Thomas Ochse Honiball

Thomas Ochse Honiball, algemeen bekend as T.O. Honiball, (* 7 Desember 1905 in Cradock; † 22 Februarie 1990 in Montagu) staan bekend as die skepper van die Afrikaanse strokiesprent. Sy tekenkarakters, soos Kaspaas Breekwater, neef Jakkals en oom Wolf en die Adoonse van die Magaliesberge, bekoor met hulle eg Suid-Afrikaanse agtergrond, hulle menslikheid en die satiriese kommentaar, wat hulle op die samelewing lewer.

T.O. Honiball
Gebore	Thomas Ochse Honiball 7 Desember 1905 Cradock
Sterf	22 Februarie 1990 Montagu
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Spotprentkunstenaar
Bekend vir	Strokiesprente
Eggenoot	Iona Boesen (tot haar dood in 1971) Essie de Villiers-Dreyer
Kinders	4

Lewe en werk

Herkoms en vroeë lewe

Thomas Ochse Honiball is op 7 Desember 1905 op Cradock gebore as die oudste van vier kinders, twee seuns en twee dogters. Sy pa was James Honiball, ’n nasaat van ’n Britse setlaar, John Honiball, wat in 1812 van Somerset in Engeland na Suid-Afrika gekom het. Sy moeder was Johanna Swanevelder.

Toe hy slegs ’n maand oud was, verhuis die familie na Stellenbosch, waar hy grootword en skoolgaan. Sy pa is hier hoof van ’n groep koshuise op Stellenbosch wat skoolseuns, universiteitskollege- en kweekskoolstudente gehuisves het. Dit was bekend as The Home (Het Tehuis) en het bestaan uit Prima (hoofgebou), Secunda, Tertia en Quarta. Die jong Honiball matrikuleer in 1925 aan die Stellenbosse Hoër Jongenskool (later die Paul Roos Gimnasium) waar Paul Roos indertyd self die hoof was. Hier doen hy reeds tekeninge vir die skoolblad en wen op 15-jarige leeftyd ’n prys vir ’n skets van sy ouerhuis, De Hoop in Heroldstraat.

Verdere studie

Na skool studeer hy in 1926 in die argitektuur aan die Universiteit van Kaapstad, waar sy tekeninge opgeneem word in die universiteit se Kwartaalblad. Hy staak hierdie studies in 1927 om na Chicago in die Verenigde State te gaan. Hier werk hy bedags as versierder van winkelvensters en loop ’n aandkursus in Handelskuns aan die Koester School of Advertising. Sy werkgewers neem nie genoeë met sy dubbele lewe nie en dwing hom om te bedank, waarna hy vir ’n tyd lank as hulpverpleër werk. Sy studies in die handelskuns besorg hom egter ’n betrekking by George Thall and Co, waar hy kennis maak met die ontluikende kultuur van strokiesprente, wat hom laat droom van eg Suid-Afrikaanse strokieskarakters.

Loopbaan as spotprentkustenaar

Hy keer in 1930 terug na Kaapstad, waar hy ’n betrekking by Napier Publishing kry. Hierdie firma gaan tot niet in 1933, waarna hy in die reklamewese werk en later vryskutwerk doen en tekenklasse gee. Aanvanklik doen hy veral werk vir Die Huisgenoot, vir wie hy illustrasies doen, waarna hy in 1936 ’n permanente pos by Nasionale Pers se koerante kry. In 1941 neem hy by die bekende D.C. Boonzaier oor as politieke spotprenttekenaar by Die Burger. Met sy spotprente oefen hy groot invloed uit en prof. C.F.J. Muller beweer in sy boek Sonop in die suide dat sy spotprente kiesers in Suid-Afrika oor die taalgrens heen beïnvloed het en so ook ’n impak gehad het wat gehelp het met die Nasionale Party se verkiesingsoorwinning in 1948. Honiball self het egter hierdie spotprente as sy werk eerder as ’n ideologie beskou en sou eerder sy brood wou verdien met sy strokiesprente.

Uitstallings

Honiball se eerste uitstalling was in 1964 onder die titel The art of the cartoonist saam met ander soortgelyke kunstenaars. Dit was ’n reisende uitstalling wat plekke soos Kimberley, Bloemfontein, Pretoria, Kaapstad en Port Elizabeth ingesluit het. Sy eerste eenmansuitstalling was in 1974 in Saambou Bouvereniging se banklokaal in Pretoria, gevolg deur nog ’n uitstalling in Pretoria in 1975. Hier is sowat honderd werke tentoongestel, veertig in kleur en sestig in swart en wit, wat almal verkoop is. In 1977 hou hy ’n uitstalling by die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Navorsingsentrum (NALN) in Bloemfontein, in Maart 1983 is daar ’n uitstalling by die Total-galery in Johannesburg (geopen deur Piet Cillié, destydse voorsitter van Nasionale Pers) en in 1986 is ’n gedenkuitstalling ter viering van sy tagtigste verjaardag in die kunsgalery van die Sand du Plessis-teater in Bloemfontein gehou. Op vryskutbasis gee hy regdeur sy loopbaan tekenlesse en hy illustreer ook boeke. Hy skenk in 1977 sy letterkundige en kunsnalatenskap aan die Universiteit van Stellenbosch en die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum in Bloemfontein. Sy versameling van politieke karikature skenk hy in 1985 aan Nasionale Pers. In 1986 word T.O. Honiball-promosies gestig om sy werk te bevorder.

In 1965 tree hy af, maar hou aan met die teken van politieke spotprente tot 1975 en daarna op ongereelde basis vir Rapport tot 1978.

Persoonlike lewe en sterfte

In 1934 trou hy met die Deens-Amerikaanse Iona Amalinda Boesen en hulle het vier kinders, drie seuns (Leon Thomas, Ronald James en Theo Johan) en ’n dogter (Iona Myrlene). Sy vrou Iona is in 1971 oorlede, waarna hy in 1973 met Essie de Villiers-Dreyer trou, wat as Essie Honiball groot bekendheid verwerf met haar boeke oor ’n vrugte-dieet. Vir baie jare bly hy in sy huis Ananzi langs die hoofweg in Kalkbaai in Kaapstad, maar na sy aftrede verhuis hy en sy vrou na Rawsonville naby Worcester en in 1984 na Montagu. Sy tweede vrou inspireer hom om kleur in sy tekeninge te begin gebruik.

In die vroeë tagtigerjare word hy weens depressie in die Stikland Psigiatriese Hospitaal opgeneem. Hy is op 22 Februarie 1990 op Montagu oorlede en sy as word in die Eersterivier op Stellenbosch gestrooi.

Skryfwerk

Hy gebruik sy talent om die eerste Afrikaanse strokiesprente te teken, met eiesoortige karakters uit ons wêreld. So skep hy die Bosveldkarakter Oom Kaspaas (saam met Nefie en Ta’ Engeltjie), terwyl hy met sy Adoons-karakter die inheemse Wolf- en Jakkalsstories laat lewe kry.

Sy eerste tekeninge van Oom Kaspaas word deur Markus Viljoen, destyds die redakteur van Die Huisgenoot, afgewys omdat sy tydskrif nie ’n comic-blad was nie. Oom Kaspaas maak dan vir die eerste keer op 4 Maart 1939 in Die Byvoegsel tot Die Burger sy verskyning en word baie gewild. Hierdie strokies verskyn vir sewentien jaar weekliks in Die Burgeren later in Die Landbouweekblad, met die laaste oorspronklike een op 27 Augustus 1982.

In boekvorm verskyn tien versamelings Kaspaas-boeke, opgevolg deur ’n versameling in drie dele in 1979. Na die koms van televisie saai die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie hierdie strokies in geanimeerde vorm oor die televisie uit.

Op ’n voorstel van Truida Pohl, redaksielid van Die Jongspan en vrou van N.P. van Wyk Louw, skep hy die Jakkals en wolf tekenverhaal vir hierdie kinderweekblad. Jakkals en wolf word dan hoofsaaklik tussen 1942 en 1969 in Die Jongspan gepubliseer. Hierdie reeks verskyn in twaalf versamelings in boekvorm, met ’n versameling in drie dele in 1978.

Die gewildste reeks is Adoons-hulle, wat hy vanaf 2 Julie 1948 vir Die Huisgenoot skep en dit verskyn vir ongeveer 25 jaar gereeld in hierdie tydskrif. Hierdie vermenslikte diereverhale van die Adoonse is almal op mense en gebeurtenisse uit die alledaagse lewe gegrond, asook op grappe wat mense aan hom vertel het. ’n Ander interessante karakter in hierdie reeks is ene Kaas Windvogel, ’n astrante en verwaande Hollander, wat Honiball skep na aanleiding van ’n handelskunstenaar uit Nederland wat hy in die Kaap leer ken het. In boekvorm het ses versamelings van hierdie reeks verskyn en in 1977 die luukse uitgawe in drie dele. Hierdie reeks word deur middel van poppe ook vir die televisie verfilm en verskyn in 1977 in ’n reeks van 26 episodes.

Ander karakters van hom was Kalie Skietebok, wat in 1951–1952 in Die Burger verskyn het, en Faan Brand (’n tipe Suid-Afrikaanse Cowboy), wat tussen 1945 en 1946 in Die Jongspan gepubliseer is. Tussen 1940 en 1949 word tien volumes van sy strokiesprente gepubliseer.

Vanaf 1971 verskyn die strokies weer in Die Landbouweekblad. Sy strokiesprente se gewildheid veroorsaak dat dit ook in verskeie volumes in boekformaat uitgegee word.

Gedurende sy leeftyd vertel hy verskeie staaltjies oor sy lewe aan S.J. du Toit en hierdie biografiese sketse word dan in 1998 gepubliseer as Pen, Penseel en ’n glimlag.

In die jare van die reisende toneelgeselskappe ontwerp hy ook programme vir onder andere die Hanekom-geselskap vir opvoerings soos Die stille haard en Die verliefde spook.

Eerbewyse

Die Federasie van Afrikaanse Kultuurverenigings (FAK) vereer hom in 1984 vir sy skeppende bydrae tot die Afrikaanse kultuur. Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns ken in 1989 ’n besondere erepenning aan hom toe vir sy baanbrekerswerk op die gebied van die Afrikaanse strokiesprent. Ter geleentheid van sy honderdste verjaarsdag word ’n DVD in 2005 uitgereik (T.O. Honiball: 100ste verjaarsdag). Hierdie CD bevat benewens uittreksels uit sy werk ook insiggewende onderhoude met sy weduwee, mev. Essie Honiball, en dr. Francois Verster, wat sy doktorsgraad in 2003 aan die Universiteit van Stellenbosch behaal het met ’n studie van Honiball se werk (’n Kultuurhistoriese ontleding van pikturale humor, met besondere verwysing na die werk van TO Honiball). In die hoofkantoor van die Nasionale Pers is daar ook ’n Honiball-museum ingerig as paslike huldeblyk aan die man wat deur die media soveel met sy kuns tot die Afrikaanse kultuur bygedra het.

Publikasies

Jaar	Publikasies
1945	Deur ’n politieke bril: Prente uit Die Burger 1942–1943
1998	Pen, penseel en ’n glimlag: ’n biografie (saam met Esjé du Toit)
2007	T.O. Honiball Trilogie
	Oom Kaspaas
1940	Oom Kaspaas
1941	Oom Kaspaas: Tweede versameling
1942	Oom Kaspaas: Derde versameling
1944	Oom Kaspaas: Vierde versameling
1945	Oom Kaspaas: Vyfde versameling
1946	Oom Kaspaas: Sesde versameling
1947	Oom Kaspaas: Sewende versameling
1948	Oom Kaspaas: Agt, nege en tien
1958	Oom Kaspaas: 75 luimige episodes
1979	Oom Kaspaas in die knyp
	Oom Kaspaas op hol
	Oom Kaspaas weet raad
	Jakkals en wolf
1943	Jakkals en wolf
	Jakkals en wolf: Tweede versameling
1944	Jakkals en wolf: Derde versameling
	Jakkals en wolf: Vierde versameling
	Jakkals en wolf: Vyfde versameling
1945	Jakkals en wolf: Sesde versameling
	Jakkals en wolf: Sewende versameling
1946	Jakkals en wolf: Agtste versameling
	Jakkals en wolf: Negende versameling
1947	Jakkals en wolf: Tiende versameling
1950	Jakkals en wolf: Elfde versameling
1953	Jakkals en wolf” Twaalfde versameling
1978	Jakkals en Wolf van Uilkraal
	Jakkals en Wolf sien spoke
	Adoons-hulle
1948	Adoons-hulle van die Magaliesberg
	Adoons-hulle van die Magaliesberg: Tweede versameling
1949	Adoons-hulle van die Magaliesberg: Derde versameling
	Adoons-hulle
1950	Adoons-hulle: Tweede versameling
1952	Adoons-hulle van die Magaliesberg: Derde versameling
	Adoons-hulle: Tweede versameling
	Adoons-hulle: Derde versameling
1955	Adoons-hulle: Vierde versameling
1961	Adoons-hulle: Vyfde versameling
	Adoons-hulle: Vyfde versameling
1977	Adoons-hulle boer vorentoe
	Adoons-hulle dons op
	Adoons, Keesje, Kaas en Kie

Bronnelys

Boeke

• Beukes, W.D. (red.) Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe, eerste druk, 1992.

Tydskrifte en koerante

• Van Bart, Martiens. T.O. Honiball 100. Die Burger, 7 Desember 2005.
• Verster, Francois. Die kwas is magtiger as die pen. By, Saterdag 1 September 2012.

Internet

• Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1989/11/10/4/1.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1989/11/10/3/4.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1990/02/23/1/8.html Geargiveer 8 Oktober 2013 op Wayback Machine
• Die Burger Hoofartikel: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1990/02/23/22/11.html
• Cillié, Gawie Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1990/03/05/6/6.html Geargiveer 8 Oktober 2013 op Wayback Machine
• O’Connor, Tanya Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2013/05/03/RA/3/boek03.html
• Remembered: http://remembered.co.za/obituary/view/144 Geargiveer 27 April 2014 op Wayback Machine
• Roux, Riana Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1990/05/08/12/14.html
• Van Bart, Martiens Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2005/12/07/DB/15/HONIBALL.html
• Verster, Francois Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2002/08/17/3/18.html
• Verster, Francois Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2003/10/04/BY/13AA/01.html Geargiveer 8 Oktober 2013 op Wayback Machine
• Verster, Francois Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2004/10/02/BY/15k/01.html
• Verster, Francois Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2005/12/08/TK/9/adoons5.html Geargiveer 8 Oktober 2013 op Wayback Machine
• Verster, Francois Die Burger: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2012/09/01/BJ/10/1SeptFred.html

Ongepubliseerde dokumente

• Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein. T.O. Honiball.