Kruger se Hollanders

Kruger se Hollanders was 'n groot groep Nederlandse immigrante wat veral sedert die stigting van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) daarheen gekom het en 'n beduidende bydrae tot die staatkundige en kulturele ontwikkeling van die land gelewer het.

Anton van Wouw.

Gerard Moerdyk.

Dirk Postma.

Willem Bok.

Frans Engelenburg.

Prof. Jan Kamp.

Willem Johannes Leyds.

Jacobus Hendrik Pierneef.

Dr. Herman Coster.

M. Vaandrager was en van talle onderwysers uit Nederland wat hulle deel tot die opbou van die onderwys in Suid-Afrika bygedra het.

G.A.A. Middelberg was direkteur van die Nederlands-Suid-Afrikaanse Spoorwegmaatskappy toe die spoorlyn tussen Pretoria en Delagoabaai gebou is.

Hendrik Stiemens was vanaf 1859 Pretoria se eerste goewermentsonderwyser.

Voorloop in Nederland

Toe Engeland die Kaapkolonie in 1806 vir goed annekseer, kon die 26 000 oorblywende Europeërs Nederland nie veel skeel nie. Ook die Groot Trek, die stigting van die ZAR en die OVS en die Anneksasie van die ZAR in 1877 kon weinig indruk maak op die Nederlandse maatskappy. Op hierdie stadium was die Nederlandse politiek hoofsaaklik na binne gekeer, met weinige belange in die buitelandse doen en late.

In die winter van die 1880–1881 kom daar 'n skielike belangstelling toe die nuus in Nederland te hore kom van die Boere wat die Britse anneksasie van 1877 met die wapen ongedaan wil maak. Die openbare mening 'herontdek' as't ware die bestaan van die blanke, "stamverwante" Boere, en hulle word vuur en vlam bygestaan. Hierdie Boereliefde was eintlik 'n uiting van die opkomende Nederlandse nasionalisme. Nederland was voor hierdie stadium op 'n knelpunt, vuisvoos en sonder nasionale selfvertroue in 'n tyd waarin baie – en veral die liberale elite – gemeen het dat Nederland hom as "een oude, sceptische natie toonde die alles al had meegemaakt en nu zonder doel of ideaal uitgeblust ronddobberde." Op 'n ersatz wyse kon die Nederlanders met hul "bloedverwante" identifiseer; as sodanig 'n lewende bewys dat daar nog volop lewenskrag in steek. Die Nederlandse nasionalisme kry, tesame met die destydse modernisering en herlewing van die samelewing, 'n hupstootjie deur die Transvaalse vryheidstrewe. Die Boere as stamverwante veg, in die Nederlandse oë altans, nie slegs vir hulself nie; die Boere wou hul eie onafhanklikheid en erkenning en eerbiediging van die volkereg weer geniet – iets wat Nederland self begeer het. Nederland is beskou as 'n klein, swak staatjie met 'n prakties onverdedigbare territorium sowel binne as buite Europa. En die volkereg sou klein state immers beskerming teen die magspolitiek van die groot moondhede kon bied. Wen die Boere die oorlog teen die Britte, kon 'n presedent geskep word vir ander state. Die Nederlandse entoesiasme vir die Boere moet daarom gesien word as 'n uiting van die bevordering van Nederlandse belangegerigte nasionalisme. Die Boereoorlog was ook 'n puntjie wat die versuilde (op politieke, kerklike en maatskaplike terrein) en verdeelde Nederland kon verenig. Terselfdertyd was daar ook 'n imperialistiese houding: daar was sprake van 'n "nationalistisch expansiestreven", waar vele Nederlanders gedroom het van die Zuid-Afrikaanse Republiek wat tot 'n Nieuw Nederland getransformeer sou word.

Maar, Engeland word egter ook as 'n gerusstellende afskrikmiddel teen die moontlike Duitse en Franse magte in die rigting van die Noordsee beskou. Die Engelse vlootmag kon wel ook soos die Swaard van Damokles bokant die handelsroete tussen Nederland en Nederlands-Indië hang, en sodoende druk uitoefen op Den Haag om 'n Londense beleid deur te voer wat Nederland nie welgeval nie. Die Boere se opstand was daarmee ook 'n waarskuwing aan Londen om in sy spoor te trap, wat die betrekkinge tussen Nederland en Engeland kon versuur. Daarmee het die Nederlandse regering 'n hoofsaaklik passiewe houding ingeneem.

Met die Vrede van Vereeniging, wat op 31 Mei 1902 onderteken word, verdwyn die Nederlandse belangstelling in Suid-Afrika soos mis voor die son.

Ná 1902 het die negentiende-eeuse Boereliefde die Nederlandse aandag met betrekking tot Suid-Afrika effens gekleur. Hoewel dit minder dikwels tot uiting gekom het by die Katolieke en Sosialistiese hoek as by die liberale en Protestants-Christelike kringe, het die Boereliefde tog oor die versuilingsgrens heen gevloei. So word Paul Kruger na sy afsterwe in 1904 ook deur Het Volk as held vereer, nie omdat hy – soos De Standaard sou sê – 'de eere van den Nederlandschen naam [heeft] doen herleven,' maar omdat hy 'n onvermoeibare stryder teen die oprukkende internasionale kapitalisme was. Die Nederlandse pers sou ook dekades later uit een mond in die konflik tussen die Natte en die Sappe die kant van Hertzog kies, wat die 'Hollandse element' aan die mag sou bring om die "eens Engeland's voogdij af te werpen", wat minder selfsugtig gerig was as in die jare 1880 en 1890.

Immigrante na Suid-Afrika

Sedert die Groot Trek het Nederlandse immigrante die administratiewe werk vir die onontwikkelde pioniersgemeenskap in die binneland gedoen. In die tyd van pres. T.F. Burgers en veral na pres. Paul Kruger se besoek in 1884 aan Nederland het aansienlike getalle en meesal goed opgeleide Nederlandse amptenare, onderwysers en tegnici (veral vir die Nederlands-Suid-Afrikaanse Spoorwegmaatskappy, die NZASM) na die ZAR gestroom en hul talente toegewy aan die stigting en ontwikkeling van die land. Hulle is beskou as politieke bondgenote wat maklik in die Boere-gemeenskap opgeneem sal word. Op die vooraand van die Tweede Vryheidsoorlog was een uit elke ses staatsamptenare en een uit elke drie onderwysers in die ZAR Hollanders. In 1899 het NZASM 3 162 personeellede in diens gehad, waarvan 1 777 Nederlanders. Die leiding wat die Nederlanders op verskeie terreine in die 19de eeu tot die middel van die 20ste eeu gelewer het, het afgeneem soos die Afrikanervolk self ontwikkel het. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog het hierdie groep mense die Hollanderkorps gevorm en aan Boere-kant saamgeveg. Na die oorlog en die val van die ZAR het hulle bygedra tot die heropbou van die land. Deur die CNO-skole wou die onderwysers Nederlands bevorder en verengelsing teenwerk. Veral in die sosiale lewe van die groter stede en dorpe het hulle 'n kenmerkende bydrae gelewer.

Jaloesie

Sonder hierdie immigrante sou die ZAR (en ook die Republiek van die Oranje Vrystaat) nie 'n eie staatsdiens kon voer nie. Nogtans was Kruger se politieke teenstanders nie altyd ingenome met die Hollanders nie. By die ou Boere-bevolking was daar heelwat verset teen en 'n bietjie jaloesie op die Hollanders wat die hoë poste in die staatsdiens beklee het. Daar is gesê dat “die Hollanders neem die brood uit die mond van die seuns van die land”. Die meeste van hierdie immigrante het mettertyd deel van die Afrikanergemeenskap geword en hul nasate speel 'n beduidende rol in die ontwikkeling van Suid-Afrika.

Volgens Bosman het die oorsake veral gelê in drie dinge: broodnyd, ophitsing deur die Engelse en karakterverskil:

Die waarheid is dat die Hollanders vir vele betrekkinge die geskikste was en hul aantal dikwels oordrywe is. Ophitsing deur die Engelse? Hulle het natuurlik dadelik gebruik gemaak van die ontevrede gevoel in bepaalde Afrikanerkringe om die Hollanderhaat stelselmatig en opsetlik aan te kweek. Daarmee kon hulle twee dinge bereik: die invloed van die gehate Hollanders ondermyn, Dietse kringe verdeel en verswak, alles as onderdeel van hulle kampanje teen die onafhanklikheid van die Republieke. En inderdaad het dit hulle in groot mate geluk, so selfs dat tot in die Kolonie (onder leiding van Rhodes) vele Afrikaners vir lange tyd geglo het dat die Krugerpolitiek ook teen hulle gemik was.

Die volgende kultuurverskille wat haakplekke tussen die Hollandse en Boere kon laat ontstaan is:

1. Die taal wat reeds ver afgewyk het en vervreemdend ingewerk het.

2. Wat die godsdiens- en nugtere realiteitsin betref het die Hollander en Boer na aan mekaar gebly, in sosiale geaardheid en vorme het hulle gaan verskil:

2.1. "Die Afrikaner het sagter en teenoor die vreemde geslotener geword; die Hollander, van nature bot en onbevange, was harder en uitgesprokener." (Die Kruger-Hollanders sou egter die teendeel te siene kry)

2.2. "Die botheid en uitgesprokenheid van die Hollander, gepaard met die grotere kennis, gevatheid en selfbewustheid (selfingenomenheid) van die Europese stedeling, soms ook nie sonder 'n element van aggressiewe beterweterigheid nie, gesteld teenoor die eenvoudige Afrikaanse plattelander, het die Afrikaner dikwels afgestoot van die Hollander en die Hollander "parmantig" of "wys" (-astrant, skerp) laat noem."

3. Reeds voorheen het President Burgers ook gestrewe, in meer as een opsig die prototipe van Paul Kruger, om 'n nouere aansluiting met Holland en die werf van besondere hulpkragte daar te volvoer. Burgers het egter misluk, veral wat sy godsdienstige liberalisme betref in 'n "neutrale" onderwyswet, wat die hele ortodoksie op hul agterpote in verset gebring het. Predikante, o.a. ds. F. Lion Cachet, vereenselwig hulle met die aksie, téén Burgers en sy Hollandse helpers. Saam met Burgers word sy Hollanders beveg en sleggemaak. Maar Burgers se keuse van Hollanders was nie altyd wys nie: sy staatsekretaris, ds. N.J. Swart, het hom verraai en sy persoonlike sekretaris, Th. M. Tromp, het 'n boek herinneringe geskryf waarin hy die Boere op die lasterlikste wyse swartsmeer. Burgers het Transvaal aan die Hollanders baie geïdealiseer voorgestel, wat, deur ontnugtering, by die Hollanders sterk gevoelens van teleurstelling en selfs verbittering gewek het. Die Hollanders het dit ook van hulle laat hoor. Op sy beurt was die Boere dikwels teleurgesteld in die Hollanders, wat deur karakter of opleiding minder geskik was vir hul doel. Soos elders in die wêreld, voor en na Burgers, was die Hollanders ook nie altyd sedelik of maatskaplik van de bovenste plank nie.

Prof. J.W. Pont, voorsitter van die Nederlands Zuid-Afrikaansche Vereeniging sedert 1911 tot 1936, beskou die Afrikaner oor die algemeen as oppervlakkig en materialisties, maar hulle steek altyd nog gunstig by die Nederlanders af wat Pont in Suid-Afrika ontmoet het. Afrikaners is deur Pont beskou as 'innerlijk zeker beschaafder dan de doorsnee Nederlander'. En selfs die 'Engelsch schuim' lyk veel beter as Pont se eie landgenote: "Engelsen hadden tenminste goede manieren, iets wat hij (Pont) van Nederlanders niet kon zeggen". Oor die Nederlandse onderwysers het Pont geen goeie woord gehad nie.

Pont het die Nederlanders in vyf kategorieë geplaas:

• Engelse Nederlanders : "fanatiek anti-Afrikaans"
• Anasionale Nederlanders : "gewetenloze geldwolven"
• Nederlandse Nederlanders : "bekrompen en jingoïstisch, denken dat Nederland in Zuid-Afrika ligt en niet aan de Noordzee"
• Hollandse Nederlanders : "hebben weliswaar enig stamgevoel, maar nemen een bevoogdende houding aan tegenover het Afrikanerdom"
• Afrikaanse Nederlanders : "erkennen die onvermijdelijke teloorgang van het Nederlands element in Zuid-Afrika en scharen zich geheel aan de zijde van het Afrikaner nationalisme"

Pont het hom by laasgenoemde kategorie geskaar. Hy merk egter op dat die meeste "benepen" Nederlandse immigrante hom hiermee teengaan. Pretoria, waar betreklik veel immigrante was, beskou hy as 'n "kleinsteedsch dorp" en 'n "niet zeer aangename plaats" juis vanweë die Nederlandse element daar. Pont het ook geen goeie woord oor die Nederlandse Vereniging in Pretoria nie, juis omdat hulle nie openlik met die Afrikanernasionalisme gesimpatiseer het nie. Die voorsitter van die Nederlandse Vereniging was trouens ook H.C. Jorissen, 'n persoonlike vriend van Jan Smuts, wat in Pont se oë reeds 'n bedenklike saak was.

Monument

Die Gedenkteken Nederlanders in Transvaal 1850-1950 (Hollander Monument) herdenk die bydrae van hierdie mense en hul nageslag tot in die middel van die 20ste eeu.

Bekende persone

Verskeie van hierdie immigrante en hul kinders en kleinkinders was bekende lede van die gemeenskap.

• Balfoort, Dirk: komponis, leier van Hollandse Mannekoor
• Begemann, ds. Adriaan J.: predikant van die NH kerk, bibliotekaris
• Besselaar, prof. Gerrit: letterkundige, skrywer en kultuurleier
• Bok, Willem E.: amptenaar, joernalis, staatsekretaris, veg in die Eerste Vryheidsoorlog, Boksburg is na hom vernoem
• Bot, A.K.: onderwyser
• Bührmann, Hendrik T.: Transvaalse pionier
• Johannes Rienk Burg, argitek
• Cachet, L.
• Coster, dr. Herman J.: regsgeleerde, staatsprokureur, offisier in die Hollanderkorps
• de Jonge, Cars Geert: onderwyser, amptenaar, eerste inspekteur van skole, sekretaris van onderwys, vrywilliger-offisier tydens Tweede Vryheidsoorlog
• de Witt-Hamer, Boudewijn Gerrit Versélewel: joernalis, mynamptenaar, lid van die Tweede Volksraad vir Barberton, mede-oprigter Hollanderkorps, sekretaris Nederlandse Kamer van Koophandel in Johannesburg, help na die oorlog met heropbou van Transvaal, speel leidende rol in die sosiale lewe van die Nederlanders
• Cor Delfos: baanbreker in die yster- en staalnywerheid in Suid-Afrika, eerste hoogoond in die land deur hom in Pretoria opgerig, een van die stigters van Yskor
• Engelenburg, dr. Frans Vredenrijk: kom saam met sy tante Marie Koopmans-de Wet na Suid-Afrika, word joernalis, redakteur, kultuurleier, politieke raadsman, in Tweede Vryheidsoorlog op kommando, derde voorsitter van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns
• Goddefroy, ds. Marius J.: predikant NH kerk, groot rol op kerklike, kulturele en onderwysgebied, Boere-offisier
• Hiemstra, Sybren W.: onderwyser, skoolhoof
• Jorissen, dr. Eduard J.P.: staatsprokureur, regter, skrywer
• Kamp, prof. Jan: onderwyser, skoolhoof, joernalis, letterkundige, veg as bittereinder in die Tweede Vryheidsoorlog, dosent in teologie, professor in Afrikaans, Nederlands en geskiedenis
• Kleijn, Frederik W.H.: regter, staatsekretaris
• Klooster, Willem: onderwyser, skoolhoof, inspekteur van skole, voorsitter Transvaalse Onderwysersvereniging
• Kloppers, Philippus J.: onderwyser
• Leyds, dr. Willem Johannes: staatsprokureur, staatsekretaris, gesant, diplomaat, geskiedskrywer. Leydsdorp is na hom genoem.
• Lub, Jacob: onderwyser, inspekteur van onderwys, Afrikaanse skrywer
• Lingbeek, dr. Goswyn W.S.: geneesheer
• Louis, Wessel: onderwyser, skoolhoof, kultuurleier en verteenwoordiger van die Stigting Studiefonds vir Suid-Afrikaanse Studente
• Mansvelt, prof. N.: onderwyser, superintendent van onderwys, kultuurleier, dosent in moderne tale Universiteit van Stellenbosch, medestigter Zuid-Afrikaansche Taalbond, werf onderwysers vir die ZAR in Nederland
• Middelberg, Gerrit A.A.: spoorweg-ingenieur, mede-direkteur van die NZASM
• Moerdijk, Gerard L.P.: argitek, seun van Jan Moerdijk
• Moerdijk, Jan L.: onderwyser, inspekteur van onderwys, dosent Pretoria Normaalkollege
• Molengraaff, dr. Gustaaf Adolf Frederik: staatsgeoloog van die ZAR
• Mondriaan, Willem Frederik: onderwyser, bankamptenaar, staatsamptenaar, joernalis
• Oerder, Frans D.: kom werk vir die NZASM, word portretskilder, kunsonderwyser
• Oost, Harm: onderwyser, joernalis, redakteur Ons Vaderland, politikus, sekretaris van genl. C.R. de Wet tydens Rebellie, stigter Tweede Afrikaanse Taalbeweging
• Op 't Hof, Adrianus: onderwyser
• Pierneef, Hendrik: kunsskilder, seun van Gerrit
• Pierneef, Gerrit: bouaannemer
• Ploeger, kol. dr. Jan: historikus, skrywer
• Postma, ds. Dirk: stigter van die Gereformeerde kerk is Suid-Afrika, later professor en rektor van die teologiese skool te Burgersdorp. Hy was vyf maal getroud en het 21 kinders gehad. Prof. Ferdinand Postma was sy kleinseun.
• Proes, Bernard C.E.: staatsprokureur
• Reinink, dr. H.T.: onderwyser, hoof Staatsgimnasium, later professor in klassieke tale
• Rissik, dr. Gerrit H.: geneesheer
• Rissik, Johan F.B.: landmeter-generaal, eerste administrateur van Transvaal, minister tusssen 1907 en 1910
• Rompel, Frederik J.L.: joernalis, skrywer, oorlogskorrespondent, grondlegger van die moderne Afrikaanse joernalistiek
• Roorda-Smit, dr. Jelle A.: onderwyser, geoloog, bekende wetenskaplike
• Scholtemeijer, Jan: onderwyser
• Slegtkamp, kapt. Henri: soldaat, bittereinder in die Tweede Vryheidsoorlog
• Spoelstra, ds. Cornelis: NG kerk
• Steen, Leendert L.: onderwyser, later artillerie-instrukteur, na Tweede Vryheidsoorlog boekhandelaar in Pretoria
• Stiemens, Hendrik: eerste goewermentsonderwyser in Pretoria, superintendent en sekretaris van onderwys, sekretaris van die Volksraad
• Stuart, Jacobus: sakeman, raadgewer vir die regering van die ZAR, skrywer van die land se eerste grondwet
• Turkstra, Rients: bakkery en koffiekamer in Pretoria
• Vaandrager, Marius: onderwyser, skoolhoof, voorsitter van die Transvaalse Onderwysersvereniging
• van Boeschoten, Cornelis: onderwyser, skoolhoof, staatsekretaris
• van Bruggen, Jan: onderwyser, voorsitter van die Transvaalse Onderwysersvereniging
• van Bruggen, Jochem: skrywer, seun van Jan van Bruggen
• van der Hoff, ds. Dirk: eerste predikant van die NH kerk, hy het groot invloed op die staatkundige en kerklike ontwikkeling van die ZAR
• van Gorkom, Wilhelm J.: eerste superintendent van onderwys
• van Gogh, Cor
• van Hulsteijn, sir Willem: regsgeleerde, politikus
• van Kretschmar van Veen, J.A.: spoorweg-ingenieur, later bestuurder NZASM
• van Melle, Jan: onderwyser, digter, skrywer
• van Oostrum, Omius: onderwyser, lektor, skrywer van skoolhandboeke, veg in Tweede Vryheidsoorlog, krygsgevangene op Ceylon
• van Rooijen, H.H.: stigter van Avbob
• van Warmelo, ds. Nicolaas J.: predikant van die NH kerk, vader van die skryfster Johanna Brandt
• van Wouw, Anton: beeldhouer
• Marda Vanne: aktrise, dogter van sir Willem van Hulsteijn
• Wagner, F.W.: onderwyser, hoof Staatsmodelskool en Normaalkollege
• Wenning, Pieter W.F.: skilder en tekenaar
• Wierda, Sytze: argitek, hoof van openbare werke
• Klaas van Rijsse

Lees ook

• Hollanderkorps
• Xenofobie

Bibliografie

• Ensiklopedie van die Wêreld, deel 6. Stellenbosch: Albertyn, 1991. ISBN 0-949948-20-9
• Heydenrych, Heinie en Abrie Swiegers: Discover Pretoria. Pretoria: J.L. van Schaik, 1999. ISBN 0-627-02447-5
• Ploeger, Jan: Nederlanders in Transvaal 1850-1950. Pretoria: J.L. van Schaik, 1994. ISBN 0-627-02446-7
• Ploeger, Jan: Die betrekkinge tussen Nederland en Suid-Afrika. Lantern, jaargang 10, nr. 2, Desember 1960.
• Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 8. Kaapstad: Nasou, 1973. ISBN 0-625-00324-1
• Stead, Rinie: Dr. F.V. Engelenburg. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 13, nr. 3, Maart 1964
• van Jaarsveld, F.A.: Die verlede spreek. Pretoria: Voortrekkerpers, 1965.