Suid-Afrikaanse rand

Die mees gebruikte geldeenhede volgens waarde
Geldeenheidverspreiding van globale
buitelandse valutamarkte volgens omset.

Rang	Geldeenheid	Simbool ISO 4217	% daaglikse aandeel (Des. 2015)
1	Amerikaanse dollar	USD ($)	87,0%
2	Euro	EUR (€)	33,4%
3	Japannese jen	JPY (¥)	23,0%
4	Pond sterling	GBP (£)	11,8%
5	Switserse frank	CHF (CHF)	8,6%
6	Kanadese dollar	CAD ($)	5,2%
7	Australiese dollar	AUD ($)	4,6%
8	Meksikaanse peso	MXN ($)	2,5%
9	Chinese juan	CNY (¥)	2,2%
10	Nieu-Seelandse dollar	NZD ($)	2,0%
11	Sweedse kroon	SEK (kr)	1,8%
12	Russiese roebel	RUB (₽)	1,6%
13	Hongkong-dollar	HKD ($)	1,4%
14	Noorse kroon	NOK (kr)	1,4%
15	Singapoer-dollar	SGD ($)	1,4%
16	Turkse lira	TRY (₺)	1,3%
17	Suid-Koreaanse won	KRW (₩)	1,2%
18	Suid-Afrikaanse rand	ZAR (R)	1,1%
19	Brasiliaanse real	BRL ($)	1,1%
20	Indiese roepee	INR (₹)	1,0%
Ander			6,3%
Totaal			200%

Die Suid-Afrikaanse rand is die geldeenheid van Suid-Afrika sedert republiekwording en desimalisasie in 1961, toe dit die Suid-Afrikaanse pond vervang het. Die naam is afgelei van die Witwatersrand, Suid-Afrika se skatkamer van minerale rykdomme. Dit is ook 'n amptelike geldeenheid van die Gemeenskaplike Monetêre Gebied wat Suid-Afrika se buurlande Eswatini (saam met die lilangeni), Lesotho (saam met die loti) en Namibië (saam met die Namibiese dollar) insluit. Dié lidlande se geldeenhede word gelykstaande gehou aan die Suid-Afrikaanse rand. Daarbenewens is die rand 'n nieamptelike geldeenheid van Angola (naas die kwanza), Zambië (naas die kwacha) en Zimbabwe (saam met verskeie ander geldeenhede). Die rand is voorheen ook in Botswana (1966–1976), Suidwes-Afrika (1961–1990) asook die bantoestans van Bophuthatswana, Ciskei, Transkei en Venda gebruik.

• 'n Rand word verdeel in 100 sente (voorgestel deur die letter c)
• Die rand is beskikbaar in sewe muntstukke (5c, 10c, 20c, 50c, R1, R2 en R5) en 5 note (R10, R20, R50, R100 en R200). Daar word vanaf April 2002 nie meer een- en tweesentstukke gemunt nie.
• Die ISO-geldeenheidkode is ZAR (afgelei van Nederlands: Zuid-Afrikaanse Rand), en die algemene notasie is die voorvoegsel R.
• Wisselkoers (12/06/2022): 1 VS$ = 15,86 ZAR, 1 euro = 16,69 ZAR, 1 pond sterling = 19,53 ZAR.

Die ekonomie van Suid-Afrika

Artikels in hierdie reeks: Ekonomie van Suid-Afrika Krugerrand Landbou in Suid-Afrika Naspers Suid-Afrikaanse rand

Kort geskiedenis

Ou Suid-Afrikaanse banknote en munte, reeds uit sirkulasie

Lidlande van die Gemeenskaplike Monetêre Gebied wat die Suid-Afrikaanse rand gebruik

Die eerste banknote het die afbeelding van Jan van Riebeeck, die eerste Nederlandse goewerneur van die Kaap die Goeie Hoop, gedra. In die 1980's is die note herontwerp met afbeeldings van inheemse grootwilddiere, soos die renoster, olifant, leeu, buffel, luiperd, ens.

In Augustus 2004 is 'n nuwe R5-munt bekendgestel, in 'n poging om vervalsing van die ou R5-munt te probeer beperk. Sekuriteitsmaatreëls wat ingestel is, sluit in 'n tweemetalige ontwerp (soortgelyk aan die €1- en €2-munte en die Britse £2-munt), 'n spesiale geriffelde sekuriteitsgroef om die rand en mikro-belettering.

31 Mei 2010 is as die keerdatum aangewys waar alle ou R200-note, dit wil sê, dié wat nie oor die nuwe landswapen en nuwe sekuriteitsmaatreëls beskik nie, finaal uitgefaseer word. Dit kon by handelsbanke ingeruil word, waarna dit vanaf 1 Junie 2010 slegs by die Suid-Afrikaanse Reserwebank omgeruil kon word.

In Mei 2012 moes die Reserwebank 3,6 miljoen R100-banknote vernietig, omrede die Sweedse drukkery wat dit vervaardig het, die verkeerde grootte en kleure gebruik het. Dit sou onder andere probleme veroorsaak het in dobbelmasjiene.

Op 11 Februarie 2013 is 'n nuwe reeks banknote bekendgestel waarop die gesig van Nelson Mandela pryk wat die "Groot vyf"-reeks van die 1990's vervang het. Geen R500-noot sal bekendgestel word nie.

In 2016 was die rand die 18de mees verhandelde geldeenheid ter wêreld, ten spyte daarvan dat Suid-Afrika se ekonomie slegs die 33ste grootste ter wêreld was.

In Februarie 2018 is aangekondig dat 'n nuwe reeks banknote uitgereik sal word om Nelson Mandela se eeufeesjaar te gedenk. Hierdie reeks bevat note in alle denominasies, 10-, 20-, 50-, 100- en 200-rand. Hierdie note sal saam met bestaande note versprei word en is op 18 Julie 2018 vrygestel, wat die 100ste herdenking van sy geboorte was. Die note toon Nelson Mandela se gesig aan die voorkant, maar in plaas van die Groot vyf-diere op die agterkant wys hulle 'n meer jeugdige Mandela met verskillende ikoniese tonele van sy nalatenskap. Hierdie tonele sluit in: die heuwels van die Oos-Kaap, met die beskeie geboorteplek van Mandela te Mwezo (10-rand); die Mandela-huis in Soweto, waar hy sy politieke lewe (20-rand) gedefinieer is; die plek waar Mandela naby Howick na 17 maande se skuiling gevang is, waar 'n monument (50-rand) tot sy eer opgerig is; die plek van Mandela se 27-jaar tronkstraf op Robbeneiland (100-rand); en laastens die inhuldiging van Mandela as president by die Uniegebou in 1994 (200 rand).

Op 1 Januarie 2023 het die Suid-Afrikaanse Reserwebank nuwe muntstukke met 'n heeltemal ander ontwerp en die landsnaam in al die elf amptelike tale op uitgereik.

Waarde van die rand

Apartheidsera

Wisselkoers tussen euro en rand sedert 1999

Wisselkoers tussen rand en Amerikaanse dollar sedert 1990

Wisselkoers tussen rand en Japanse jen sedert 1990

Vanaf die geldeenheid se instelling in 1961 tot 1982 was die rand sterker as Amerika se dollar, maar dit het in die 1980's skerp begin verswak.

Aanvanklik het die snelle groei van die 1950's in die 1960's voortgeduur. Suid-Afrika het by die vasgestelde dollarprys van goud gebaat, terwyl 'n vaste wisselkoers sekerheid in die goudmynbedryf gebring het. Dit het Suid-Afrika gehelp om tot die derde grootste goudverskaffer te ontwikkel. Goud was vir meer as 'n driekwart van die land se hulpbronuitvoer en sowat 60% van die totale uitvoer verantwoordelik.

Tussen 1970 en 1980 is 'n gemiddelde groei van 3,7% gehandhaaf. Dit was die begin van sanksies en die oliekrisis van 1973 toe die binneland groot toenames in vervoerkoste ervaar het. Brandstof-rantsoenering en spoedbeperkings was aan die orde van die dag.

Vanaf 1981 was die gemiddelde groei in Suid-Afrika net 2%. Binnelandse onrus en sanksies het 'n rol gespeel, maar die wêreldwye hulpbronkrisis het 'n groot bydrae tot die verlangsaming gelewer.

Post-Apartheid

In die 1990's het dit die verswakking voortgesit as gevolg van onsekerheid oor die land se toekoms onder die nuwe regering.

Net ná die aanvalle op 11 September 2001 in die VSA, het die rand 'n drastiese verswakking teen die Amerikaanse dollar gelei. In Desember 2001 het die rand 'n rekordlaagtepunt bereik teen 1 VS$ = 13,85 ZAR; van toe af het die rand weer herstel en meer as 50% van sy waarde teruggewen, tot so 'n mate dat versterkings in die geldeenheid (vanaf R13,84 per dollar in 2001 tot onder R6 per dollar in 2005) groot verliese vir sommige maatskappye beteken het en baie werksgeleenthede as gevolg hiervan verlore gegaan het. Vanaf 2011 het die rand stelselmatig teenoor die dollar verswak en het teen November 2015 'n waarde van 14,39 rand vir een Amerikaanse dollar gehad.

In Desember 2015 het die Suid-Afrikaanse president Jacob Zuma vir Nhlanhla Nene van sy pos as minister van finansies onthef en stel David van Rooyen as sy opvolger aan. Dit het tot gevolg dat die rand tot meer as 15 rand per dollar daal. Dit is die swakste wat dit ooit was sedert dit die pond in 1961 vervang het. Van Rooyen se ministerskap het 3 dae gehou, waarna hy deur Pravin Gordhan vervang is.

Gordhan is in Maart 2017 vir 'n tweede keer as Minister van Finansies ontslaan. Dit het tot groot burgerlike protes en ook onrus in die ANC gelei. Die land se kredietgradering is kort daarna tot rommelstatus afgegradeer.

Toekoms

Volgens die ekonoom Mike Schüssler sal die gemiddelde groei tussen 2011 en 2030 nie sommer 2% oorskry nie. Daarteenoor styg die heersende bevolkingsgroeikoers van 17% steeds. As beide faktore in ag geneem word, kan min groei per capita verwag word.

Banknootreekse

Eerste reeks

Banknote van die Suid-Afrikaanse rand (eerste uitgawe in 1961)
Nominale waarde	Voorkant	Agterkant	Kleur	Tale	Grootte (mm)
1 rand	Jan van Riebeeck	Leeu van wapen	Bruin	Afrikaans/Engels, Engels/Afrikaans	136×78
2 rand		Leeu van wapen	Blou	Afrikaans/Engels, Engels/Afrikaans	149×84
10 rand		Jan van Riebeeck se seilskip	Groen	Afrikaans/Engels, Engels/Afrikaans	170×96
20 rand		Goudmyn	Pers	Afrikaans/Engels, Engels/Afrikaans	176×103

Tweede reeks

Banknote van die Suid-Afrikaanse rand (tweede uitgawe in 1966)
Nominale waarde	Voorkant	Agterkant	Kleur	Tale	Grootte (mm)
1 rand	Jan van Riebeeck en protea	Boerdery en landbou	Bruin	Afrikaans/Engels, Engels/Afrikaans	128×64
1 rand	Jan van Riebeeck en protea	Boerdery en landbou	Bruin	Afrikaans/Engels, Engels/Afrikaans	120×57
2 rand	Jan van Riebeeck, Kaap-Hollandse argitektuur	Gariepdam, pyl en mieliekop	Blou	Afrikaans/Engels, Engels/Afrikaans	127×63
5 rand	Jan van Riebeeck, Voortrekkermonument en Groot Trek	Mynbou	Pers	Afrikaans/Engels, Engels/Afrikaans	134×70
10 rand	Jan van Riebeeck, Uniegebou en springbok	Jan van Riebeeck se drie skepe	Groen	Afrikaans/Engels, Engels/Afrikaans	140×76

Derde reeks

Banknote van die Suid-Afrikaanse rand (derde uitgawe in 1978)
Nominale waarde	Voorkant	Agterkant	Kleur	Tale	Grootte (mm)
2 rand	Jan van Riebeeck en elektrisiteitstoring	Sasol se steenkool-na-olieraffinadery	Blou	Afrikaans en Engels	120×57
5 rand	Jan van Riebeeck en diamant	Mynbou en Johannesburg se stadsentrum	Pers	Engels en Afrikaans	127×63
10 rand	Jan van Riebeeck en protea	Landbou	Groen	Afrikaans en Engels	133×70
20 rand	Jan van Riebeeck, Kaaps-Hollandse argitektuur en wyne	Jan van Riebeeck se drie skepe en Wapen van Suid-Afrika	Bruin	Engels en Afrikaans	140×77
50 rand	Jan van Riebeeck en leeu	Fauna en flora	Rooi	Afrikaans en Engels	147×83

Vierde reeks

Banknote van die Suid-Afrikaanse rand (vierde uitgawe 1992 "Groot vyf")
Nominale waarde	Voorkant	Agterkant	Kleur	Tale	Grootte (mm)
10 rand	Renoster	Landbou	Groen	Afrikaans en Engels	128×70
20 rand	Olifante	Mynbou	Bruin	Engels en Afrikaans	134×70
50 rand	Leeus	Vervaardiging	Rooi	Afrikaans en Engels	140×70
100 rand	Buffel	Toerisme	Blou	Engels en Afrikaans	146×70
200 rand	Luiperd	Vervoer en kommunikasie	Oranje	Afrikaans en Engels	152×70

Vyfde reeks

Banknote van die Suid-Afrikaanse rand (vyfde uitgawe "Engels en ander amptelike tale" 2005)
Nominale waarde	Voorkant	Agterkant	Kleur	Tale	Grootte (mm)
10 rand	Renoster	Landbou	Groen	Engels, Afrikaans, Swazi	128×70
20 rand	Olifante	Mynbou	Bruin	Engels, Suid-Ndebele, Tswana	134×70
50 rand	Leeus	Vervaardiging	Rooi	Engels, Venda, Xhosa	140×70
100 rand	Buffels	Toerisme	Blou	Engels, Noord-Sotho, Tsonga	146×70
200 rand	Luiperd	Vervoer en kommunikasie	Oranje	Engels, Suid-Sotho, Zoeloe	152×70

Sesde reeks

10 Suid-Afrikaanse rand-banknoot gevou vir "effek"

Banknote van die Suid-Afrikaanse rand (sesde uitgawe in 2012 "Nelson Mandela")
Beeld		Nominale waarde	Voorkant	Agterkant	Kleur	Tale	Grootte (mm)
Voorkant	Agterkant
		10 rand	Nelson Mandela	Renoster	Groen	Engels, Afrikaans, Swazi	128×70
		20 rand		Olifante	Bruin	Engels, Suid-Ndebele, Tswana	134×70
		50 rand		Leeus	Rooi	Engels, Venda, Xhosa	140×70
		100 rand		Buffel	Blou	Engels, Noord-Sotho, Tsonga	146×70
		200 rand		Luiperds	Oranje	Engels, Suid-Sotho, Zoeloe	152×70

Sewende reeks

Al die vyf nuwe banknote van die Suid-Afrikaanse rand opmekaar geplaas; hul nominale waarde kan maklik van mekaar onderskei word.

Banknote van die Suid-Afrikaanse rand (sewende uitgawe in 2018 "Mandela se 100ste verjaarsdag")
Beeld		Nominale waarde	Voorkant	Agterkant	Kleur	Tale	Grootte (mm)
Voorkant	Agterkant
		10 rand	Nelson Mandela	Die jong Mandela en sy geboorteplek in Mvezo	Groen	Engels, Afrikaans, Swazi	128×70
		20 rand		Die jong Mandela en sy huis in Soweto	Bruin	Engels, Suid-Ndebele, Tswana	134×70
		50 rand		Die jong Mandela en die plek van sy inhegtenisname naby Howick	Rooi	Engels, Venda, Xhosa	140×70
		100 rand		Die jong Mandela en sy plek van gevangenskap by Robbeneiland	Blou	Engels, Noord-Sotho, Tsonga	146×70
		200 rand		Die jong Mandela en sy standbeeld by die Uniegebou	Oranje	Engels, Suid-Sotho, Zoeloe	152×70

Sien ook

• Gemeenskaplike Monetêre Gebied
• Krugerrand
• Suid-Afrikaanse pond
• Witwatersrand

Verdere leesstof

• (en) Krause, Chester L.; Clifford Mishler (1991). Standard Catalog of World Coins: 1801–1991 (18de uitg.). Krause Publications. ISBN 0-87341-150-1.
• (en) Pick, Albert (1994). Colin R. Bruce II en Neil Shafer (red.). Standard Catalog of World Paper Money: General Issues (7de uitg.). Krause Publications. ISBN 0-87341-207-9.
• Small. J.: Ons desimale geldstelsel en die onderrig daarvan. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 10, nr. 1, September 1960

Eksterne skakels

• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir rand.
• (en) Bank van Suid-Afrika
• (en) "Rand". Encyclopædia Britannica. Besoek op 10 Desember 2021.