Kleurlingstemregvraagstuk

Die Kleurlingstemregvraagstuk was 'n verbete stryd tussen die Nasionale Party onder leiding van dr. D.F. Malan enersyds en andersyds die Verenigde Party onder adv. J.G.N. Strauss, die Torch Commando, Arbeidersparty en bruin organisasies oor die stemreg van sowat 45 000 Kaapse bruin kiesers wat in die Suid-Afrika-wet verskans was, maar wat die NP van 1950 af met mag en mening wou wegneem.

N.C. Havenga en genl. J.B.M. Hertzog. Hertzog het die Kleurlinge belowe hul stemreg sou onder geen omstandighede aangetas word nie. Havenga het hom deur dr. D.F. Malan laat oorreed om van standpunt te verander en afsonderlike verteenwoordiging vir bruin kiesers in Kaapland te aanvaar.

Agtergrond

Toe die Kaapkolonie in 1853 die eerste keer 'n verteenwoordigende grondwet kry, was daar geen diskriminasie op grond van kleur by die bepaling van stemreg nie. Alle mans is toegelaat om as kiesers te registreer en hulle vir die Wetgewende Vergadering verkiesbaar te stel mits hulle £50 per jaar verdien het of £25 verdien het en voorsien is van woonplek of as hulle 'n huis bewoon het waarvan die algehele waarde £25 was. In 1892 is die huis- en grondvoorwaardes opgeskuif na £75 en 'n onderwystoets is ingestel ingevolge waarvan die aansoeker sy naam, woonadres en beroep moes kon skryf.

Een van die vernaamste debatte in die Nasionale Konvensie, wat sou aanleiding gee tot die Suid-Afrika-wet wat Uniewording moontlik gemaak het, was oor die vraagstuk van die Kaapse nie-blanke stemreg en uiteindelik, ná baie debatvoering, is daar besluit om die stemreg van die Kaapse kiesers te waarborg, maar dit nie na die ander drie provinsies uit te brei nie, buiten die swart stemreg wat in Natal behoue sou bly. Toe stemreg in 1930 aan blanke vroue toegeken is, is Kleurlingvroue hiervan uitgesluit sodat Kleurlingkiesers se aandeel aan die totale getal kiesers min of meer gehalveer is. In 1936 is die handjie vol swart mans wat stemreg in die Kaapprovinsie en Natal gehad het, deur wetgewing daarvan ontneem. Teen 1950 het bruin kiesers net in nege kiesafdelings in die Wes-Kaap (Kaapstad-Kasteel, Kaapse Vlakte, Paarl, Wynberg, Stellenbosch, Soutrivier, Vasco, Hottentots-Holland en Malmesbury) enigsins 'n beduidende rol gespeel, hoewel hulle nêrens die meeste kiesers in 'n kiesafdeling was nie. Hulle was egter byna deur die bank VP-ondersteuners en hulle aanwesigheid op die algemene kieserslys het nie by die NP se apartheidsdroom ingepas nie.

Kleurlingkiesers is egter nie getel tydens die berekening van die aantal setels waarop Kaapland geregtig was nie. In 1948 het Kaapland se 49 setels byvoorbeeld elkeen 10 089 kiesers verteenwoordig terwyl Transvaal se 60 setels elk net 9 712 kiesers gehad het, ondanks die feit dat Kaapland meer plattelandse setels gehad het en meer setels dus "ontlaai" kon word as wat die geval in Transvaal was.

Die Suid-Afrika-wet van 1909 het bepaal: "Artikel 35 (1) Die Parlement mag met wetgewing die kwalifikasies voorskryf wat nodig is om mense in staat te stel om in verkiesings te stem vir lede van die Unie-Volksraad, maar geen sodanige wet sal enigeen diskwalifiseer in die provinsie van die Kaap die Goeie Hoop wat, ingevolge die wette van die kolonie van die Kaap die Goeie Hoop met Uniewording geregtig was of nog geregtig kan word om te registreer as kieser vanweë sy ras of kleur alleen nie, tensy 'n Wetsontwerp aanvaar word deur albei Huise van die Parlement wat terselfdertyd sit en met die derde lesing ooreenstem met nie minder nie as twee derdes van die totale getal Lede van albei Huise. 'n Wetsontwerp wat aangeneem word tydens so 'n gesamentlike sitting sal aanvaar word as synde behoorlik aangeneem deur albei Huise van die Parlement.

(2) Geen persoon wat, met die aanvaarding van so 'n wet, geregistreer is as 'n kieser in enige provinsie sal verwyder word van die kieserslys slegs op grond van enige diskwalifikasie met betrekking tot sy ras of kleur nie.

Artikel 36. Onderhewig aan die bepalinge van die vorige afdeling sal die kwalifikasies vir parlementêre kiesers, soos dit bestaan in die verskeie kolonies met Uniewording, die kwalifikasies wees wat nodig is om mense in die ooreenstemmende provinsies geregtig te maak om te stem vir die verkiesing van lede van die Unie-Volksraad.

Artikel 44. Die kwalifikasies van 'n lid van die Unie-Volksraad sal as volg wees: hy moet ... (c) 'n Britse onderdaan van Europese afkoms wees.

Artikel 152. Die Parlement mag deur wetgewing enige van die bepalinge van hierdie wet herroep of wysig: mits ... geen herroeping of verandering van die bepalinge vervat in hierdie afdeling, of in die artikels ... vyf en dertig, een honderd en sewe en dertig, geldig sal wees tensy die wetsontwerp wat so 'n herroeping of verandering omvat, aangeneem sal word deur albei Huise van die Parlement wat gesamentlik sit en met die derde lesing ooreenstem met nie minder nie as twee derdes van die totale lede van albei Huise. 'n Wetsontwerp wat aangeneem word tydens so 'n gesamentlike sitting sal geag word as behoorlik aangeneem deur albei Huise van die Parlement."

Reeds dié wetgewing het gekleurde kiesers van die reg ontneem om hul sitplek in te neem as lid van die Unie-Volksraad. Geen nie-blanke het dit in elk geval gedoen in die ou Kaapse Parlement nie, maar die reg was altyd daar. Die nie-blankes was ook ontsteld oor die moontlikheid dat hul stemreg deur die Unie-Parlement weggeneem kon word en hul vernaamste organisasie, die African Peoples' Organisation, het 'n afvaardiging na Londen gestuur om hul beswaar te kenne te gee. Die bruin kiesers was verbitter omdat die Britse Parlement die diskriminasie toegelaat het in die wet, wat eers deur albei huise van die Britse Parlement aangeneem moes word voor Suid-Afrikaners daaroor sou stem.

In die twintigerjare het 'n beweging onder wit kiesers ontstaan om swart kiesers van die algemene kieserslys te laat verwyder en talle wetsontwerpe is in die Unie-Volksraad ingedien, maar in 1930 en 1931 het die verlening van stemreg eers aan wit vroue en toe aan alle wit kiesers sonder enige kwalifikasies die nie-blanke aandeel aan die totale stemgeregtigdes byna onbeduidend gemaak. In 1929 was daar byvoorbeeld 410 729 blanke kiesers in die Unie, vergeleke met 41 744 nie-blanke kiesers. Met die blanke bevolkingstoename, die stemreg vir vroue en die opheffing van kwalifikasies (vir blankes), het die getal blanke kiesers teen 1939 toegeneem tot 1 530 555, vergeleke met net 30 130 bruin kiesers. Teen daardie tyd is die swart kiesers in Kaapland van die algemene kieserslys verwyder en afsonderlike verteenwoordiging deur drie blanke Volksraadslede (die sogenaamde Naturelleverteenwoordigers) gegee.

Die verandering in die aandeel blanke en nie-blanke kiesers, en veral die verwydering van die swart kiesers van die algemene kieserslys, het natuurlik die bruin mense bekommerd gemaak, maar genl. Hertzog het hulle deurentyd verseker dat 'n duidelike onderskeid getref moet word tussen hulle en die swart kiesers en dat hulle beskou moet word as heeltemal gelyk aan hul wit eweknieë. Hy het selfs aan die hand gedoen bruin mans in die ander provinsies moet ook stemreg gegee word en het sover gegaan as om in 1926 'n wetsontwerp in dié verband in te dien. Sy houding jeens dié vraagstuk is ook ondersteun deur 'n regeringskommissie wat in 1937 verslag gedoen het. Toe die Verenigde Party-regering in 1936 besluit het om swart kiesers van die kieserslys te haal, het dit geen moeite ontsien nie om bruin kiesers te verseker dat, as hulle dié maatreël ondersteun het, hulle nooit sou hoef te vrees dat 'n soortgelyke verdrukking op hul stemreg toegepas sou word nie. Die latere eerste minister, dr. D.F. Malan, het deurentyd die regte van die bruin kiesers ondersteun en op minstens een geleentheid selfs voorspraak gemaak dat die stemreg uitgebrei moes word na bruin vroue. Hy het prontuit gesê bruin kiesers moet, ten minste in Kaapland, dieselfde politieke regte as blankes geniet.

Nog 'n vraag wat in verband met Kleurlingstemreg ter sprake gekom het, was óf die bepalinge van die Suid-Afrika-wet nog hoegenaamd gegeld het nadat die Statuut van Westminster van 1931 en die Statuswet van 1934 alle Britse beheer oor die Unie se politiek verwyder het. Genl. Hertzog was oortuig daarvan dat dit wel nog gegeld het en dat "die beskerming van afdeling 152 nie weggeneem kan word nie". Die latere minister van gesondheid, dr. A.J. Stals, het hom ondersteun: "Ek dink nie enigeen in dié Huis, of in die Unie, twyfel aan die morele plig van die Parlement en die volk om die grondbeginsel in ons Grondwet te eerbiedig nie." Mnr. C.R. Swart, later minister van Justisie en uiteindelik staatspresident, het genl. Hertzog gelyk gegee: "Ons voel die verskanste klousules is 'n saak van goedertrou en ek kan my nie voorstel dat enige regering hulle met 'n eenvoudige meerderheid sal verander nie." Selfs die speaker, dr. E.G. Jansen, wat minister van naturelleaangeleenthede geword het onder dr. Malan en later goewerneur-generaal, het in 'n goed oorwoë uitspraak gesê: "Nieteenstaande die bepalinge van die Statuut van Westminster is ek van mening dat as ons verlang om die verskanste klousules te verander of te herroep, dan moet ons eers die prosedure volg wat neergelê word in die Suid-Afrika-wet."

Malan verander sy standpunt

Geleidelik het dr. Malan sy houding jeens die bruin mense verander en ná die aanneming van die Hertzog-wette van 1936 het hy voorspraak begin maak vir die verwydering van die bruin mense sowel as die swart mense van die algemene kieserslys. Genl. Hertzog het hom deeglik hieroor uitgedaag. Hy het daarop gewys dat, ten einde te keer dat die bruin keisers se simpatie heeltemal van hulle vervreem word, het die Nasionale Party, met die volle ondersteuning van Hertzog sowel as Malan, die bruin mense verseker politieke skeiding sou nie op hulle van toepassing gemaak word nie. Hy het gesê dr. Malan se kleurbeleid sou veroorsaak dat "ontrouheid en onbetroubaarheid die riglyn sal word vir die wit man in Suid-Afrika in die bepaling en vervulling van sy pligte as bewaker van die nie-blanke".

B.K. Long se uitlatings in In Smuts's Camp is deur die Nasionale Party gebruik om die verwyder van Kleurlingkiesers van die algemene kieserslys te regverdig.

Tog, toe die Nasionale Party in 1948 die bewind oorneem, het hy verklaar hy sou die bruin kiesers van die wit kiesers skei en vir eersgenoemde onafhanklike verteenwoordiging in die Unie-Volksraad gee. Die party het beweer die nie-blanke bevolking oefen 'n wurggreep uit op die blankes, dat die stemreg van die Kaapse Kleurlinge misbruik word en dat die verandering tot die bruin mense se voordeel sou strek. Die eerste voorstel word nouliks gestaaf deur die feit dat destyds in die hele Kaapland net 8,82% van die kiesers bruin was. En dat daar geen tekens van 'n merkbare toename was nie. Die veronderstelling van korrupsie was grotendeels gegrond op 'n stelling in B.K. Long se boek In Smuts' Camp, waarin hy aan die hand doen dat kandidate hulle daaraan skuldig gemaak het dat hulle diegene wat invloed oor bruin kiesers uitgeoefen het, omgekoop het. Long skryf op bl. 129 van die boek: "Ek gaan in warm water beland vir wat ek nou gaan hieroor (Kleurlingkiesers) gaan sê. Die Kleurlingstem in enige Kaapse kiesafdeling is, as geheel, heimlik tydens verkiesingstyd te koop. Ek bedoel nie dat elke individuele Kleurlingkieser deur 'n kandidaat vir sy stem betaal hoef te word nie. Wat ek wel bedoel, is dat die oorgrote meerderheid Kleurlingkiesers onderworpe is aan druk, hetsy van individue of klein groepies in hul geledere, op maniere waarteen blanke kiesers immuun is. Diegene wat sodanige druk op Kleurlingkiesers plaas, is korrup. Verering word deur hulle van kandidate opgeëis.

"Wanneer 'n verkiesing nader, in elke kiesafdeling waarin daar 'n Kleurlingstem van enige grootte is, weet die politieke kenners watter individu of klein groepie die Kleurlingstem in sy sak het en hy moet oortuig word. Die kandidaat is hulpeloos. Heel dikwels weet hy of sy nie wat gedoen moet word om seker van die Kleurlingstem te wees nie. Die verkiesingsagent sê dis die beste om die Kleurlingstem aan hom oor te laat. Hy doen die nodige stappe en als is wel. Ek bedoel nie die prys word noodwendig in geld betaal nie. Dit kan op die een of ander ander manier betaal word. Maar dit word altyd in geheimhouding gehul, 'n sekere onwelriekende reuk en 'n geïmpliseerde aanvaarding dat die meeste, indien nie dalk alle Kleurlingstemme nie sal inkom ingevolge die opdragte wat uitgereik is deur die geheime middelpunt van die misterie. In my kiesafdeling in 1938, terloops, was die Kleurlingstem so gering en my agent so beslis persona grata by die Kleurlinge dat ek bestand was teen al dié nare intrige. Maar ander kandidate in Kaapse kiesafdelings is nie so gelukkig nie. Die lang reeds bestaande en toenemende diktatorskap van die Kleurling-"baas" in Kaapse kiesafdelings is 'n vermenigvuldigende bedreiging."

Volgens John Hatch is dit algemene kennis dat drukgroepe in alle politieke gemeenskappe voorkom en dat geen sodanige omkopery ooit tot in daardie stadium bewys is in verband met dié "breukdeel" van die Kaapse kiesers nie. Boonop het Long vroeër in dieselfde boek die stelling gemaak: "Geen verantwoordelike waarnemer, met praktiese ervaring van ons politiek, sal sê dat die deel van ons blanke bevolking wat die stemreg waardig is, enigiets buiten verbasend laag is nie."

Wat die Nasionale Party se argument betref dat die nuwe reëlings 'n verbetering uit die bruin mense se oogpunt sou wees, was dit duidelik dat alle sektore van die bruin bevolking uiters vyandig gesind was jeens die verandering en dat hulle dit beskou het as net nog 'n aanduiding van die Nasionaliste se vasbeslotenheid om elke band wat hulle met die wit bevolking gehad het, te breek. Bruin mense het ook geglo daar was geen rede om te glo dat dié stap nie maar net nog 'n stap was wat uiteindelik tot hulle algehele ontkiesering sou lei nie. Per slot van rekening is die swart kiesers in 1936 op 'n afsonderlike kieserslys geplaas, maar teen 1950 was daar sterk sprake dat die Nasionale Party-regering hul verteenwoordiging geheel en al wou afskaf, wat dan ook sowat 'n dekade later gebeur het.

Havenga skaar hom by Malan

Die vernaamste struikelblok in die weg van die uitvoering van die Nasionale Party se verklaarde beleid tussen 1948 en 1950, was die teenstand van mnr. N.C. Havenga as leier van die Afrikanerparty, sonder wie se hulp die NP nie die bewind in 1948 sou kon oorneem nie, maar in Oktober 1950, kort na die algemene verkiesing in Suidwes-Afrika en die dood van genl. Smuts, het Havenga sy opposisie in so 'n mate onttrek dat hy tot 'n vergelyk met Malan gekom het om die wetsontwerp in te dien wat die Kleurlingkiesers van die algemene kieserslys sou haal en vir hulle vier blanke verteenwoordigers in die Unie-Volksraad en een in die Senaat sou gee. Voorsiening is in die wetsontwerp gemaak dat die getal verteenwoordigers vermeerder kon word, maar slegs mits daar geen verandering kom in die verhouding van bruin teenoor wit verteenwoordigers nie, dus 4:150. Met ander woorde, 'n bykomende bruin verteenwoordiger in die Unie-Volksraad sou eers kon sitting inneem nadat 'n verdere 38 bykomende wit verteenwoordigers verkies is. (Die meeste Volksraadslede was 178 in die jare tagtig, waarvan 166 regstreeks verkies is en 12 eweredig deur die 166 om die betreklike sterkte van elke party te weerspieël.)

Ten einde die steun van die nominaal meer verligte Afrikanerparty te verseker, het die Nasionale Party sy oorspronklike plan ietwat gewysig. Baie Nasionaliste het gereken drie verteenwoordigers sou genoegsaam wees, dat dié lede nie toegelaat moes word om te stem oor vertrouenskwessies nie en dat swart verteenwoordiging afgeskaf moes word. Ondanks die geringe toegewings het die debat oor die Wetsontwerp op die Afsonderlike Kiesersverteenwoordiging in 1951 se parlementsitting meer diepliggende emosie by alle Suid-Afrikaners laat ontvlam as enige wetsontwerp sedert die Suid-Afrika-wet van 1909.

Die Torch Commando

Sailor Malan, leier van die Torch Commando.

Die Torch Commando (Fakkelkommando in Afrikaans) is in Mei 1951 deur oudstryders van die Tweede Wêreldoorlog gestig om die Kleurlingstemreg, soos verskans in die Suid-Afrika-wet van 1909, te verdedig teen die Nasionale Party se hewige aanslag. 'n Groep politiek bewuste oudstryders het besluit om 'n optog met fakkels te hou om beswaar aan te teken teen die regering se voorneme om die Suid-Afrika-wet van 1909 te wysig ten einde Kleurlinge van die algemene kieserslys te verwyder en hulle op 'n afsonderlike kieserslys te plaas. Die wekroep om deelname is gerig aan alle oudstryders, eers in Johannesburg, Port Elizabeth en Kaapstad, maar later ook in ander stede, om hulle stem te laat hoor vir die waardes waarvoor hulle in die Tweede Wêreldoorlog geveg en hulle kamerade gesterf het. Niemand het aanvanklik gedink dat die optogte enigiets meer sou wees as net 'n buiteparlementêre demonstrasie van korte duur om baie Suid-Afrikaners se beswaar teen die Nasionalistiese regering te laat hoor nie. Daar was geen meesterplan nie en niemand het aanvanklik 'n blywende organisasie of vereniging in gedagte gehad nie.

Oudstryders by die duisende het gehoor gegee aan die oproep, want hulle was gretig om die kameraderie, patriotisme en opwinding van die oorlog te herleef in die vae hoop dat iemand hulle iets konkreets sou gee om te doen ten einde van die Nasionale Party-regering ontslae te raak. Dit was die enigste samebindende faktor in die vyfjarige bestaan van die Torch Commando. Die Torch Commando het uit die staanspoor geweier om standpunt in te neem oor die vraagstuk van swart regte. Hy het selfs Kleurlinge, vir wie hy veronderstel was om te veg, vervreem en sy geloofwaardigheid ingeboet toe die organisasie ná hewige debatvoering geweier het om sy lidmaatskap aan alle Suid-Afrikaners oop te stel.

Die eerste en enigste leier van die Torch Commando was die vegvlieënier en held van die lugslag van Brittanje, Sailor Malan, wat in Mei 1951 tydens die eerste fakkeloptog genooi is om die saluut te beantwoord. By dié geleentheid het Malan 'n toespraak gelewer waarin hy die oudstryders gevra het om te help verseker die bepalings van die Suid-Afrika-wet word in elke opsig nagekom. Ná optogte in verskeie stede het die Torch Commando amptelik in Junie 1951 sy beslag gekry met 'n nasionale kongres in Johannesburg waar Malan tot nasionale president en leier van die Torch Commando verkies is. Kort voor lank het die organisasie op 250 000 lede, waarvan die meeste ook Verenigde Party-ondersteuners was, aanspraak gemaak.

Tot almal se verbasing en selfs die leiers s'n, het hulle gou nasionale bekendheid verwerf. Maar die Torch Commando het in gewildheid en krag begin afneem nadat hy 'n vennootskap (die United Democratic Front) met die Verenigde Party en die Arbeidersparty aangegaan het om saam die Nasionale Party in die verkiesing van April 1953 te beveg. Baie lede het met die uiterste ywer gewerk om die verkiesing te wen, maar die VP-leierskorps het vooraf reeds besef hulle kans om die NP te verslaan, was bra skraal, ondanks die United South African Trust Fund, in 1949 deur genl. Jan Christian Smuts gestig om die VP se geldsake op vaster grondslag te plaas, en deeglike beplanning en organisasie.

Parlementêre en hofstryd

Die Opposisie het kort na die wetsontwerp in Februarie 1951 ter tafel gelê is, die wettigheid van die parlementêre prosedure uitgedaag. Aan regeringskant was die argument dat die Unie-Parlement 'n soewereine liggaam was sedert die Statuut van Westminster van 1931 en die Statuswet van 1934. Die NP het aangevoer die Unie-Parlement kon enige wetgewing met 'n eenvoudige meerderheid aanvaar wat wetgewing wat deur die Britse Parlement aanvaar is, afgeskaf het. Die Suid-Afrika-wet was volgens hulle een van dié wette en kon met 'n gewone meerderheid verander of herroep word. Die regering was vas oortuig dat daar geen meer wetlike struikelblokke was nie en verder meer het hulle hulself oortuig dat bruin kiesers nie van enige substantiewe regte ontneem sou word nie. Die leier van die Opposisie, adv. J.G.N. Strauss, het egter aangevoer die voorgestelde wetgewing doen afbreuk aan artikels 35 en 152 van die Suid-Afrika-wet. Hy het die speaker daarom versoek dat die prosedure wat gevolg sou word, moes ooreenstem met die bepalinge van die Suid-Afrika-wet. Die minister van binnelandse, dr. Eben Dönges, het geredeneer die wetsontwerp is nie onderworpe aan die bepalings vir verskanste klousules nie, en selfs al het dit, was die klousules nie meer van toepassing nie. Die Unie-Parlement het die onbeperkte reg gehad om oor sy eie prosedures te besluit. In April 1951 beslis die speaker, mnr. J.H. Conradie, nadat hy alle argumente oor die regs-, grondwetlike en parlementêre beginsels wat ter sake was, aangehoor het, dat die klousules nie meer gegeld het nie. Hy het veral staatgemaak op die beslissing van die appèlhof in 1937 dat, sedert die Statuut van Westminster aanvaar is, die Parlement die hoogste wetgewende liggaam in die Unie was en dat die hof nie die mag gehad het om te beslis oor die wetlikheid van 'n voorgestelde wet nie. Sy uitspraak is nie in die Parlement betwis nie en die regering het met die wetsontwerp voortgegaan volgens die gewone prosedure.

Daar was heftige teenkanting in elke stadium van die parlementêre prosedure. Dit is slegs aanvaar na die toepassing van die valbyl wat enige verdere debatvoering verbied het. Die goewerneur-generaal het die wet onderteken en dit het Wet No. 46 van 1951 geword. Die Opposisie en die bruin gemeenskap was geensins tevrede nie en was vasbeslote om die geldigheid van die wet in die Hooggeregshof te toets. Die metode wat die regering aangewend het, het tot wydverspreide kommer gelei en selfs verbitterdheid in sommige oorde. Baie mense het geglo, ongeag die meriete van die saak, is die gees van die Grondwet verontagsaam. 'n Gevoel van ongemak het posgevat, wat gou gelei het tot georganiseerde teenstand ook teen ander wetgewing.

Bruin kiesers hof toe

'n Brief van die Kleurlingvraagstukkommissie se De Wet Nel aan prof. Gey van Pittius.

Voor die einde van 1951 het vier bruin kiesers die geldigheid van Wet No. 46 van 1951 in die Kaapse Afdeling van die Hooggeregshof uitgedaag. Die hof moes egter berus by die uitspraak van die appèlhof van vroeër en het die wetgewing gehandhaaf, al was dit vir twee regters moeilik om die rede vir die 1937-besluit te verstaan. Die saak is voor die Appèlhof in Bloemfontein gebring en breedvoerig geargumenteer voor 'n paneel van vyf vooraanstaande regters onder die voorsitterskap van hoofregter Centilivres. Die argumente het 'n volle ses dae geduur en die hof het 'n hele maand lank oor sy uitspraak beraadslaag. Die uitspraak was eenparig teen gunste van Harris en sy mede-petisionarisse. Die aanvaarding van die wetgewing deur gewonde meerderhede in afsonderlike sittings het dit ongeldig gemaak, het die regters bevind, want die Statuut van Westminster het geen verandering aan die Suid-Afrika-wet teweeg gebring nie. Die regters het beslis dit was hulle plig om onduidelikheid oor die 1937-besluit te bring en daardie uitspraak verwerp. Die verskanste klousules was steeds geldig.

Die uitspraak het groot opspraak verwek. Malan het dadelik aangekondig dat die regering dit verwerp. Die regering sou stappe doen om te verseker dat die Parlement soewerein is. Die Verenigde Party het die uitdaging aanvaar. Die party het aangevoer daar was geen sprake dat die parlement se soewereiniteit in gedrang gekom het nie en dat die regering immoreel en onwettig die stemreg van die bruin kiesers verminder het. Die VP het onderneem om saam met die Torch Commando en die Arbeidersparty elke grondwetlike maatreël tot sy beskikking te gebruik om die regering se pogings te dwarsboom. Net vir die duur van die Van Riebeeckfees in April 1952 het al die strydende partye die strydbyl tydelik begrawe.

Verbete stryd

Met die hervatting van die parlementsitting ná die fees het 'n bittere debat gekom. Die regering het beweer die hof het die soewereine status van die Unie aangepas deur die Parlement te dwing om hom te hou by 'n Britse wet (die Suid-Afrika-wet van 1909). Die Verenigde Party het gesê dis onwaar en die regering daarvan beskuldig dat hy nie sou huiwer om onwettig op te tree om sy sin te kry nie. Kort hierna maak die regering 'n wetsontwerp bekend wat 'n Hooggeregshof van die Parlement sou skep en terugwerkend sou wees tot 1931. Die wetsontwerp wou hê enige dokument wat veronderstel is om 'n wet van die Parlement te wees, moet as sodanig aanvaar word ongeag watter prosedure by sy aanvaarding gevolg is. Die Hof sou bestaan uit al die lede van albei Huise wat jurisdiksie sou hê om die Hooggeregshof se besluite te hersien wat die uitwerking sou hê dat dit wette van die Parlement ongeldig verklaar. Die betrokke minister sou die reg hê om appèl aan te teken by die Parlementshooggeregshof teen enige besluit van die Hooggeregshof. Omdat die Verenigde Party kon insien so 'n hof sou in werklikheid net die Parlement met 'n ander naam wees, het hy onderneem om die voorstel met alles tot sy beskikking te beveg. Ná 'n bittere debat is die regering se wetsontwerp deur die Parlement aanvaar as Wet No. 35 van 1952. Die Verenigde Party het dit 'n "skaamtelose strategie om die verskanste klousules van die Grondwet te ontduik" genoem. Buite die Parlement was daar 'n stortvloed protes. Selfs die regeringsgesinde Die Burger was ontevrede oor die situasie. Die koerant het gesê die maatreël was 'n noodsaaklike onding en dat die Hooggeregshof van die Parlement behoort te verdwyn nadat hy sy taak verrig het.

Die eerste sitting van die Hooggeregshof van die Parlement is belê vir Augustus 1952 in Pretoria. Die VP het onderneem om nie die sitting by te woon nie en was van voorneme om dit in die gewone hof ongeldig te laat verklaar sodat die land nou afgestuur het op 'n grondwetlike stryd tussen die hof en die parlementshof. Op 27 Augustus 1952 verklaar die Hooggeregshof van die Parlement die Appèlhof se besluit in Harris vs. Dönges ongeldig. Twee dae later beslis die Kaapse Hooggregshof die wet wat die hof daargestel het, was op sigself ongeldig en dat dit geen reg had om besluite van die Hooggeregshof of die Appèlhof ongeldig te verklaar nie. In November daardie jaar verwerp die Appèlhof die regering se reg tot appèl. Die besluit het daarop berus dat artikel 152 van die Suid-Afrika-wet bepaal het dat elke burger die versekering gehad het dat hul regte ingevolge die verskanste klousules beskerm sou word en dat dit die plig van die howe was om dit te waarborg. Die regering se planne is gekortwiek en so word hy verplig om die aftog te blaas.

Die regering se optrede het egter 'n veldtog van burgerlike ongehoorsaamheid tot gevolg gehad wat in Oktober 1952 tot rasse-onluste in Port Elizabeth, Oos-Londen en Kimberley gelei het. Die regering se antwoord was al hoe strenger veiligheidsmaatreëls terwyl die VP op 'n onpartydige benadering aangedring het in oorlegpleging met nie-blankes. Teen dié agtergrond is Suid-Afrika se binnelandse beleid die eerste keer in 1952 voor die Verenigde Nasies gebring, wat teen enige vorm van rassediskriminasie besluit het en 'n spesiale kommissie aangestel het om Suid-Afrika te ondersoek. Die regering weier die kommissie toegang tot die land, maar hy vorder nietemin verdoemende inligting teen die Unieregering in en so kom apartheid op die VP-agenda waar dit dekades lank sou bly.

Die regering het meer en meer afgesonder geraak namate die wêreldmening toenemend teen sy rassebeleid gedraai het. Die ernstige toedrag van sake het egter nie die Nasionaliste van stryk gebring nie en hulle besluit om die organisasies wat vir die lydelike verset verantwoordelik was, in die kiem te smoor. Toe die Parlement in Januarie 1953 byeenkom om oor die gebruiklike wantrouemosie in die eerste minister debat te voer, het adv. J.G.N. Strauss die regering se rassebeleid heftig aangeval. Hy het beweer die regering bring die eenheid tussen die twee blanke groepe in gedrang, het vriendelike state vervreem en in werklikheid juis die blanke beskwaing wat hy wou beskerm, in die gevaar gestel. Ongelukkig het Strauss nagelaat om te sê of die VP hoegenaamd 'n teenbeleid gehad het. Hy kon dit trouens nie waag nie, omdat baie van sy meer behoudende partygenote midde-in die weerstandsbeweging geneig was om met die Nasionaliste te simpatiseer. Tydens die kort sessies is die Wet op Openbare Veiligheid aanvaar, wat tydens onrus noodmagte sou gee. Die VP het die wet asook die wysigings ana die Wet op Kriminele Reg ondersteun, maar die Arbeidersparty en mev. Margaret Ballinger, naturelleverteenwoordiger, het albei punt vir punt teengestaan. Die Engelse Pers en die Torch Commando was ewe hewig gekant teen 'n "drastiese inbraak op fundamentele regte". Sommige Afrikaanse koerante het gedink die wetgewing was betreurenswaardig dog noodsaaklik. Die VP was onder druk van sy lede in gebiede waar die onrus plaasgevind het om 'n standpunt in te neem wat nie wesenlik van die Nasionaliste s'n verskil het nie. Liberale VP-lede was erg ontstoke hieroor.

In die lig van sy verbeterde vertoning in die 1953-verkiesing het die regering tydens die parlementsitting wat in Julie 1953 begin het, opnuut die wetsontwerp op die afsonderlike verteenwoordiging van kiesers voor die parlement gebring, dié keer voor 'n gesamentlike sitting van albei Huise wat op 15 Julie begin het. Die wetsontwerp het voorgestel dat artikel 35 van die Suid-Afrika-wet, wat Kaapse bruin stemreg verskans, herroep word. Die Opposisie het sy vorige standpunt gehandhaaf en tydens die tweede lesing van die wetsontwerp het dr. Malan steeds 19 stemme kortgekom. Tydens die verdaging hierna het drie konserwatiewe lede van die VP nieamptelik na Malan uitgereik en hom gevra om Strauss weereens te nader om te kyk of hulle nie tot 'n vergelyk kon kom nie. Strauss het sy party geraadpleeg en die toenadering verwerp. Toe die debat op 16 Septemeber hervat is,het die VP-leier aangevoer Malan het 'n skeuring in die VP probeer teweeg bring deur sy regtervleuel sover te kry om die wetsontwerp te steun. Tydens die derde stemming was dit duidelik dat sommige V.-lede vir die regering gestem het, maar Malan het nog steeds 16 stemme te min gehad.

Onenigheid in die VP

Margaret Ballinger, naturelle-verteenwoordiger, het die stemmery oor die finale wetsontwerp geboikot.

Tydens die parlementêre reses van Oktober 1953 tot Januarie 1954 het die onenigheid in die VP verdiep. Vyf Volksraadslede is uit die party gedwing en toe die Parlement hervat, het nog twee hulle by die vyf aangesluit. Hulle het onderneem om die regering te steun in die wetsontwerp op afsonderlike verteenwoordiging. Op 17 Mei is weer oor die wetsontwerp gestem en dié keer het die regering nege stemme gekort vir die tweederdemeerderheid. Eers tydens die parlementsitting van 1955 het die Kleurlingstemreg weer ter sprake gekom. Die minister van justisie, mnr. C.R. Swart, kondig aan dat die appèlregters van ses tot 11 vermeerder sou word. Tydens die daaropvolgende debat erken Swart die vermeerderde getal regters hang nou saam met die debat oor Kleurlingstemreg. Enkele dae nadat die wetsontwerp oor die Appèlregters aanvaar is, stel die regering 'n maatreël voor dat die senaat ontbind word en hersaamgestel word. Hy sou wegdoen met die ou stelsel van proporsionele verteenwoordiging waarvolgens die hoër huis se lede bepaal is. Die getal senators sou vermeerder word van die huidige 48 tot 89. Die regering sou sodoende 'n totaal van 171 stemme hê tydens 'n gesamentlike sitting vergeleke met die Opposisie se 77 - 'n gerieflike meerderheid van twee derdes. 'n Storm het onmiddellik hieroor losgebars, selfs van Nasionaliste wat graag die bruin kiesers op 'n afsonderlike kieserslys wou plaas, maar wat nie saamgestem het met die metode nie. 'n Aantal Afrikaanse lektore van die Universiteit van Pretoria het in die openbaar beswaar gemaak enkele dae nadat die wetsontwerp op die vergrote Senaat in Mei 1955 bekend gemaak is. Hulle het beweer dit verontagsaam 'n basiese beginsels van parlementêre regering, dat dit ondemokraties is, ongrondwetlik en minderheidsregte verydel. Hulle het dit beskou as 'n kunsmatige poging deur die regering om 'n tweederdemeerderheid te kry terwyl hy in werklikheid op skaars die hefte van die kiesers se steun kon aanspraak maak. Die regeringspers het die beswaarmakers verguis. Die Burger het gesê geen regdenkende mens sou die Senaatwetsontwerp op sigself ondersteun nie, maar dat dit geregverdig was ten einde die dooiepunt te beëindig, waarvoor die koerant in dieselfde asem die VP verkwalik het.

Bruin kiesers verloor stemreg

Die wetsontwerp is ná 'n lang debat aanvaar. Die Verenigde Party het belowe dat, indien hy weer aan die bewind sou kom, hy die algemene kieserslys sou herstel. So 'n gebeurlikheid het egter toe reeds hoogs onwaarskynlik gelyk. Die sessie het geëindig as een van die ongelukkigste sedert Uniewording. Die laaste hoofstuk in die voortslepende drama oor Kleurlingstemreg het in Februarie 1956 afgespeel, nadat adv. Hans Strijdom in November 1954 premier geword en die stryd by dr. Malan oorgeneem het, toe die Unie-Volksraad en Senaat gesamentlik sitting ingeneem het om oor die wetsontwerp oor afsonderlike verteenwoordiging te stem. Die Arbeidersparty het die sitting geboikot, maar die Verenigde Party het die wetsontwerp met hand en tand beveg tydens elkeen van sy stadiums. Ná 'n twee weke lange debat is die wetsontwerp aanvaar met 'n meerderheid van twee derdes. Drie van die ses Konserwatiewe Party-lede, wat van die VP weggebreek het, het ten gunste daarvan gestem. Die wetsontwerp is aanvaar. Nie alleen is die sowat 45 000 bruin kiesers op 'n afsonderlike kieserslys geplaas nie, maar die klousules wat daaroor gehandel het, is herroep. Terselfdertyd is die grondwet van die Verteenwoordigende Kleurlingraad gewysig sodat dit merendeels uit benoemde lede sou bestaan. Ook het die Kleurlingbevolking die reg verbeur om hul eie mense in die Kaapse Provinsiale Raad te verteenwoordig, soos voorsien in die Suid-Afrika-wet.

Die Senaatwet is in die Hooggeregshof betwis, maar die applikante het hul saak verloor, aangesien die hof eenparig beslis het geen beperking kon geplaas word op die omvang van die mag wat die Parlement het om enige gewone wet te aanvaar nie. Al elf regters van die Appèlhof het die besluit gehandhaaf in Oktober 1956. Dit was uiteindelik 'n oorwinning vir die regering en die einde van die pynlike hoofstuk in die land se geskiedenis. In 1951 reeds het John Hatch aangevoer: "Let daarop dat die Verenigde Party se teenstand teen die wetsontwerp nie gegrond is op die beginsel van hulle verdediging van die nieblanke se stemreg nie. In 1936 was die meeste van hulle heeltemal bereid om saam te werk en die swart kiesers van die algemene kieserslys te verwyder en sodoende vir Hertzog in staat te stel om die nodige tweederdemeerderheid te verkry. As Kleurlingkiesers nie gewoond daaraan was om vir die Verenigde Party te stem nie, kan daar min twyfel bestaan dat die regering maklik sy tweederdemeerderheid sou verkry het." Gegewe die latere skeuring in die party (ter wille van 45 000 kiesers in die Westelike Provinsie), is dié stelling hoogs aanvegbaar.

Bronne

• Krüger, prof. D.W. 1978. The making of a nation. A history of the Union of South Africa, 1910-1961. Johannesburg & London: Macmillan.
• Long, Basil Kellett. 1945. In Smuts's Camp. London, New York, Cape Toronto: Oxford University Press.
• Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.