• T.J. Haarhoff
• Doc Immelman
• Ingrid Jonker
• Elsa Joubert
• J.C. Kannemeyer
• Karl Kielblock
• Uys Krige
• Etienne Leroux
• R. E. Lighton
• Freda Linde
• Anna M. Louw
• N.P. van Wyk Louw
• E.G. Malherbe
• F.E.J. Malherbe
• Leo Marquard
• Johannes Meintjes
• C.J.M. Nienaber
• G.S. Nienaber
• M. Nienaber-Luitingh
• D.J. Opperman
• Alan Paton
• S.V. Peterson
• P.J. Philander
• M. Preller
• Gert Pretorius
• Jan Rabie
• Mary Renault
• Leon Rousseau
• Jan Schutte
• Adam Small
• Barend Toerien
• Sannie Uys
• Laurens van der Post
• Vincent van der Westhuizen
• Ernst van Heerden
• J.P.J. van Rensburg
• Marthinus Versfeld
• A.J.J. Visser.

Eers met die aanstel van die afgetrede prof. Gerrit Dekker as die eerste voorsitter van die Publikasieraad is die geskil besleg. Dekker was aanvanklik onwillig, maar Van Wyk Louw het met hom onderhandel. Sy aanstelling het die skrywers grootliks kalmeer. Drie prominente Afrikaanse literatore – A.P. Grové, Merwe Scholtz en T.T. Cloete – is tot lede benoem. 'n Oud-Nasionale Persman, Jannie Kruger, het Dekker opgevolg toe sy termyn verstryk het. Op grond van Kruger se publikasies en literêre aansien kon hy nie dieselfde respek van sy voorganger afdwing nie.

Die tydskrif Scope word herhaaldelik in die 1960's deur die Publikasieraad verbied, wat dan later deur die Hooggeregshof ter syde gestel word. Die ongunstige beeld van belastingbetalers se geld wat vermors word, laat felle kritiek en skerp reaksies ontstaan.

Uit die oorgevoelige leserspubliek het die stof egter nog lank nie gaan lê nie: onder andere was 'n woord soos "kutteltjies" in Voëlvry deur D.J. Opperman beskou as "gekruide" taal (in 'n brief van 24 Mei 1967).

When the Lion Feeds

Vroeg in 1964 word die boek When the Lion Feeds uitgegee, geskryf deur Wilbur Smith. Die verhaal handel rondom die pioniersdae in Natal en Transvaal, hoofsaaklik ligte leesstof. Binne drie maande (April, Mei en Junie) word 10 000 eksemplare van die hand gesit; dus, 'n topverkoper. In Julie 1964 het die Raad van Beheer oor Publikasies die boek onbetaamlik, onwelvoeglik en aanstootlik bevind. Appèl teen hierdie besluit word aangeteken by die Kaapse Hooggeregshof. Met 'n meerderheidsbeslissing van twee regters teen een regter word die appèl gehandhaaf. Hierteen teken die Raad van Beheer oor Publikasies nou sy appèl aan - die bevinding word nou na die Appèlhof verwys. Hoofregter L.C. Steyn, asook appèlregters G.N. Holmes en Potgieter is dit eens dat die boek wel onbetaamlik en onwelvoeglik is, en dat die Raad gelyk had. Appèlregters F.H.L. Rumpff en Williamson verskil. Met die meerderheidsbeslissing word die boek onder sensuur geplaas.

Rumpff het (in sy uitspraak wat in Engels was) 'n probleem dat die boek in sy geheel as onbetaamlik, onwelvoeglik en aanstootlik beskou is. Na sy mening is daar slegs twee passasies waaroor daar ernstig geredeneer kan word (naamlik Hoofstuk 11 en 13). Die beskuldiging van sadisme en wreedheid is ongeregverdig. Indien die uittreksels in isolasie beskou sou word, of misplaas in 'n storie vir kinders verskyn het, sou hy nie gehuiwer het om hulle onwenslik te noem nie. Hy vergelyk dit met Michelangelo se Dawidsbeeld waarvan die geslagsdele verwyder sou word "en aan 'n stukkie moderne nie-figuratiewe beeldhouwerk gehang word". Michelangelo het verwag dat sy skepping as 'n eenheid deur die normale volwasse wêreld beskou sou word, "en niemand sal droom om die beeld te verbied omdat sekere giggelende jeugdige tienderjariges of 'n seksbehepte indiwidu die onbedekte geslagsdele verliefderig begluur of een of ander oujongnooi met te min seksgevoel hulle walglik mag vind nie."

Volgens Rumpff beteken sedes in die Wet basies 'n kwessie van smaak, die heersende smaak van die samelewing waarop die Wet betrekking het, en nie dié van 'n gemeenskap van die vromes nie. Die Hof kan niemand keer om oor seks te lees wat so beskryf is dat dit min aan die verbeelding oorlaat nie. Ook sal die Hof nie die gedagtes van die mense van gister in ag neem nie, maar die mense van die eietydse samelewing (d.i. 1965).

Hy voer aan die boek is nie vir jeugdiges of preutse mense geskryf nie: dit is vir volwassenes bedoel en "sal in besonder inslaan by mans van die wêreld wat iets van die lewe af weet, sowel as van die geskiedenis van Natal en Transvaal, die Laeveld en sy wild." Vir Rumpff is dit verkeerd om burgers van die Republiek van Suid-Afrika 'n leesbare roman te ontneem omdat daar verwysings is na seksuele gewoontes wat mens as taboe sou beskou.

In Hoofstuk 11 beeld die skrywer kortliks die oorgang van die twee broers van kinderjare na jongmanjare uit. Dit toon hoe die karakter Sean deur die vurige plaasmeisie Anna verlei word nadat sy naak geswem het. Sy neem sy hemp en droog haar gesig daaraan af, "standing naked and unashamed - she had too many brothers for modesty." Na Rumpff se mening val hierdie aangeleenthede binne die atmosfeer en kleur van die tydperk wat in die boek uitgebeeld word, en ook die seksuele gebeurtenisse vorm nie 'n onnatuurlike deel van die intrige nie. Die beskrywing word in toom gehou, is selfs delikaat, hoewel die inhoud gewaag is.

In Hoofstuk 13 word 'n liefdestoneel verkeerdelik deur die Hof aan twee kinders toegedig. In die minderheidsuitspraak word daarna verwys as 'seksuele perversie' en 'dierlike hartstog', "en die mening word gehuldig dat die reaksie van die huisvrou wat na die Wynbergse (Kaapse) biblioteek gaan (en wat vermoedelik dus opgevoed is) een van walging sal wees." Rumpff is van mening dat die gemiddelde hedendaagse leser, indien hy 'n normale, gesonde lewe lei, seksueel en andersins, nie aan wellustige gedagtes sal toegee as hy die boek lees nie.

Die Hof behoort nie bloot op grond van die rede parce qu'une mère ne le donnera pas à sa fille (omdat 'n moeder dit nie aan haar dogter sal gee nie) die boek te verbied nie. Dit word nie as jeugboek geadverteer nie. Maar al sou 'n jong, tere meisie die boek ook lees, sal sy gou tot die besef kom dat 'n mansmens 'n wrede skepsel kan wees, dat 'n vrou wat haarself aan die manlike geslag oorgee ná oppervlakkige liefdesbetuigings, 'n groot waagstuk onderneem. Die boek bied dus 'n dure sedeles.

Laastens beskou Rumpff die vryheid van spraak "'n duur verworwe en kosbare bate [...], wat nietemin maklik verloor kan word" sodra hierdie presedent eers geskep is.

Kennis van die aand

Rapport lewer op 18 November 1973 'n baie gunstige resensie van Kennis van die aand, deur André P. Brink. Die eerste oplaag was amper in die winkels uitverkoop en daar was sprake van 'n herdruk. E. Lindenberg het dit in Die Burger (8 November 1973) as 'n gedurfde roman in baie opsigte beskou, maar oor die algemeen 'n mislukking – grootliks omrede dit naïef is om die hoofkarakter uit te beeld as 'n wit hooffiguur, wat dink, voel en reageer soos 'n tipiese Westerse intellektueel, wat in 'n bruin vel gestop is. C.W. Malan lewer sy mening in Die Volksblad op 27 November 1973: die bevooroordeelde leser sal die boek selde 'n hoër status toeken as dié van 'n omstrede politieke propagandaskrif.

In Desember 1973 het dr. Hennie Terblanche, die voorsitter van die Genootskap vir die Handhawing van Afrikaans, die boek by die veiligheidspolisie gaan aanmeld. Tot dusver was daar nog nie 'n enkele Afrikaanse boek verbied nie. Die publisiteit aan die klagtes wat hierdie situasie by Die Vaderland en ander media geniet het, het die verkope die hoogte in laat skiet. Die boekwinkels in die stede Bloemfontein, Johannesburg, Pretoria en Kaapstad het nie genoeg eksemplare beskikbaar gehad nie – die waglyste het aanhou groei.

Jaap Steyn som die geskiedenis so op:

Rykie van Reenen het op 20 Januarie 1974 in Rapport se hoofberig Die Vaderland aangehaal wat beweer het dat Brink met Kennis die Langenhoven van die sewentigerjare geword het, omdat hy sy volk weer leer Afrikaans lees het. Die eer kom miskien eerder Hennie Terblanche toe, het Rykie van Reenen geskryf. "Hy basuin vroeg en laat uit dat die boek bevat, wel getel, vyftig seksdade (wat 'n gemiddeld van een per tien bladsye beteken). Hy gee die versekering, nota bene, as woordeboekmaker, dat daar geen woord in die Afrikaanse sekstaal is wat nie daarin voorkom nie. Dr. Terblanche het ook gesê: "In die ganse wêreldgeskiedenis, in enige taal, het daar nog nooit so 'n vieslike boek verskyn nie."

Twee Pretoriase vroue, Christine van Wyk, leraarsvrou en lid van die NG Kerk se vrouehulpdiens, en T.C. Pienaar, skryfster en lid van die Afrikaanse Vrouefederasie het ook hul klagte gaan indien. Die Publikasieraad se bevinding het gevolg na 'n aanklag wat op 21 November 1974 deur ds. J.J. Swart van die NG Gemeente Tygerberg ingedien is.

Die nuus dat die Publikasieraad moontlik Kennis van die aand sou verbied, het die Johannesburgse Afrikaanse Skrywerskring 'n fonds in die lewe laat roep om die hofkoste te dra. 'n Protesbyeenkoms is in Johannesburg vir Vrydag, 1 Februarie 1975, gereël, waar uit Brink se boek voorgelees sou word. Die verbod is egter vervroeg tot 29 Januarie in 'n buitengewone staatskoerant. Die protesvergadering is op Donderdagaand, 31 Januarie gehou, en verskeie letterkundiges het opgetree, soos Louis Eksteen (Universiteit van Pretoria), E. Lindenberg en Ampie Coetzee (Wits), Jan Spies, Chris van der Merwe en H.C.T. Müller (RAU).

Ds. D.P.M. Beukes, voorsitter van die FAK, maar ook twee NG-moderatore dr. J.D. Vorster (van die Algemene Sinode, en broer van die eerste minister, John Vorster) en ds. Gericke het die verbod verwelkom. Die minister van binnelandse sake, Connie Mulder, het ook sy skok oor die "vulgêre, liederlike en blatante aanbieding van woordkeuse" van die werk uitgespreek.

Die Kaapse Hooggeregshof het die appèl teen die verbod van die hand gewys.

Regter Theo van Wyk bevind "dat die roman ingevolge die begrippe omskryf in die wet onbetaamlik, onwelvoeglik en aanstootlik en skadelik vir die openbare sedes is. Dit sal waarskynlik skokkend en walglik wees vir 'n wesenlike aantal lesers, en handel op onbetaamlike wyse met grusaamheid, dronkenskap, wellus, hartstogtelike liefdestonele, sadisme en soortgelyke verskynsels. Dit is aanstootlik vir die godsdienstige gevoelens van 'n bevolkingsdeel en dit maak 'n bevolkingsdeel, te wete die blankes, veragtelik."
Regter J.H. Steyn het nie die boek as godslasterlik beskou nie, maar bevind die roman wemel van oordrywinge en onjuisthede. "Die profiel wat dit van die Afrikaner skets, is nie vleiend nie, maar die leser besef dat hy met 'n geniepsige skrywer te doen het wat die roman gebruik om te kwets." Regter Steyn blyk dat hy dié besluit ‘vanweë die behoefte aan 'n viriele letterkunde in die Afrikaanse taal’ teensinnig neem.
Regter M.A. Diemont beskou volgens die reg nie die boek as godslasterlik nie, maar baie lesers sou dele daarvan aanstootlik vind, veral waar godsdiens en seks met mekaar gekoppel word.

Aksie Morele Standaarde

Inskrywingsvorm van (die gewese) Aksie Morele Standaarde

Volgens die drukgroep, Aksie Morele Standaarde, was die wet "geheel en al ontoereikend" en moes onverwyld opgeknap word. In hul boek spesifiek toegewy aan die Afrikaner, maar ook veral Christene, getiteld Gepoogde verkragting van Suid-Afrika (1974), speel die Staat so reg in die hand van die gewetenlose geldwolwe (wat "verlei, verlok en verneder"), wat op hul beurt so reg in die hand speel van die Kommuniste. Die grootste vyand, en dus die Kommuniste se grootste bondgenote, is die swygende en onbetrokke meerderheid Christene van Suid-Afrika wat geen standpunt inneem nie.

Afgesien van die betrokke Wetgewing word die hele vraagstuk bekyk teen die aanhef van die Grondwet van Suid-Afrika :

In nederige erkentlikheid teenoor die Almagtige God, Beskikker oor die lotgevalle van nasies en die geskiedenis van volkere; Wat ons voorgeslagte uit baie lande byeengebring en hulle hier in hul eie gevestig het; Wat hul weë deur geslagte bepaal het; Wat hulle so wonderbaarlik deur gevare gelei het; Verklaar ons, wat hier as verteenwoordigers van die volk vergader is, dat aangesien ons Bewus is van ons verantwoordelikheid voor God en die mensdom; Oortuig is van die noodsaaklikheid om saam te staan Om die onskendbaarheid en vryheid van ons land te beveilig; Om die wet en die orde daarin te handhaaf; Om die geluk en die geestelike en stoflike welvaart van almal te bevorder; Bereid is om ons plig te aanvaar om gesamentlik met alle vredeliewende volkere wêreldvrede te soek; en Die opdrag wil uitvoer om die Republiek van Suid-Afrika te vestig en 'n Grondwet daaraan te gee wat die beste sal aanpas by die tradisies en geskiedenis van ons vaderland.

Van die standpunte en retoriese vrae sluit in:

• Gesien teen die agtergrond van die Koue Oorlog moet, wat moraliteit betref, voet by stuk gehou word. Of dit nou deur middel van pornografie, bloufilms, popfeeste en ander vorms van permissiwiteit is wat die Westerse wêreld oorspoel, die morele standaarde in die Ystergordynlande word streng gehandhaaf. "Die vernaamste rede hiervoor is dat die kommunisme wêreldoorname beplan en daarom word geen toegeeflikheid geduld wat hulle kan verswak en hierdie allesoorheersende ideaal kan verydel nie." Die Kremlin steun op omverwerping en sedeloosheid; hulle hoop dat die morele verbrokkeling spoedig oor die Westerse wêreld sal versprei, sodat hulle sonder slag of stoot kan oorneem.

Die Italiaanse Kommunisteparty het onder meer 'n antwoord gekry op die vraag wat hulle te doen staan teenoor die losbandige teaterproduksies wat vanuit die Weste na Italië ingevoer word:

Ons is daarin geïnteresseerd om hierdie soort spel aan te moedig en is ook bereid om toneelspelers wat in sulke stukke optree, as kampioene van die vryheid van die kunste aan te prys. Ons wil sulke produksies aanmoedig, en moet mense aanleiding gee om soortgelyke stukke te skep wat seksueel selfs nog meer uitdagend is. As 'n taktiese beleid is ons doelwit om 'n onderneming te steun wat pornografies is en wat geheel en al vry van enige beperkings of gewone morele kodes is. Die regisseur en toneelspelers is soos miere wat vrywillig en sonder koste van ons kant eet aan die wortels van die bourgeois gemeenskap. Hoekom sal ons hulle werk probeer stopsit? Hoekom sal ons hindernisse in hulle weg lê?

Bovermelde aanhaling eggo Lenin se woorde dat Rusland die Westerse wêreld sou inneem sonder militêre oorlogvoering: "Die betroubaarste oorlogstrategie is om die finale krygsverrigting uit te stel totdat die morele agteruitgang van die vyand die doodshou sowel maklik as moontlik maak." Ook Stalin het gesê: "Nou sal ons die Weste sonder oorlog vernietig - sonder om ons soldate of kanonne te gebruik, maar met die Weste sal ons die Weste vernietig."

Naas die Bosoorlog ("militêre terrorisme op die grens") was daar ook sprake van "morele terrorisme" onder die dekmantel van "vrede bewaar met die wêreld", "die mensdom het volwasse geword" en "demokratiese vryheid" :

Die verwoesting van morele norme is nie op sigself 'n doel nie. Dit is eerder die sleutel wat die agterdeur vir die vyand ontsluit. Wanneer hy aanland - en hy beweeg onteenseglik in ons rigting uit die noorde en die ooste - sal hy 'n verswakte, kragtelose prooi vind wat geen weerstand bied nie. [...] Vreemd, nie waar nie, maar ook 'n openbaring, dat die Russiese kommuniste, wat gestadig die wêreld begin oorheers en by die jongste Olimpiese Spele meer goue medaljes gewen het as enige ander nasie, die produksie van enige pornografie, bloufilms en dwelmmiddels vir hulle mense verbied. Vroeg in hul geskiedenis het hulle die vernietigende krag van hierdie permissiewe elemente ontdek, wat nou die Westerse wêreld wil verswelg. Daar is vandag lande in Europa waar die sedelike bederf so deeglik plaasgevind het dat 'n betreklike klein getal goed gewapende Russiese soldate hulle lande sou kan oorneem sonder dat hulle enige of veel teenstand sal ondervind. Wanneer sedes geheel en al of amper geheel en al bedorwe is, word alle sin vir patriotisme en nasietrots vernietig.

• Geen bordeel het nog ooit die morele standaard van 'n gemeenskap verhoog nie; nog minder pornografie en bloufilms. Pornografie kan verslaafdes in 'n fantasiewêreld dompel, maar ook die aanknoop van gesonde verhoudings strem. Dieselfde lus na die sensasie is egter blywend en dwelmmiddels kan dikwels 'n plaasvervanger word (wat op sy beurt weer aanleiding gee tot dwelmverslawing). Pornografie skep 'n algemene klimaat vir permissiwiteit, dit wis die mooi (en skeppings-)element van seks uit, en iemand wat eers deur pornografie gekondisioneer is, kan nouliks smaak ontwikkel vir waardes soos in die meesterwerke van groot kunstenaars van weleer (en inhibeer sodoende ook die werklik skeppende kuns). "Dit is 'n bedreiging vir die beskawing". Navorsing vir die Amerikaanse Kommissie op Pornografie toon 55% van die verkragters en 37% van seksmisdadigers wat bestudeer is, se kriminele bedrywighede is direk deur pornografie gestimuleer. Verslawing aan pornografie laat mense net in hulself belangstel; soos obsessies toeneem raak hulle wat hedendaagse politieke en sosiale vraagstukke betref apaties en toenemend vatbaar vir diktatorskap.
• "Waarom moet ons toelaat dat pornograwe die toon aangee, terwyl van die geëerde Suid-Afrikaanse belastingbetalers, wat niks uit pornografie wen nie - inteendeel slegs daardeur bedreig word - verwag word om te betaal vir die totstandbring en instandhou van die geweldige masjinerie wat nodig sou wees om elke publikasie of film na te gaan wat ingevoer of vervaardig word in die land? Waarom kan 'n duidelik omlynde Wet nie geformuleer word met eenvoudige, breedvoerige en onmiskenbare standaarde nie? Daar kan dan van uitgewers, filmprodusente en invoerders verwag word om by die wet te bly - of om 'n swaar boete te betaal."
• Waarom seksualiteit in die eerste plek in oorsese (Europese en Amerikaanse) skole en in die media prioriteit geniet, en die kinders vanaf kindertuinjare vroegryp gedruk moet word, staan verdag. Onder die dekmantel van inligting word kindertjies uitgebuit en bestook met sekspraatjies en geïllustreerde uitbeeldings wat die ouers se goedkeuring beslis nie sal wegdra nie. 'n Twaalfjarige was op die punt om sy vierjarige sussie seksueel te molesteer: "Hy is op skool alles van seksuele gemeenskap geleer en wou dit op sy sustertjie 'uittoets'". Wat in Amerika gebeur, kan ook Suid-Afrika se voorland word, en daarteen moet gewaak word . Die vraag ontstaan ook of "die (sogenaamde) eerlike uitbeelding van die lewensfeite, meer besonderlik in seksuele sake" [soos 'n advokaat van 'n Suid-Afrikaanse hof sy steun aan die pleidooi toegedig het], met inbegrip verkragtings, egbreuk, ontug, smerige, aaklige en grusame beskrywings van seksuele misdade en morele sedeloosheid werklik van publieke belang is - veral vir kinders. Waarom moet hierdie immorele en sedebederwende "feite" aan die groot klok gehang word, as dit geensins opbouend is nie?
• Die howe se besluit gegrond op die gelykvormigheid van "die gees van die tye" en "hedendaagse standaarde van moraliteit" kan op 'n ongehoorde laagtepunt afstuur.
• Waarom is verkragting strafbaar met die dood, terwyl die geldwolwe "die vuilste gemors [kan] publiseer wat seksuele drange prikkel [...] wat tot verkragting aanleiding gee, [en] daarmee mag voortgaan sonder die geringste vrees van selfs 'n R10-boete"?
• Kinders en minderjariges het geen seggenskap in die opstel van wetgewing nie. Dit is die volwassenes wat die toestande skep, wat die kinders sal beërwe; die volwassenes saai die saad, die kinders pluk die vrugte daarvan. In die openbare belang, en soos in die reël Bewus is van ons verantwoordelikheid voor God en mensdom vermeld word in die Grondwet, het ouers die reg om daarop aan te dring dat die wetgewing, wat die morele veiligheid van hul kinders beskerm, toegepas word. Dit is dus 'n mistasting om aan te voer die Raad op die Beheer van Publikasie eien homself die "Godgegewe" reg toe om namens ander te besluit wat hulle mag of nie mag kyk/lees nie (omdat die publiek die liggaam juis aangevra of aangestel het), of "teen die demokrasie indruis waar elkeen vir homself kan besluit" (eweneens). Die landdroste se vertolking van die wet word dikwels beïnvloed deur die openbare mening. As die gereg dus weet die openbare mening staan bankvas agter hom, is hulle natuurlikerwys meer toegeneë om op te tree. Dus, die regering het 'n massiewe en aanhoudende ondersteuning van die openbare mening nodig, wat vereis dat beswaardes die pen sal opneem. Demokrasie en die openbare mening beteken dus ook: wie swyg, stem toe.
• Hoe kan die besluite van die Raad van Beheer oor Publikasies, waarin die bovermelde ouers, kinders en die openbaar hul vertroue stel (as deskundiges), se besluite eenvoudig deur "één liberale regter" in die Hooggeregshof ter syde gestel word? Juis wanneer 'n tydskrif met begeestering berig (en indirek propageer of romantiseer) rakende 'n onderwyseres (die rolmodel van dogters) wat, vir die geld, die onderwys vaarwel toegeroep het om 'n beroepsontkleedanseres te word? En hoe kan die eienaar teen die Raad se besluit appelleer? As die howe eers uitspraak gelewer het, het dit vir die Raad van Beheer oor Publikasies geen sin meer om dit teen te staan nie.
• Dit is onbillik om rolprente voor die tyd te sensor, terwyl publikasies eers die geleentheid gegun word om dwarsdeur die land te versprei, voordat iemand miskien 'n klagte sal indien. Teen daardie tyd is reeds duisende van die leesstof verkoop en is die skade gedaan; die put probeer demp nadat die kalf verdrink het. Die standpunt "as 20 000 mense dit reeds gesien het sal 'n verdere duisend nie kwaad doen nie" word vergelyk met nog 'n bykomende duisend mense wat teen wil en dank by die vuur ingestamp moet word. Beswaarmakers wat aanvoer "alles sal regkom, want die geskiedenis werk in siklusse", m.a.w. daar sal 'n morele keerpunt weer kom, vergeet gerieflik van die eens magtige ryke in die geskiedenis wat almal tot 'n val gekom het, juis omdat hulle toegelaat het dat hulle intern "tot die dood toe weggevreet is". Ook is die vraag: waarom moet hierdie erge demoraliserende toestand eers bereik word? Geen geld en mannekrag is te veel as die morele slagting van die nasie ter sprake is nie.
• Die Grondwet lui baie duidelik: [...]Die opdrag wil uitvoer om die Republiek van Suid-Afrika te vestig en 'n Grondwet daaraan te gee wat die beste sal aanpas by die tradisies en geskiedenis van ons vaderland.Die voorgeslagte van die Afrikaner was Christene, en om hierdie immorele neigings na te jaag (insluitend mensonterende popfeeste wat in seks-en-suip-orgies ontaard), verloën die Afrikaner (die aangesprokene en teikenleser van die Gepoogde verkragting van Suid-Afrika) daarmee sy beginsels, sy Christelike erfenis, sy Bybel en sy God.
• Nietemin, die Wet is 'n dooie letter. Dit word geminag, geïgnoreer en gering geskat, sonder dat die skuldiges tot verantwoording geroep en aan die pen gery word. Daar word onder meer gekyk na Klousule 6 (2)(c) met die verwysing na "liggaamlike houdinge, naaktheid, skamele of ontoereikende kleding", teenoor die buiteblaaie van boeke en tydskrifte wat in boekwinkels skaamteloos aangetref word.

Al staan daar duidelik in Klousule 5 (2): 'n Publikasie of voorwerp word geag ongewens te wees indien dit of 'n deel daarvan, b) godslasterlik is of vir die godsdienstige oortuigings of gevoelens van enige bevolkingsdeel van die Republiek aanstootlik is;, was daar die een Raadsbesluit dat Jethro Tull se Aqualung nie godslasterlik is nie, al word Genesis 1 se woorde verdraai. The Beatles se Back in The U.S.S.R. laat die skrywer wonder: "[Is] ons nie besig om die saad van rewolusie te saai en 'n liefde vir die U.S.S.R. aan te kweek nie? Is dit dan nie "vir die veiligheid van die Staat nadelig" nie?

Stigting van Taurus

'n Komitee (later verander na 'n kommissie) word in 1972 onder die voorsitterskap van J.T. Kruger saamgestel om die toepassing van die publikasiewetgewing te ondersoek. Daar is bevind in die meerderheidsverslag van die kommissie in 1974 dat onder andere baie lede van die publiek nie meer vertroue in die beheerstelsel het nie, maar ook dat die volksmoraalvervlakking en die ondermyning van die goeie sedes, waardes en norme die doelstellings van die kommunisme kon bevorder. Nuwe wetgewing was dus noodsaaklik.

Die Wet op Publikasie van 1974 het die 1963-wetgewing opgevolg, waar die Publikasieraad afgeskaf is en 'n direktoraat in sy plek gekom het. Die direktoraat het kommissies in die lewe geroep wat publikasies as ongewens kon verwerp. Die lede van die Direktoraat en die komitees is almal aangestel op grond van hul opvoedkundige kwalifikasies. Met die nuwe wet word daar nie meer na die howe gewend nie [wat duur op die belastingbetaler se sak was], maar na 'n Appèlraad, wat uit minstens drie lede bestaan van wie die voorsitter 'n persoon is wat voorheen as regter, advokaat, prokureur of dosent in die regsgeleerdheid tien jaar ondervinding moes gehad het. Die voorsitter kon ook beslissings van die komitees veto "op versoek van die minister, skrywer, uitgewer of lede van die publiek". Die voorsitter is deur die staatspresident aangestel.

Die nuwe wet het die uitbou van die literatuur onder die nuwe bedeling onder veel meer druk geplaas as die vorige van 1963. Die komitees kon nou ook die besit van die publikasie verbied; die Minister kon enigiemand die magtiging gee om persele te betree en op boeke beslag te lê, die reg van appèl na die howe is afgeskaf en die Minister het te veel arbitrêre magte verkry. Buiten die klomp administratiewe rompslomp en vaagheid en die bevraagtekening van die opvoedkundige kwalifikasies van die komiteelede, is die aantal Afrikaanse literêre werke steeds nie in sy geheel beoordeel nie en die estetiese oorwegings was vir die wetgewer steeds irrelevant.

Die uitgewers was skugter om boeke uit te gee wat moontlik verbied gaan word. Hulle sou wel anoniem die boek uitgee as 'n liefdesaak teenoor die Afrikaanse letterkunde. Omdat 'n vennootskap wat boeke uitgee openbaar geregisteer moes word, is 'n nuwe uitgewer opgerig: Taurus.

Van die Taurus-boeke wat verbied is, sluit in:

• Skryt van Breyten Breytenbach
• Keerkring van Welma Odendaal
• Struisbaai-blues van André le Roux
• Te hel met ouma! van André le Roux
• Donderdag of Woensdag van John Miles
• Stanley Bekker en die boikot van John Miles
• Kommas uit 'n boomzol van Dan Roodt
• Sonneskyn en Chevrolet van Dan Roodt

Die teks van die ongepubliseerde Dieselle ou storie (Pieter-Dirk Uys) – in 1982 opgehef – en And death white as words (vertalings van gedigte deur Breyten Breytenbach) is ook in die ban gedoen.

Magersfontein, o Magersfontein!

Kritiek teen die sensuurstelsel het in 1977 sy klimaks bereik. Toe die Komitee van die Publikasieraad beslis het dat Magersfontein, o Magersfontein! deur Etienne Leroux nie ongewens is nie, het die minister van binnelandse sake, dr. Connie Mulder, op 7 September 1977 die Appèlraad se beslissing geveto en om heroorweging gevra. Die voorsitter van die Appèlraad, oudregter Lammie Snyman, het 32 deskundiges gaan vra om hul mening oor die boek skriftelik aan hom voor te lê. Al was 25 van die 32 deskundiges van oordeel dat die boek nie ongewens is nie, het die Appèlraad die boek as ongewens verklaar en op 21 November 1977 deur die Departement van Inligting bekend gemaak. 'n Minderheid van die Appèlraad, A.P. Grové en C.D. Fuchs, kon nie veel uitrig teen die meerderheidsuitspraak van die voorsitter, J.H. Snyman, nie. Twee lede van die Publikasieraad se komitees, Merwe Scholtz en Anna M. Louw, het uit protes hul bedankings ingedien. Die Afrikaanse Susterkoerante het nou eenparig die sensuurstelsel as 'n klug bestempel. By elke Departement van Afrikaans/Nederlands aan die universiteite is ontstelde briewe aan die koerante gerig.

Daarteenoor het die Sinodale Kommissie vir Leer en Aktuele Sake van die NG Kerk van Transvaal sy volle steun vir die verbod uitgespreek, asook dr. Vorster wat sy dank en lof aan die minister en die appèlsaak betuig het.

Die uitgewer, Human & Rousseau, en die direksie van Nasionale Pers, het besluit om die beslissing van die Appèlraad in die Hooggeregshof te betwis. In 1978 het Human & Rousseau die hersieningsverhoor in die Transvaalse Hooggeregshof op grond van godslastering verloor. Die hofsaak het die uitgewers toe reeds, soos op 11 Junie berig, R20 000 gekos. Die uitgewers se appèl na die Hooggeregshof oor prosedurekwessies werp geen vrugte af nie, al het die Hooggeregshof bevind dat die Appèlraad gedwaal het deur by die beslissing nie die waarskynlike leser in aanmerking te neem nie.

Op politieke vlak het daar 'n verandering gekom: Alwyn Schlebusch het aan die begin van 1978 die minister van binnelandse sake geword en het op die inisiatief van Rapport met die letterkundiges Anna M. Louw, Merwe Scholz, Frans van Rensburg, Chris Barnard en Bartho Smit samesprekings gevoer. Daarna het ook Charles Fensham (voorsitter van die Afrikaanse Skrywerskring) en Elize Botha (redaktrise van die Tydskrif vir Letterkunde) die saak met die minister bespreek. 'n Samevatting van laasgenoemde vergadering se besprekingspunte is opgeneem in Tydskrif vir Letterkunde uit dieselfde jaartal; onder meer word gekyk na die teikenleser (wat nié die "gewone mens" is nie), maar ook, sou 'n appellant (hetsy skrywer of uitgewer) appelleer, dan moet daar 'n komitee wees wat uit letterkundiges bestaan om hieroor 'n waardeoordeel te vel - groter erkenning moet dus aan literêre meriete van publikasies gegee word, en literatore, skrywers en kunskenners moet 'n groter inspraak in die besluitnemingsproses oor publikasies met 'n literêre verdienste verleen word.

Soos N.P. Van Wyk Louw destyds voorspel het, wys Botha op die feit dat daar strenger opgetree word teen Afrikaanse werke as teen Engelse werke. Daar is op openbare biblioteke se rakke Engelse boeke wat veel erger dinge in het as Leroux se Magersfontein; en boonop nog van 'n laer litêrer gehalte. Dit kom op 'n sekere sin neer op diskriminasie teen Afrikaanse werke.

Daaropvolgend het Schlebusch in April 1979 'n wysigingswet op publikasies ingedien. In dieselfde maand is Leroux benoem vir die Hertzogprys vir Magersfontein, 'n dwarsklap vir die sensuurwet.

T.T. Cloete wys ook in Die Kerkbode van 12 September 1979 dat die sensuurwet glad nie doeltreffend is nie:

In dieselfde tyd toe die Magersfontein-onrus van onlangs op sy hoogtepunt was, het in één Afrikaanse publikasie wat deur miljoene in hierdie een week gelees is, die volgende verskyn: 'n rubriek waarin mense hul intiemste sondes bely op 'n verleidelike manier, 'n vleiende artikel oor 'n moeder en haar onegte kinders, 'n stuk kaalkuns, 'n moordartikel met al die mooi gemaakte romanse van die ontugtige vrou, die normering van die saamwoon van ongetroude mense. Niemand het hom daaraan gesteur nie. Ek werk elke dag met honderde jongmense op 'n intensiewe vlak. Hulle lees in groot getalle hierdie dinge elke dag volgens eie eerlike getuienis, maar die dag toe Magersfontein verbied is, het ek vasgestel dat uit 150 senior studente wat ondervra is, net drie die roman gelees het.

Wetsverslapping

In 1979 is 'n Droë wit seisoen van Brink egter verbied, omrede die inhoud "bereken is om die status van die Suid-Afrikaanse Veiligheidspolisie, wat 'n belangrike deel uitmaak van die Owerheid se Vredehoudende masjinerie, dermate af te takel dat dit die Owerheid se vermoë om staatsveiligheid te verseker, sal ondermyn". Altesaam 2 200 eksemplare is verkoop (1 200 binne een week) voor die verbod in werking getree het.

In 1980 is die nuwe voorsitter van die Appèlraad oor Publikasies vervang deur prof. J.C.W. van Rooyen, 'n professor in die strafreg aan die Universiteit van Pretoria. Teen die einde van sy diensdekade was Suid-Afrika vryer wat uitgewery betref.

Die verbod op Magersfontein is op 24 April 1980 opgehef:

In 'n opsomming van sy bevindinge het die raad 'n aantal waarborge genoem wat die Wet op Publikasie in die lig van die regspraak aan die skrywer gee.

a) Enige onderwerp mag behandel word, ook die immorele. 'n Publikasie hoef nie 'n bydrae tot moraliteit te maak nie.
b) 'Aanstootlik' vir die openbare sedes en 'aanstootlik' vir die godsdienstige oortuigings of gevoelens van 'n bevolkingsdeel het 'n beperkte betekenis. Dit omvat nie die bloot ergerlike of dit wat misnoegdheid tot gevolg het nie, maar slegs die walglike of pynigende.
c) Die "waarskynlike leser" moet as oorweging by art. 47(2)(a), wat oor sedes gaan, in ag geneem word.
d) By art. 47(2)(b), wat oor godsdiens gaan, mag die waarskynlike leser nie by die peiling van die godsdienstige oortuigings of gevoelens in ag geneem word nie. Dit moet egter wel in ag geneem word by die bepaling van die aard en strekking van die publikasie in sy geheel geneem en met inagneming van die konteks waarin die woorde gebesig word. Dit het ook te make met die aard en graad van die skending – of dit dus bloot ergerlik is of so ernstig dat dit pynig of walg.
e) Die isolasie-metode van behandeling mag nie toegepas word nie. Daar moet dus na die werk as geheel gekyk word.
f) Die instelling van die Komitee van Letterkundige Deskundiges dra daartoe by dat die Appèlraad die publikasie reg lees. Geen beslissing van die Appèlraad of die Publikasiekomitee mag gebaseer word op wanindrukke wat die onwaarskynlike leser van die boek sal kry nie.

Die verbod op Kennis van die aand is in April 1982 opgehef (met dien verstande dat slegs persone ouer as 18 jaar die boek kan lees en die eksemplare slegs in hardeband mag verkoop word).

Sedert die middel jare van die 1980's het 'n rolverskuiwing plaasgevind na rolprentklassifikasie. Prof. Van Rooyen noem dan ook in Julie 1993 dat hy sou wou sien dat in 'n nuwe Suid-Afrika waar daar 'n Handves van Menseregte bestaan, sensors hulle net sal besig hou met rolprentklassifikasie en ouderdomperke om kinders te beskerm: Wanneer dit gaan oor haattoesprake of mense aanstoot neem deur 'n boek of toneelstuk, moet kriminele howe só 'n saak beslis. Kerke moet begin besef dat die staat nie hul werk vir hulle kan doen nie." Van Rooyen voorsien in die nuwe Suid-Afrika sal slegs kinderpornografie of die uitbeelding van pornografie wat met seks en geweld gepaardgaan, volgens wet, strafbaar wees. In Januarie 1988 het die Minister van Binnelandse Sake, Stoffel Botha, dit om moraliteitsredes nie nodig geag om enige nuwe wetgewing deur te voer nie.

Luidens 'n artikel in die Vrye Weekblad (1991) word Playboy steeds in Suid-Afrika verbied, pornografie is met die wet strafbaar, hoewel prikkeltydskrifte soos Penthouse, Bunnygirl, Stag en Scope as 'sagte pornografie' verkoop mag word. Prikkelpop-tydskrifte word beoordeel kragtens die Publikasiewet Wet 42 van 1974, ingevolge Artikel 47(2)(a): dit is ongewens indien 'n gedeelte daarvan "onsedelik of obseen is, aanstoot gee of skadelik is vir publieke moraliteit." Deur herhaalde appellering (soos die publisering van naak borste, dus, sonder die bedekte sterretjies) en voortdurende hofstryd probeer Penthouse en Scope om verdere wetverslapping aan die hand te doen, juis om 'n groter markaandeel te bekom. Sowel 'n regsdosent, Joe Campanella (Wits), as sosiologie-dosent Michael Sarakinsky (Unisa) beskou die verslapping van sensuur as 'n voorloper van die nuwe Suid-Afrika en 'n toekomstige aanvaarding van 'n Handves van Menseregte, veral die vryheid van spraak en uitbeelding. Op daardie tydstip is weer gekyk na die "waarskynlike leser", en hiervoor kon plastiekverpakking dit moeiliker maak vir kinders om toevallig die tydskrif op te tel en deur te lees. Ook is meer moeite gedoen om die gehalte te verbeter - deur glanspapier. Maar tepels is nou minder toegeverf. Ralph Boffard, die uitgewer van Penthouse, voer aan sterre vermink en ontsier die foto, en boonop trek die sterretjies juis die aandag op die borste. Ander tydskrifte met 'n kleiner omset kon nie so 'n waagstuk probeer om die sensors uit te daag nie. Die redakteurs van al vier tydskrifte vind dit onbillik dat die bioskoop en TV eksplisiete seks en volle frontale naaktheid wat alle geslagsdele ontbloot (veral op M-Net) ten toon mag stel [Boffard van Penthouse voer aan Suid-Afrika is nog lank nie hiervoor gereed nie], terwyl hulle tydskrifte aan die kortste end trek. Ook is daar vrouetydskrifte soos Cosmopolitan wat met moord wegkom (want "manstydskrif" beteken outomaties pornografiese materiaal). Bowenal is naakte borste op baie Suid-Afrikaanse strande aanvaarbaar, word aangevoer. Die sensors sê weer foto's is staties (en kan oor en oor bekyk word), terwyl 'n rolprent klaarmaak en mense daarvan vergeet. Ook foto's van vroue wat ten volle geklee is kan gesensor word omdat hulle wellus uitlok - as die model se oë toe is, reguit na die kamera kyk, wydsbeen sit of staan, haar gesig nie strak is nie of hande-viervoet hurk, dan "kyk die model uitlokkend na die kamera". Tog stem die verskillende sensuurliggame (Direktoraat en Appèlraad) duidelik nie altyd saam hoe die wet moet vertolk word nie; die saak word vererger deur presedente wat geskep en as voorbeeld gebruik word.

In Augustus 1993 is die Suid-Afrikaanse weergawe van Hustler in die openbaar verkoop, wat nie soos Penthouse en Playboy sterretjies gebruik nie, hoewel die uitbeelding, net soos Boffard van Penthouse ook glo, tog by 'n effe preutser samelewing sal pas. Volgens die redakteur, Joe Theron, is dit wat mans wil hê. Die redaktrise van Playboy, Brenda Haywood, is nie hiermee eens nie; sy glo die tipiese leser op eie bodem wil hom nie skaam as sy vrou of vriendinne oor sy skouer kom loer nie. Sy merk wel 'n verslapping op: na afloop van haar sakereis in die VSA het die doeane by Jan Smuts Lughawe haar koffers deurgekyk. Die manstydskrifte is op die toonbank oopgesprei, die titels bekyk, en sonder 'n woord net so weer teruggepak. Volgens die prokureur Lauren Jacobson, wat spesialiseer in sensuursake, pas dit by die beleid wat verander het, maar die wet self het nie verander nie: solank die invoer vir private gebruik is, kan verbode items nie sonder meer konfiskeer word nie. Ook het "leser" na "waarskynlike leser" verander van die tydskrif self: dit is nie meer die onversetlik konserwatiewe blanke man (wat in elk geval nie die tydskrif sou koop nie) in wie se belang die wet is nie, maar die welvarende, meer liberaalgesinde blanke man wat die teikenmark in die eerste plek is. Die wegbeweeg vanaf 'leser' na 'waarskynlike leser' kan interpreteer word as die wegbeweeg van 'volksbelang' na 'individuele belang'.

In 1993 kon die skuldige 'n boete van tot R10 000 en/of vyf jaar tronkstraf opgelê word vir die eerste oortreding. Omrede die sensuurwet in 1993 nog van krag is, is 'n paar uitgawes van Bunny Girl, Scope, Men Only en Penthouse South Africa tussen Mei en Julie as ongewens verklaar. So ook rolprente soos More Desires Within Young Girls, Outrageous Foreplay en Better Sex Part 2. Die ontbanning het teen 1993 egter die verbanning begin oorskry: die verbod op Joy of Sex (Alex Comfort), die Duitse weergawe van Carrie (Stephen King) en Right of Nations To Self-Determination (Lenin) is onder meer opgehef. Maar volgens 'n komiteelid van die Aksiegroep teen Sensuur (Anti-Censorship Action Group, ACAG), Joyce Ozinski, is dit maar 'n kleinigheidjie teen die groot geheelbeeld: vanaf 1962 is 38 813 boeke verbied. As mens die boeke wat voor 1990 ontban is nie byreken nie, tel dié vanaf 1990 op slegs 'n paar honderd boeke, tydskrifte en pamflette wat weer vrye toegang verkry het.

Volgens die woordvoerder van die ANC, Carl Niehaus, is die party gekant teen sensuur en sal, sodra hul die leisels na afloop van die eerste demokratiese verkiesings oorneem, die wet so gou doenlik skrap, omrede dit neerkom op 'n minderheid wat namens die meerderheid dink en besluite neem. In die Grondwethof kan daar later wel oor die perke van onsedelikheid besluit word.

'n Konsepwet genaamd die Rolprent- en Publikasiewet van 1995 (onder die nuwe bewind) is op 3 Maart 1995 deur die departement van binnelandse sake voorgelê in die Staatskoerant en in 1996 aanvaar.

Uitwerking

Die Sensuurwet was ondoeltreffend, om enkele redes:

• Aanvanklik was die wetgewing bloot muggiesiftery: wat nie deur die publiek aangemeld is nie, is nie vervolg nie. Maar sedert 1974 kon die Direktoraat van Publikasies self as applikant in belang van die publiek ingryp en optree. Daarteenoor was die koerante wat lid was van die Suid-Afrikaanse Persunie gevrywaar van die wet.
• Deur die betrokke werke uit te sonder, is die publieke kollig juis op hierdie 'skandliteratuur' geplaas en die nuuskierigheid geprikkel. Volgens Pieter-Dirk Uys het die sensuurraad hom die publisiteit geheel en al verskaf wat geen geld kon koop nie. Meer nog: die sensuurraad was juis die middelpunt, die bron van sy satires. Die raad het hom tussen die reëls fyner leer skryf en hekel, genoeg om die sensuur net-net vry te spring.
• Die verbod om 'n boek te kon besit het gewissel, soos bevind is toe Winnie Mandela op die D.F. Malan-lughawe aangekeer is met die boek The Legacy of Che Guevara: a Documentary Study in haar besit; daar was alleenlik 'n verspreidingsverbod op.
• Baie groot boekhandelaars was ook bang dat daar teen hulle opgetree sou word as hulle boeke aanhou wat 'ongewens' was. Op sy beurt was die gemiddelde Suid-Afrikaner dan juis in 'n oningeligte vakuum gelaat omtrent die denkpatrone van die Kommunisme wat die regering dan sou teëstaan.
• Die boeke onder sensuur het juis internasionaal opslae gemaak en van die skrywers martelaarsfigure van die Apartheidstelsel gemaak. Sensuur het inderdaad aangehelp dat Kennis van die aand (en sy opvolgers) in sowat 20 tale vertaal is sedert die boek verskyn het (1973), verbied is (1974) tot met die ophef van die verbod in 1982. Dit was ook die verbanning van die Engelse vertaling, Looking on Darkness, wat tot die talryke internasionale vertalings bygedra het.
• Sekere skrywers, soos Etienne Leroux, se skrywerstalent is geïnhibeer en kon ná die verbodoplegging moeilik weer begin skryf; hy sê aan Rapport (29 April 1979): Jy weet, sedert Magersfontein verbied is, was dit asof ek nie weer aan die gang kon kom nie. Ek het nog maar veertig bladsye geskryf van die trilogie wat ek daarna aangepak het. Daardie verbod het my selfvertroue geknou. As jou boek verbied word, as jy weet hy is nie meer daar nie, is dit 'n vreemde sensasie... jy kyk na jou skryfwerk, jy kyk na wat jy skryf, en weet nie meer nie, jy twyfel. In 'n radio-onderhoud [aangehaal deur die radioresensent Louis Preller in Die Burger van 6 Mei 1979]: Ek moet sê, destyds toe die boek verbied is en ek gevra is of ek weer gaan skryf, het ek vreeslik gebrag en gesê ek gaan skryf asof die wet nie bestaan nie. Maar moenie 'n fout maak nie, hoor. Dit het 'n effek op 'n mens. Jy het tog daardie gevoel: het die mense nie dalk reg gehad nie? En dan begin jy jou styl nagaan, jou manier van skryf. Jy is basies onseker en ek glo dat alle mense wie se boeke verbied word, dieselfde voel.

Bronne

• Steyn, J.C. 1992. Die sensuurstryd. In: Beukes, W.D. (Red.) Boekewêreld: Die nasionale pers in die uitgewersbedryf tot 1990. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, pp. 351-379
• Steyn, J.C. 1980. Tuiste in eie taal. Kaapstad: Tafelberg, pp. 394-405,478
• Kannemeyer, J.C. 1983. Beheer oor publikasies en die reaksie van skrywers. In: Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Deel 2. Pretoria: Academica, pp. 231-236 (4,62 megagreep).
• Jacandra van den Broek: Verbanning en censuur in André Brinks Kennis van die aand.
• omalley.nelsonmandela.org: 1963. Publications & Entertainments Act No 26
• omalley.nelsonmandela.org: 1974. Publications Act No 42