Aletta Beck

Aletta Beck was 'n Nederlandse digter in die Kaapkolonie. Sy is omstreeks 1667 gebore en is oorspronklik van Arnhem, 'n dorp in die ooste van Nederland. Sy is ná 1740 in Kaapstad oorlede.

Lewe en werk

Vroeë lewe en herkoms

Beck is die dogter van die sakeman Stephanus Beck (gedoop 11 Julie 1627, oorlede in Julie 1700) en sy tweede vrou, Aletta van Ophuijsen (oorlede in 1720). Stephanus trou op 15 April 1654 met Pieternella Breckerfeld te Arnhem en die egpaar het vier kinders wat almal in Arnhem gedoop word. Hulle is David op 4 Februarie 1655, Janneken op 17 Augustus 1756, David op 8 April 1658 en Eva op 12 Junie 1659. Stephanus se eerste vrou is vermoedelik oorlede en hy trou op 31 Desember 1662 te Arnhem met Aletta van Ophuijsen, Aletta Beck se moeder. Hoewel die geslagsregisters (die Arnhemse doopboeke) gebrekkige inligting bevat, blyk dit dat die egpaar agt kinders het. Die oudste seun Hendrik (Henricus) word op 7 Desember 1664 gedoop en die oudste dogter Petronella op 1 Januarie 1667. Oor Aletta se geboortedatum is daar steeds onsekerheid. Dit wil voorkom asof sy saam met 'n tweelingsuster Eva op 20 November 1667 gedoop is, waarna volg Eva op 9 Februarie 1670, David op 3 Mei 1671, weer 'n Eva op 26 Desember 1674 en ten slotte Sara Cristijn (Christina) op 22 Maart 1676. Daar is hier melding van drie dogters met die naam Eva. Dit was nie ongewoon in daardie tyd vir ouers om latere kinders dieselfde name as vroeg gestorwe kinders te gee nie en dit is dan waarskynlik wat hier gebeur het.

Ook van Petronella en David is daar geen verdere inligting nie en hulle is vermoedelik ook jonk oorlede. Die Arnhemse doopboeke se vermelding van Aletta se doopdatum van 20 November 1667 is problematies, aangesien hierdie datum haar waarskynlik te oud maak om nog 'n kind te hê in 1717, terwyl haar testament van Januarie 1710 bepaal dat sy toe 31 jaar oud was, wat 1678 of begin 1679 as 'n waarskynlike geboortedatum laat. Uit 'n gedig in 1691 van Aletta se stadgenoot in Arnhem, Wouter Zimmers, word sy egter aangespreek as 'n volwassene, nie 'n kind nie. Uit 'n brief van 1738 blyk dit dat Aletta toe alreeds ouer was as sewentig jaar en uit 'n brief van 1743 skyn sy die ouderdom van 75 te bereik het, wat weer klop met die doopdatum van 1667. Daar is verder in die Arnhemse doopboeke geen verwysing na 'n Aletta Beck wat in 1678 of 1679 gedoop is nie. Nadat Pieter van Wissing die beskikbare inligting ontleed het, kom hy tot die gevolgtrekking dat Aletta inderdaad in 1667 gebore moes gewees het.

Digterlike werk

Op Arnhem is Aletta 'n lid van 'n informele groep van digters wat hoofsaaklik pastorale poësie skryf, maar ook geleentheidsgedigte rondom verjaarsdae, sterftes of ander gebeurtenisse in die vriendekring of daarbuite. Die lede noem hulle groep 'n “dichtkundige maatschappij” of “Harderij”. In hierdie kring staan sy bekend as Astrea (die godin van geregtigheid) en uit gedigte opgedra aan haar deur ander lede van die kring blyk dit duidelik dat hulle haar hoog geag het. Die predikant Johannes d’Outrein skryf byvoorbeeld die Klinkdigt aan Juffr. Aletta Beck, wat later in haar bundel Mengel-digten opgeneem word. Wanneer sy aan hulle bekend maak dat sy Nederland gaan verlaat, skryf Francina Jacoba van Westrem die vers Astrea, of veldklagte van de Arnheimsche Maatschappy, Over het Vertrek van Mejuffrou Aletta Beck, Na de Caap de Goede Hoop. Op grond van die aantal oorgelewerde gedigte blyk Aletta en Wouter Zimmers, 'n skrynwerker en skilder, in hierdie groep die mees aktiewe digters te wees. Aletta se werk is gereeld Christelik georiënteerd en haar geloof is dan ook 'n vaste oortuiging. Aletta se suster Sara Christina en broer Henricus is ook lede van hierdie digtersgroep. Wanneer d’Outrein in 1703 na Dordrecht beroep word, skryf Aletta 'n afskeidsgedig wat in 1703 in die bundeltjie Afscheids-reeden gepubliseer word.

Na Suid-Afrika

Daar is egter politieke onrus in Arnhem en Aletta en haar suster Sara gaan dan vir 'n ruk in 1704 na Holland om daarvan weg te kom. In 1705 besluit Aletta om na die Kaap te emigreer op uitnodiging van haar broer, die ongetroude predikant Henricus Beck. Henricus is in 1664 in Arnhem gebore, studeer teologie in Groningen en Leiden en hy sluit dan in 1701 by die Verenigde Oos-Indiesche Companjie (V.O.C.) aan om predikant van Drakenstein aan die Kaap die Goeie Hoop te word. Hy is ook digter en sy grondige kennis van Frans maak van hom 'n goeie kandidaat om die Franse Hugenote in Drakenstein te bedien. Na sy aankoms in die Kaap in April 1702 gaan hy inderdaad na Drakenstein, maar in 1704 word hy in Stellenbosch as leraar aangestel na die selfmoord van ds. Hercules van Loon in Junie 1704. Benewens sy pastorale pligte is Henricus ook boer en besit hy 'n plaas in die distrik. Hy versoek Aletta nou om by hom aan te sluit en hom te ondersteun deur die pastorie huishouding waar te neem. Aletta se voorgenome vertrek veroorsaak verdriet onder die digterskring in Arnhem en verskeie gedigte word geskryf om haar te probeer oorreed om van haar voorneme af te sien, onder andere deur Wouter Zimmers en Francina van Westrem.

Aletta verlaat Texel op 10 Mei 1705 aan boord die skip Hof van Ilpendam, 'n reis wat sy saam met die skrywer en dominee Francois Valentijn en sy vrou Cornelia Snaats onderneem. Hierdie egpaar is op pad na Batavia om die gemeente daar te gaan bedien. Die skip kom in Kaapstad aan op 29 September 1705.  Francois Valentijn beskryf in sy Beschryvinge van de Kaap der Goede Hoope haar aankoms in die Kaap. Sy vestig haar dan op Stellenbosch saam met haar broer in die pastorie. Hy is by haar aankoms egter reeds verloof aan Johanna Constantia Elsevier, dogter van die sekundus Samuel Elsevier, en hulle trou op 13 Februarie 1707. Aletta keur die trouplanne van Henricus nie goed nie en oorweeg dit selfs om saam met Francois Valentijn voort te reis na Batavia. Henricus is veral in die jare 1705 tot 1707 erg omstrede by die teenstanders van Goewerneur Willem Adriaan van der Stel, onder andere Adam Tas, vermoedelik weens sy huwelik met die goewerneur se regterhand se dogter en sy posisionering as deel van die goewerneur se kamp. Hy is ook omstrede by die kerkraad en staan midde-in vele konflikte. Ook sy huwelik vaar in troebel waters. Dit is kinderloos en in 1720 gaan sy vrou na Nederland om nooit weer na die Kaap terug te keer nie. Henricus is dan vanaf 1726 predikant van Kaapstad, waar hy in 1731 sy emeritaat ontvang en in 1755 oorlede is.

Persoonlike lewe

Haar broer se huwelik verander Aletta se posisie in die huishouding, maar sy begin om haar eie sosiale kontakte op te bou en haar eie vriendekring te vestig. Op Stellenbosch trou sy dan op 29 Desember 1709 met die landdros van Stellenbosch, Samuel Martini de Meurs, afkomstig van ‘s-Hertogenbosch en gebore te Dordrecht. Hy is heelwat jonger as Aletta aangesien hy moontlik omstreeks 1680 in Dordrecht gebore is, maar hy was reeds voorheen getroud. Om met die suster van die dominee te kan trou, lê hy eers geloofsbelydenis in die kerk af. Net soos haar broer is Aletta se man ook omstrede en daar word beweer dat die groot brand van Stellenbosch in Desember 1710 te wyte is aan sy nalatigheid. Rondom die jaarwisseling van 1710 en 1711 is hy egter oorlede. Die oorsaak van sy dood is nie bekend nie, maar hy trek reeds in Januarie 1710 sy testament op terwyl hy siek en in die bed is, wat daarop kan dui dat hy na langdurige siekte oorlede is. Aletta is sy enigste erfgenaam. Vermoedelik word Aletta deur die erflating in staat gestel om in 1711 die huis Voorgelegen in Dorpstraat aan te koop. Op 22 Desember 1715 trou Aletta met Kaje Jesse Slotsboo (1668–1726), kaptein-luitenant van die Kaapse garnisoen. Hy is 'n wewenaar met drie kinders. Slotsboo was 'n Deen, 'n beroepsoldaat met 'n lang verbintenis aan die V.O.C. en sedert 1699 reeds aan die Kaap gesetel, toe hy met die boot die Stad Keulen as sersant na die Kaap gekom het. In 1704 is hy bevorder tot vaandrig, in 1708 tot luitenant en in 1713 tot kaptein-luitenant. In 1708 word hy ook lid van die Kaapse Politieke Raad. Hy trou in 1703 met Anna Regina Harts, maar sy is in 1711 oorlede. In Oktober 1712 lei Slotsboo 'n ekspedisie na die “veglustige Groot-Namakwas” by die Olifantsrivier, maar die ekspedisie keer terug sonder om met die opstandelinge in aanraking te kom. Na sy terugkeer na Kaapstad voltooi hy 'n verslag oor sy tog onder die titel Dagverhaal van luitenant Kaje Jesse Slotsboo, bygehou tydens die ekspedisie na die Groot-Namakwas 1712.

Aletta en Slotsboo bly in die Kaap, waar hy in 1718 garnisoenskommandant word en in 1720 tot kaptein bevorder word. Saam het hulle op 9 Junie 1717 'n seun, maar hy is reeds op baie jong ouderdom oorlede en haar man is op 20 Januarie 1726 oorlede. Intussen het hulle in 1724 volgens die amptelike rekords 'n ander huis gekoop. Volgens Aletta en haar man se gesamentlike testament is sy verantwoordelik daarvoor om haar drie stiefkinders tot volwassenheid te begelei. Louisa Adriana Slotsboo (1708–1762) trou op 1 Augustus 1723 met die Fransman Josephus de Grandpré (oorlede 1761), later sekretaris van die Kaapse Politieke Raad. Die oudste suster, Maria Judith Slotsboo (1706–1741) trou in 1724 met die Amsterdamse koopman Daniël Nolthenius (1703–1754), wat later 'n glansryke loopbaan by die V.O.C. het. Skaars 'n week na die troue verlaat die egpaar die Kaap onderweg na Batavia, waar die eggenoot sy loopbaan voortsit. Aletta skryf 'n roerende afskeidsvers aan hulle met hulle vertrek. Na 'n jaar gaan Daniël en Maria na Malakka, waar Daniël vinnig opgang maak en bevorder word van koopman na hawemeester, opperkoopman en hoof-administrateur en in 1736 vir 'n ruk waarnemende goewerneur is. Die egpaar is kinderloos, maar neem twee kinders aan van oorlede vriende. Maria is op 1 Julie 1741 aan koors oorlede. Daniël trou hierna met die goewerneursdogtere Balthazarine Johanna Pasques de Chavonnes en keer in 1747 terug na Nederland. Die seun Petrus Jesse Slotsboo (1711–1748) tree in diens van die V.O.C. as klerk van die Politieke Raad, boekhouer, weesmeester en diaken. Hy trou op 8 Mei 1735 in Kaapstad met Stavelijne van Oudenaarden (1712–1752), wat 'n niggie van sy stiefmoeder Aletta is (dogter van haar ouer suster Sara Christina).

Tien van Aletta se briewe bly bewaar in die familie-argief van haar skoonseun Daniël Nolthenius, wat opgeneem is in die tweedelige genealogiese oorsig Het geslacht Nolthenius wat in 1914 en 1930 gepubliseer is. Hieruit kan sekere besonderhede aangaande Aletta se verdere lewensloop verkry word. Sy hou steeds kontak met haar familie in Nederland en vra in 1727 byvoorbeeld toestemming by die Provinsiale Raad om 'n kissie met die retoervloot na Nederland te versend. Op 5 Maart 1740 verwys Goewerneur Hendrik Swellengrebel in 'n brief aan Balthasar Nolthenius (broer van haar stiefskoonseun Daniël), boekhouer van die Kamer Amsterdam, na haar. In 'n brief van Februarie 1741 betuig sy haar kommer oor die Chinese arbeiders-opstand van 1740 in die kolonies, waartydens duisende mense binne enkele dae vermoor is. 'n Brief wat aan die begin van 1743 dateer en wat Aletta aan die familie Nolthenius skryf, maak melding van haar verswakte gesondheid, wat meegebring word deur die feit dat sy reeds 75 jaar oud is. Volgens 'n aantekening van C. van der Schelde, koster van die Kaapse kerk, is “mejuffrouw Slotsboo de oude”, waarskynlik Aletta, op Saterdag 11 Maart 1752 in Kaapstad oorlede.

Skryfwerk

In 1750 word in Amsterdam 'n digbundel van Aletta Beck, Mengel-digten, uitgegee, vermoedelik op inisiatief van haar stiefskoondogter, Stavelijne van Oudenaarden. Die uiters seldsame beskikbaarheid van hierdie bundel (slegs twee afskrifte is bekend, een wat in die Nasionale Biblioteek in Kaapstad in die Von Dessin-versameling gehou word en een by die Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in Leiden) laat die vermoede ontstaan dat dit waarskynlik 'n privaat uitgawe was. Van die 64 gedigte hierin het Aletta 56 geskryf, waarvan veertien in Suid-Afrika na 1720. Van die agt ander gedigte is sewe uit die Arnhemse digterskring en een van 'n latere bewonderaar. Dit is konvensionele gedigte met klassieke en Christelike clichés wat nie verwys na die Suid-Afrikaanse werklikheid nie en slegs iets van haar geestelike ontwikkeling aan die Kaap weerspieël. Daar is gedigte gerig aan haar stiefdogters en ook poëtiese korrespondensie met Benjamin W. d’Ablaing van Haarlem, seun van die sekundus en waarnemende Goewerneur aan die Kaap (1707–1710), Johan Cornelis d’Ablaing. Benewens religieuse gedigte is die temas van die gedigte in Nederland geskryf hoofsaaklik geleenthede, soos haar vertrek na die Kaap en opdragte aan mense soos Baron Johan van Arnhem, haar Arnhemse vriendin Francina Jacoba van Westrem, 'n kunsgenoot Wouter Zimmers, die koning-stadhouer Willem III en Cornelis van Eck, die griffier van die Hof van Gelre. Van die gedigte is reeds voorheen gepubliseer en word nou weer in “Mengel-digten” opgeneem.

In 1702 verskyn by die Arnhemse uitgewer Anthoni Smits Traanen gestort op de lykbus van Willem de Derde, terwyl haar Zegenwens aan onze veel geliefden en dierbaaren leeraar, de heer Joh. d'Outrein. Op 't vertrekken van syn ew. na Dordregt opgeneem is in d’Outrein se afskeidsbundel Afscheids-reeden. Beide hierdie gedigte is ook opgeneem in Mengel-digten. Aletta Beck se gedigte en tegniek bewys dat sy goed op hoogte is met die werk van die sewentiende eeuse digters en sy verwys dan ook in van haar verse na Constantijn Huygens en Joannes Antonides van der Goes. Sy voldoen in haar gedigte aan die literêre tradisie van haar tyd, sodat daar van vernuwing geen sprake is nie, maar sy is tog 'n behendige digter binne hierdie tradisie. Bestudering van haar poësie is die moeite werd omdat dit 'n blik gee op die leefwyse en kultuur van 'n klein stadjie (Arnhem) omstreeks 1700, en veral die intellektuele en godsdienstige karakter van die gemeenskap. Sy is ook een van die weinige digters aan die Kaap voor 1750 en die enigste vroulike digter van hierdie tyd.

Drie van haar gedigte word opgeneem in Gerrit Komrij se bloemlesing Die Afrikaanse poësie in 'n duisend en enkele gedigte, naamlik Een klip in zee, een baak op strant, 'n Klinkdicht en die lang Wintkrakeel: aan den jonkheer Benjamin Dabling, op hare koddige reize na Stellenbosch.

Publikasies

• 1750  Mengel-digten

Bronne

• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 2006.
• Pieters, Vybeke en Schutte, G.J. Een vergeten Kaapse dichteres: Aletta Beck. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 39 no. 1, Maart 1999
• Jacob Campo Weyerman, 's Hertogenbosch 2010
• 'Aletta Beck', in: Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL)

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Aletta Beck.