Gereformeerde kerk Sterkstroom
Die Gereformeerde kerk Sterkstroom was ’n gemeente van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika op die Noordoos-Kaapse dorp Sterkstroom wat in 1887 gestig is, maar in 2002 ontbind het nadat daar net 16 belydende, drie dooplidmate en een ouderling en diaken oorgebly het. Destyds is die gemeente nog in kombinasie met Dordrecht en Queenstown bedien deur ds. S.F.F. van der Walt. Die gemeente was in sy 115 jaar lange bestaan deurgaans so klein dat hy net een keer en ook net enkele jare lank ’n inwonende predikant gehad het, weliswaar aangestel in kombinasie met Molteno.
Agtergrond
wysigIn 1887 het 78 belydende en 88 dooplidmate op die dorpe en in die distrikte van Sterkstroom, Queenstown en Tarkastad, waarskynlik lidmate van die Gereformeerde kerk Burgersdorp (gestig 1860) en die Gereformeerde kerk Dordrecht (gestig 1869), die Gereformeerde kerk Sterkstroom gevorm het. Aanvanklik het die gemeente hul eredienste onder bokseile tussen twee huise gehou, maar skaars drie jaar later, in 1890, neem hulle 'n eie kerkgebou in Van Zylstraat in gebruik.
Beginjare
wysig
Die notules van die Kerkraad, wat van die begin af en dekades daarna uit drie ouderlinge en drie diakens bestaan het, benewens die voorsitter ('n predikant), teken die beeld van ’n gewone dog tipies Gereformeerde kerk. Die kerklike lewe konsentreer rondom die gereëlde bediening van Woord en sakramente, gereelde huisbesoek deur die ouderlinge voor elke Nagmaal (vier keer per jaar), diens van barmhartigheid, katkisasie, en die kerkraad bly by die hoofsaak van sy opdrag: om toesig te hou oor die leer en lewe van die lidmate, om voldoende middele te vind vir die instandhouding van die erediens en die bevordering van die Christelike geloof in die gemeenskap en onder die heidene. Van die begin af word dit 'n stryd om die middele te vind vir die behoud van die gemeente in 'n dorp en distrik wat nooit die groei en ontwikkeling gehad het wat verwag is nie en neem die gemeente 'n volle aandeel in die bou van die Gereformeerde kerkverband, ook oor volksgrense heen.
Kerklike deelname in die gemeenskapslewe van Sterkstroom sou in hoofsaak op die onderwys van sy kinders georiënteer bly om hulle ook in die skool veilig te stel teen die 19de-eeuse liberalisme en metodisme. Dit geskied alles onder die leiding van konsulente, onder meer ds. M.P.A. Coetzee sr. (tot 1893), ds. L.P. Vorster (tot 1898), ds. M. Pelser (tot 1902), maar ook met die hulp van ander kleurryke figure uit die geskiedenis, soos ds. D. Postma, prof. Jan Lion Cachet, ds. Willem Postma, prof. J.A. du Plessis en ds. W.J. Snyman.
1894 spel die jaar van 'n harmonium in die kerk en die besluit om grond te koop vir 'n pastorie. Baie tyd gaan in kollektes en kollektelyste, nie alleen vir eie behoeftes nie, maar veral vir sendingwerk (op Humpata in Angola en Venterstad), vir die teologiese skool op Burgersdorp en die daarstel van 'n fonds vir predikanteweduwees en -wese. Eredienste deur predikante geskied sesweekliks terwyl ouderlinge elke Sondag voorgaan in "leesdienste" – die betrokkenheid by ontwrigtende oorloë om Boererepublieke in die Noorde ten spyt. Hulle wou kerk in die wêreld wees. In Junie 1898 byvoorbeeld hou die gemeente 'n biduur "met die oog op den tijd". En ná die Anglo-Boereoorlog (1899-1902) gaan hulp aan die verarmde gemeentes in Transvaal en die Vrystaat.
Vroeë 20ste eeu
wysig
Op 3 Januarie 1903 besluit die kerkraad om pastorie te bou en begin die probleme met reëlings om 'n geskikte kombinasie met naburige kerke soos dié van Molteno, wat in April 1903 tot stand gekom het, Jamestown (vanaf 1899), Dordrecht en selfs met Elliot (1899). As eerste eie predikant in kombinasie met Molteno dien ds. J.H. Kruger (1907-1911). In 1909 met die 50-jarige bestaan van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, is daar 78 belydende en 88 dooplidmate. Ds. Kruger woon op Sterkstroom in die pastorie wat £600 gekos het, gebou met 'n verbandskuld, benewens dié op die kerkgebou. Dié voorreg van 'n inwonende predikant, sou Sterkstroom egter nooit weer hê nie.
In 1910 besluit die kombinasie dat Molteno voortaan die predikantstandplaas sou wees. Van toe af is die pastorie verhuur en dekades lank sou dit die woning van dokters wees en selfs 'n apteek huisves. Die ideaal van 'n selfstandige gemeente met 'n predikant van sy eie sou nooit vervul word nie. Maar om sommer onvoorwaardelik onder die vlerke van Molteno te bly, wou hulle ook nie. Onder leiding van die konsulent, ds. J.G.H. van der Walt van die Gereformeerde kerk Middelburg, Kaap (1911-1913), gaan die gemeente op sy eie voort totdat dit vroeg in 1915 nie meer anders kan nie: voortaan sou Sterkstroom en ten minste Molteno in kombinasie bly met predikantsdienste minstens 16 Sondae per jaar gelei deur ds. F.P.J. Snyman van Molteno wat tot 1915 op Molteno gebly het.
Skuld sou 'n groot probleem bly. Herhaalde kere kom die probleem voor die gemeente. In 1923 besluit die kerkraad weer eens om die gemeente op te skerp "terwyl ouderlinge intussen die diakens die duim op die keel sal sit". Op 14 Augustus 1925 besluit die kerkraad om die pastorie te vergroot en te verbeter, hoewel die aantal belydende lidmate steeds onder 100 gebly het. Met die hulp van konsulente (di. W.J. Postma, W.J. Snyman), gaan die kerkraad steeds voort met die gereelde ondervraging van katkisante met die oog op die aflê van belydenis van geloof, Nagmaalsvierings, instandhouding van die geboue (vanaf 1929 is daar elektriese ligte) ensovoorts, en bly die gemeente steeds deur middel van gereelde verslae van die ontwikkelings in die Oostelike Klassis, die Provinsiale Sinode, die Sinode en gemeentevergaderings op die hoogte.
Spesiale hulp gaan aan talle lidmate asook aan behoeftige teologiese studente. En Kerkraadsnotules vertel van die stryd – soms baie intensief – om die behoud van die Christelike lewenswandel. Calviniste in hart en siel. Dit blyk onder meer uit die ywer om bepaalde literatuur te bekom en te versprei en Calvinistiese kongresse by te woon.
Nuwe kombinasies
wysig
In 1929 kom die kombinasie Molteno-Sterkstroom-Hofmeyr (gestig 1914) en Oos-Londen (gestig 1925) tot stand. Dr. S.J. van der Walt (later professor aan die teologiese skool op Potchefstroom) en sy vrou, Ella Eloff-van der Walt (bekende skryfster), kom vroeg in 1930 in die kombinasie te lande. Predikantsdienste word maandeliks elke tweede Sondag gehou, oggend en aand (tydens die winter in die middag). Jaarlikse verkopings deur die susters benewens normale kerklike lewe spel geseënde jare van sy bediening tot in 1941 – dwarsdeur die knypende depressiejare wat medeverantwoordelik is dat die gemeente se getalle gekrimp het tot 67 belydende lidmate en 48 dooplidmate in 1939. Daar kom 'n Jongeliedevereniging en 'n sangvereniging tot stand. Sedert 1931, met die stigting van 'n wyk Queenstown, bestaan die gemeente uit vier wyke, met die ander: wyk Doornhoek, wyk Dorp en wyk Bamboeshoek.
Die voormalige pastorie – toe ’n dokterswoning – bly aandag vra, soms tot ontsteltenis van die kerkraad by die aanhoor van versoeke deur die huurders. In 1931 moes die hulp van die susters ingeroep word vir geld om 'n tenk te vervang wat deur 'n "kapokstorm verpletter" is.
Met Oos-Londen vanaf 1933 af uit die kombinasie gaan dit steeds beter, hoewel die depressie blykbaar – volgens notules – 'n negatiewe uitwerking ook op die sedes en geduld van lidmate gehad het. In 1935 is selfs gepraat van 'n "gesagskrisis" in die kerk van Sterkstroom. Voortaan sou hulp aan verarmdes, ook in die stede, spesiale aandag kry. Tog was daar ook feestelike geleenthede, soos die ingebruikname van die Afrikaanse Bybel in 1933 en die Afrikaanse psalmboek in November 1937. Op 28 Maart 1936 word Queenstown 'n selfstandige gemeente. Voortaan sou meer dikwels sustentasie van die kerkverband gevra word om die gemeente in stand te hou. Getalle verminder, maar die ywer bly. Die PUK vir CHO kry voorkeur. In Mei 1938 ontvang die gemeente 'n besoekende Hollandse professor, prof. J.H. Waterink. Maar dié ywer word nie eksklusief nie. Daar is gereelde samewerking met die NG gemeente Sterkstroom met die oog op Geloftefeeste (destyds: Dingaansfeeste) en kry dr. J.D. Vorster van die NG kerk uitnodiging om ook in die Gereformeerde kerk Sterkstroom op te tree. Mede met die ondersteuning van hierdie gemeente promoveer ds. Van der Walt in 1940.
Beter tye
wysig
In 1942 kom dien ds. I.J. Lessing in die kombinasie Molteno-Sterkstroom-Hofmeyr. Op 13 Mei 1944 besluit die gemeente op 'n gemeentevergadering om die pastorie te verkoop, om kort daarna die besluit te herroep. In 1947 word die eerste keer melding gemaak van 'n batige saldo in die kerkrekening. Ds. Lessing het egter moeite gehad met sy gesondheid (veral ten opsigte van sy stem) sodat hy van 1948 af in Potchefstroom gaan woon het as sekretaris-penningmeester van die Administratiewe Buro van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika. Dis merkwaardig hoeveel proponente en teologiese studente in dié tyd in Sterkstroom behulpsaam was, onder wie Chris Hattingh, ’n boorling van Sterkstroom, later predikant in onder meer Krugersdorp.
In Mei 1949 word ds. L.J. Botha (later professor aan die Teologiese Skool Hammanskraal) in die kombinasie bevestig. Spesiale aandag gaan in die Eeufeesbedieningsfonds en hulp aan die PUK vir CHO met die oog op selfstandigwording. Op 23 Junie 1951 besluit die kerkraad om die pastorie te verkoop vir R1 600. Ná ds. Botha se vertrek in 1953, kom ds. C.H. Smit in 1955 in die kombinasie Molteno-Sterkstroom-Queenstown dien. In 1958 word hy predikant op Queenstown. Die jaar 1957 besorg nuwe banke, 'n nuwe voordeur en 'n nuwe preekstoel in die kerk, en groot herstelwerk aan die buitekant.
Ds. J.S. du Plooy word in Februarie 1959 op die tipiese Sterkstroom-wyse ontvang en bevestig in die kombinasie Molteno-Sterkstroom-Hofmeyr. Sewentien Sondae per jaar plus dienste tussenin gaan hy die gemeente voor om kerk te wees. Groot geesdrif pak almal: die ou kerkgebou moet onvermydelik plek maak vir 'n nuwe. Skaars 60 belydende lidmate werk om met verkopings, meesal van vleis, die benodigde geld byeen te bring. Verskeie planne kom voor die kerkraad. In 1962 koop die gemeente 'n orrel en kom 'n klok by. Ds. Du Plooy verlaat die kombinasie, maar hy dien net tot 1967.
Kerkbou
wysig
’n Langdurige vakantskap volg. Maar nietemin was Sterkstroom nie 'n predikantskerk nie. Onder leiding van die konsulent, ds. F.J. du Toit Lessing van Oos-Londen, gaan die gemeente oor tot kerkbou nadat hulle in die bestek van 'n klompie jare self £9 000 byeengebring het. Die kerkverband gee toestemming dat hulle die tekort op die bousom mag kollekteer. Van oral oor kom ruim bydraes – van kerke en oudlidmate, en belangstellendes. Di. P.C. Kruger (Burgersdorp), P.J. Malan (Dordrecht) en P.A. Smit (Barkly-Oos) help, sodat die hoeksteen op 8 November 1969 deur P.J. Oelofse van die plaas Haasfontein, toe reeds 90 jaar oud, gelê kon word. 'n Mooi eenvoudige dog stylvolle kerkie verrys, binnekant ruim gebruik gemaak van hout en selfs 'n galery – alles 'n monument van geloof dat wat in 1887 begin is, nog steeds op Sterkstroom 'n toekoms het.
Op 25 en 26 April 1970 word die kerkie feestelik in gebruik geneem – oudpredikante en oudlidmate sluit aan by die gemeente wat sedert Februarie daardie jaar eindelik, saam met Molteno, weer 'n predikant bekom het in die persoon van prop. M.J. Lourens. Voortaan volg dienste deur 'n predikant byna elke Sondag van die maand. Die susters sorg vir matte en rig 'n kombuis in. Hier is gesellige verkeer van die gemeente 'n vanselfsprekende gegewe met die geloof. Dit was 'n heuglike geleentheid daardie Saterdag 25 April en Sondag 26 April 1970. Daar was 'n gesellige braaivleis Saterdagmiddag en met die son aan die sak, sluit mev. E. Lourens die deure oop. Daar was koorsang onder leiding van mev. I. du Toit, voordragte, 'n orrelsolo deur mev. Lourens, sangsolo deur sr. Lena Oelofse (orreliste van die gemeente), gelukwense namens die NG gemeente (ds. Erasmus), die gemeenskap (burgemeester M. Prins), Anglikaanse en Metodiste kerk, die hoërskool (mnr. T.F.J. Dreyer). Prof. ds. S.J. van der Walt het die feesrede gehou ook namens die kerkverband. Die Sondag het ds. C. Hattingh en ds. M.J. Lourens voorgegaan in die eredienste. Feesvreugde om 'n nuwe begin in sommige opsigte vir 'n gemeente met die meeste in die aand van hul lewe.
In kombinasie met Molteno en Jamestown
wysig
Ds. M.J. Lourens verlaat die kombinasie in 1972. 'n Nuwe kombinasie kom tot stand waaroor sedert Mei 1971 gepraat is: Molteno, waar die predikant bly woon, Jamestown en Sterkstroom. Dit kon nie anders nie. Getalle het soveel gekrimp dat die twee gemeentes nie meer sonder baie ruim sustentasie uit die kerkverband 'n predikant van hul eie kon bekostig nie. Ds. A.G.S. Venter (Queenstown) help. In 1972 beroep Sterkstroom namens die kombinasie prop. J.A. Krüger wat in Maart 1973 in Molteno bevestig is. Toe het die gemeente net uit 37 belydende lidmate en slegs 5 dooplidmate bestaan. Met die jare is dit veral die vermindering in dooplidmaatgetalle wat die gemeente die voorkoms gee van 'n kerk sonder 'n jeug. In 1948 was daar nog 96 dooplidmate, maar daarna, veral in die vyftiger- en sestigerjare val die getalle skerp omdat die platteland by uitsondering moontlikhede vir die jeug herberg. En die groei wat daar vroeër jare was voor depressie was in sommige opsigte onnatuurlik, byvoorbeeld deur onredelike onderverdeling van grond.
Met steeds slegs drie wyke het die gemeente destyds voortgegaan om voluit kerk te wees wat mekaar intiem ken in hul vreugdes en in die latere jare ook baie verdriet by die heengaan van ou vertroudes, steunpilare in die bou van die gemeente.
Ds. Jan Kruger is opgevolg deur ds. M.P. Hendricks. Laasgenoemde is opgevolg deur ds. M. van Helden. Soos op menige plattelandse dorpe het die lidmaattal geleidelik afgeneem as gevolg van die ontvolking van die platteland, maar in medewerking met die gemeente van Queenstown kon die lidmate nog hul pligte vervul.
Gereformeerde lidmate het in die loop van jare hul deel bygedra op vele gebiede in die samelewing. Die Gereformeerde kerk en die NG gemeente het op vele terreine hartlik saamgewerk. By menige fees- en ander geleenthede was daar steeds vertroue aan wedersydse kante.
Ontvolking van die Noordoos-Kaap
wysigIn hierdie landstreek waar die eerste gemeentes van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika in die destydse Kaapkolonie gestig is, het die ontvolking van die platteland in 2016 reeds tot die ontbinding van agt Gereformeerde gemeentes gelei. Van dié wat oorbly, was Aliwal-Noord in 2014 die grootste met 168 belydende en 34 dooplidmate. Die gemeentes wat ontbind het, waarvan Sterkstroom die langste bestaan het, is:
| Gemeente | Gestig | Ontbind |
|---|---|---|
| Griekwaland-Oos (Matatiele) | 1958 | 1963 |
| Transkei (Mthatha) | 1955 | 1974 |
| Elliot | 1899 | 1979 |
| Indwe | 1926 | 1990 |
| Hofmeyr | 1914 | 1995 |
| Noupoort | 1950 | 2002 |
| Sterkstroom | 1887 | 2002 |
| Jamestown | 1899 | 2003 |
Elliot het met Maclear saamgesmelt as Maclear-Elliot.
Predikante
wysig- Postma, Willem Jacobus, 1927 – 1929 (in kombinasie met Molteno, Indwe en Maclear)
- Botha, Louis Jacobus, 1949 – 1954 (in kombinasie met Molteno)
- Lourens, Matthys Johannes, 1970 – 1972 (in kombinasie met Molteno)
- Hendricks, Marthinus Petrus, 1977 – 1983 (in kombinasie met Queenstown)
- Van Helden, Maarten, 1984 - 1988 (in kombinasie met Queenstown)
- Van der Walt, Stephen Francois Flemming, 1989 - 1998 (in kombinasie met Queenstown), 1998 – 2002 (in kombinasie met Queenstown en Dordrecht)
Bronne
wysig- Krüger, ds. J.A. 1988. Ons dorp en distrik Sterkstroom 1875-1988. Kaapstad: Galvin & Sales.