Wikipedia

Dodetempel van Hatsjepsoet

25°44′17.8″N 32°36′23.7″O / 25.738278°N 32.606583°O / 25.738278; 32.606583

Dodetempel van Hatsjepsoet
Hatsjepsoet se tempel.
Hatsjepsoet se tempel.
Plaaslike naam  Djeser-Djeseroe ("allerheiligste")
Land Vlag van Egipte Egipte
Soort Dodetempel
Streek Deir el-Bahari,
Bo-Egipte
Geskiedenis
Bouer Onduidelik, moontlik:
Senenmoet, opsigter van werke, of Hapoeseneb, hoëpriester van Amoen
Gestig c. 15de eeu v.C.
Tydperk Laat Bronstydperk
Kulture Antieke Egipties, Kopties
Uitgrawings 1827-tans

Die Dodetempel van Hatsjepsoet (Egipties: Ḏsr-ḏsrw, "Allerheiligste") is 'n dodetempel wat in die tyd van farao Hatsjepsoet van die 18de Dinastie gebou is. Dit is oorkant die stad Luxor geleë en word beskou as 'n meesterstuk van antieke argitektuur.[1][2]

Die tempel se drie enorme terrasse styg uit bo die woestynbodem tot in die kranse van Deir el-Bahari. Hatsjepsoet se grafkelder, KV20, is in die Vallei van die Konings. Oorkant die Nyl wys die hele struktuur na die monumentale agtste spanmas, Hatsjepsoet se herkenbaarste byvoeging tot die Tempel van Karnak. Die dodetempel se dubbele funksie word deur sy asse geïdentifiseer: Sy hoofas van wes na oos het ten doel gehad om die bark (boot) van Amoen-Re te ontvang tydens die hoogtepunt van die Mooi Fees van die Vallei, terwyl sy as van noord na suid die lewensiklus verteenwoordig van die farao van sy kroning tot sy hergeboorte.

D45
D45		 G43O1
Djeser-Djeseroe[nota 1]
in hiërogliewe

Die tempel is gebou tussen Hatsjepsoet se sewende en 20ste bewindsjaar. Die ontwerp is in 'n groot mate beïnvloed deur die Dodetempel van Mentoehotep II van die 11de Dinastie, wat ses eeue tevore gebou is. Dit is egter heeltemal uniek wat sy kamers en heiligdomme betref. Die hoofas, wat gewoonlik vir die dodekompleks gebruik is, word beslaan deur die heiligdom van die bark van Amoen-Re, terwyl die dodekultus van noord na suid geplaas is en die sekondêre as vorm. Apart van die hoofheiligdom lê die heiligdomme vir Hathor en Anoebis op die middelste terras. Die suilegange aan die voorkant van die terras bevat die merkwaardigste reliëfs van die tempel: dié van die ekspedisie na die land Poent en die goddelike geboorte van Hatsjepsoet, die belangrikste deel van haar aanspraak om die troon te beset as lid van die koninklike familie en as 'n goddelike afstammeling.

Die toestand van die tempel het mettertyd agteruitgegaan. Twee dekades ná Hatsjepsoet se dood is verwysings na haar bewind onder leiding van Toetmoses III uitgewis of onregmatige oorgeneem. Die rede is onduidelik. 'n Persoonlike wrok lyk onwaarskynlik, want Toetmoses het eers 20 jaar gewag voor hy opgetree het. Dalk het 'n dispuut tussen die Ahmose- en die Toetmoses-lyn daartoe gelei. In die Amarnatydperk was die tempel weer in gevaar toe Achenaten gelas het dat alle beelde van Egiptiese gode, veral dié van Amoen, vernietig word. Dié skade is eindelik deur Toetankamen, Horemheb en Ramses II herstel. 'n Aardbewing in die Derde Oorgangstydperk het verdere skade aangerig. In die Ptolemeïese tydperk is die heiligdom van Amoen herbou en 'n nuwe suilegang voor die ingang daarvan opgerig. 'n Koptiese klooster is tussen die 6de en 8ste eeu n.C. daar gebou, en beelde van Christus is bo-oor die oorspronklike reliëfs geverf. Die laaste graffito in die tempel kom uit omstreeks 1223.

Die tempel het weer in die moderne annale verskyn toe Richard Pococke, 'n Britse reisiger, dit in 1737 besoek het. Ernstige uitgrawings is egter eers in die 1850's en 1960's onder leiding van Auguste Mariette gedoen. Die tempel is tussen 1893 en 1906 heeltemal uitgegrawe tydens 'n ekspedisie onder leiding van Édouard Naville. Nog werk is van 1911 tot 1936 gedoen deur Herbert E. Winlock en die Metropolitan-kunsmuseum (MMA), en van 1925 tot 1952 deur Émile Baraize en die Egiptiese Oudhedediens. Herstelwerk duur voort en dit is in Maart 2023 vir die publiek oopgestel.

Ontwerp

wysig
 
Die tempelplan: 1) ingang; 2) onderste terras; 3) onderste suilegange; 4) skuinstes; 5) middelste terras; 6) middelste suilegange; 7) noordelike suilegange; 8) Hathor-heiligdom; 9) Anoebis-heiligdom; 10) boonste terras; 11) feesbinnehof; 12) Amoen-heiligdom; 13) sonkultushof; en 14) dodekultuskompleks.

Vandat sy die troon bestyg het, het Hatsjepsoet die wet van monumentoprigting hernu.[3] Die fokuspunt van haar aandag was die stad Thebe en die god Amoen, deur wie sy haar bewind gewettig het.[2][4][5]

Amoen se belangrikste woning was die Tempel van Karnak,[6] waartoe Hatsjepsoet die agtste spanmas bygedra het; dit was twee obeliske van 30,5 meter hoog, met kapelle, 'n heiligdom met nog twee obeliske, en standbeelde van haarself.[2][7] Oorkant die Nylrivier het sy 'n dodetempel teen die kranse van Deir el-Bahari laat bou.[8] Dit was die hoogtepunt van haar argitektoniese bydraes[8] en word beskou as een van die groot argitektoniese wonders van die antieke wêreld.[1][9]

By sy oostelikste punt is 'n valleitempel geleë, gevolg deur 'n pad van 1 km lank en 37 meter breed, met 'n barkstasie by sy middelpunt, wat tot die ingangspoort van die dodetempel gelei het.[10][11][12] Hier styg drie enorme terrasse bo die woestynbodem uit[12] en lei na binne die Djeser-Djeseroe, of "allerheiligste".[2][13]

Feitlik die hele tempel is van kalksteen gebou, met ook rooi graniet en sandsteen.[14] 'n Enkele kosynlys is van violet sandsteen gebou wat blykbaar uit die Dodetempel van Mentoehotep II verkry is.[15] Dié tempel, wat eeue tevore gebou is en net suid van Hatsjepsoet s'n geleë is, was die inspirasie vir haar ontwerp.[16]

Op sy hoofas en aan die punt van Hatsjepsoet se dodetempel is die hoofkultusterrein, 'n heiligdom vir Amoen-Re, wat sy bark elke jaar in Mei ontvang het tydens die Mooi Fees van die Vallei.[17][18][19] In die suide is die offerandesale van Toetmoses I en Hatsjepsoet, en in die noorde die sonkultushof.[20] Buite is nog twee heiligdomme gebou, vir Hathor en Anoebis.[21] Die tempel bestaan uit altesaam vyf kultusterreine.[22]

Die identiteit van die argitek van die dodetempel is onduidelik. Moontlik was Senenmoet, die opsiger van werke, of Hapoeseneb, die hoëpriester, daarvoor verantwoordelik. Hatsjepsoet self het waarskynlik ook insette gelewer.[2] In die boutydperk, van Hatsjepsoet se sewende tot haar 20ste bewindsjaar, is die plan verskeie kere hersien.[15]

Oor die algemeen is die tempel verteenwoordigend van die Nuwe Ryk se grafargitektuur wat ten doel gehad het om die farao te verheerlik en die gode van die hiernamaals te vereer.[23]

Argitektuur

wysig

Terrasse

wysig

Die tempel bestaan uit drie terrasse met 'n suilegang voor elk wat na die tempel lei. Dit kan bereik word met pad van 1 km lank van die valleitempel af.[15] Elke terras is deur 'n skuinste bereik wat die suilegange in twee verdeel.[24]

Die onderste terras is 120 m diep en 75 m breed, en is omring deur 'n muur met 'n enkele ingang van 2 m breed in die middel van sy oostekant. Op dié terras is twee bome (Mimusops schimperi), twee T-vormige skottels waarin papirusse en blomme geplaas is en twee standbeelde van leeus.[25][26] Die suilegange van die onderste terras is 25 m breed en bevat elk 22 pilare, of suile, wat in twee rye gerangskik is.[27][28] Teen die mure is reliëfs.[12][29]

 
Hatsjepsoet se ekspedisie na Poent.

Die reliëfs teen die suidelike suilegang se mure beeld die vervoer van twee obeliske uit van Elefantine na die Tempel van Karnak in Thebe, waar Hatsjepsoet die obeliske en die tempel aan Amoen-Re oorhandig. Hulle bevat ook uitbeeldings van Dedoen, 'n god van Nubië,[29] en die "Stigtingsritueel".[30] Die reliëfs teen die suilegang aan die noordekant beeld Hatsjepsoet uit as 'n sfinks wat haar vyande verwoes, asook jag- en hengeltonele, en offerandes aan die gode.[29][31] Die buitenste ente van die suilegange huisves Osirisagtige standbeelde van 7,8 m hoog.[32][33]

Die middelste terras is 75 m diep en 90 m breed, en bevat suilegange een die westekant en 'n deel van die noordekant.[31][24] Die westelike suilegange het 22 pilare wat in twee rye gerangskik is en die noordelike suilegang 15 pilare in 'n enkele ry.[27] Die reliëfs van die westelike suilegange op dié terras is die merkwaardigstes van die hele tempel. Die suid-wes-suilegang beeld die ekspedisie na die land Poent en die vervoer van eksotiese goedere na Thebe uit. Die noord-wes-suilegang beeld die goddelike geboorte uit van Hatsjepsoet aan Toetmoses I, wat uitgebeeld word as Amoen-Re, en koningin Ahmose. So het sy haar bewind gewettig as lid van 'n koninklike lyn én 'n goddelike afstammeling.[29][31] Dit is die oudste bekende toneel van dié aard.[34]

Bouwerk aan die noordelike suilegang en vier van sy vyf tempels is gestaak voordat dit voltooi is en hulle het dus geen reliëfs nie.[35][36] Die terras het waarskynlik ook sfinksbeelde gehad aan die pad na die volgende skuinste,[31] waarvan die trapleuning versier was met valke wat op opgekrulde kobras rus.[37] In die suid-westelike en noord-westelike hoek van die terras is die heiligdomme vir onderskeidelik Hathor en Ra.[29][31][27]

Die boonste terras het 26 pilare, met voor elkeen 'n Osirisagtige beeld van 5,2 m hoog van Hatsjepsoet.[38][24] Hulle word in die middel verdeel deur 'n granietpoort wat toegang tot die feesbinnehof verleen het.[39][40] Dié verdeling word ook geografies verteenwoordig, want die suidelike beelde het die Hedjet van Bo-Egipte op en die noordelike beelde die Pschent van Benede-Egipte.[40] Die suilegang hier voltooi die verhaal van die voorafgaande suilegange met die kroning van Hatsjepsoet as farao van Bo- en Benede-Egipte.[37] Die binnehof word omring deur pilare: twee rye aan die noorde-, ooste- en suidekant, en drie rye aan die westekant.[24] Agt kleiner en 10 groter nisse is in die westemuur uitgekap; hulle het vermoedelik knielende en staande beelde van farao Hatsjepsoet bevat.[26][31]

Die oorblywende mure bevat reliëfs: die Mooi Fees van die Vallei in die noorde, die Opetfees in die ooste en die kroningsrituele in die suide.[20][31] Drie kultusterreine vertak uit die binnehof.[20] Die heiligdom van Amoen lê wes op die hoofas, die sonkultushof noord en 'n kapel wat aan die dodekultusse van Hatsjepsoet en Toetmoses I opgedra is in die suide.[41][27]

  •  
    Trapleuning met 'n beeld van Horus.
  •  
    Die Poent-suilegang van die middelste terras.
  •  
    Die noordelike suilegang van die middelste terras.
  •  
    Groot beelde van Hatsjepsoet op die boonste terras.

Hathor-heiligdom

wysig

Aan die suidekant van die middelste terras is 'n heiligdom wat aan die godin Hathor opgedra is.[42][29][31] Dit word van die tempel geskei deur 'n skuinste van die onderste terras af en verleen toegang tot die heiligdom. Daar is ook 'n alternatiewe ingang op die boonste terras.[33][43][31] Die mure van die ingang bevat tonele van Hathor wat deur Hatsjepsoet gevoer word.[44] Binne-in is twee sale, een met 12 pilare[39] en die ander met 16.[31] Daarop volg 'n portaal met twee pilare en 'n dubbele heiligdom.[31]

Reliëfs teen die mure van die heiligdom beeld Hathor saam met Hatsjepsoet uit, asook die godin Weret-hekhaoe wat 'n halsband aan die farao gee, en Senenmoet.[31][39] Hathor het 'n speiale betekenis in Thebe; sy verteenwoordig die heuwels van Deir el-Bahari. Hatsjepsoet stel haarself ook voor as 'n reïnkarnasie van die godin.[42][29] Verder word Hathor verbind met Poent, wat die onderwerp van reliëfs in die naaste suilesaal is.[29]

  •  
    Die heiligdom vir Hathor.
  •  
    Ingang tot die heiligdom.
  •  
    Hoofkolomme in die heiligdom

Anoebis-heiligdom

wysig

Aan die noordekant van die middelste terras is 'n heiligdom vir die god Anoebis.[21][29][31] Dit is kleiner as Hathor s'n.[29][39] Dit bestaan uit 'n suilesaal met 12 pilare, wat in drie rye van vier elk gerangskik is, gevolg deur twee kamers wat in 'n klein nis eindig.[31][42]

Beelde teen die mure is van offerandes en ander kultusbedrywighede, met 'n reliëf van Anoebis wat Hatsjepsoet na die heiligdom vergesel.[31] Die naam van Anoebis is gebruik om die erfgenaam van die troon aan te dui, wat die Egiptoloog Ann Macy Roth verbind met die reliëfs van Hatsjepsoet se goddelike geboorte.[29]

  •  
    Die heiligdom vir Anoebis.
  •  
    Anoebis kry kosofferandes.
  •  
    Osiris en Toetmoses III.

Amoen-heiligdom

wysig
 
Die Barksaal in die heiligdom vir Amoen.

Aan die agterkant van die tempel, op sy hoofas, is die hoogtepunt van die gebou: die heiligdom vir Amoen, aan wie Hatsjepsoet die tempel opgedra het as 'n "tuin vir my vader Amoen".[22][8][45] Die eerste kamer is 'n kapel wat die bark van Amoen gehuisves het en binne-in is 'n ligvenster wat lig op Amoen se standbeeld laat val het.[22][46] Die deurraam van die rooi granietingang beeld twee Amoens uit wat op 'n troon sit met hulle rug teen mekaar en konings wat voor hulle kniel, 'n simbool van Amoen se uiterste status in die heiligdom.[47]

In die barksaal is tonele van offerandes deur Hatsjepsoet en Toetmoses I, vergesel van Ahmose en prinsesse Neferoere en Nefroebiti,[48] asook vier Osirisagtige beelde van Hatsjepsoet in die hoeke,[49] en ses standbeelde van Amoen in die nisse van die saal.[47] In die ronde halfmaan bo die ingang na die tweede kamer word cartouches met Hatsjepsoet se naam omring en beskerm deur dié van Amoen-Re.[50] Dié kamer was die plek waar die jaarlikse Mooi Fees van die Vallei geëindig het.[51]

Die tweede kamer bevat 'n kultusbeeld van Amoen,[46][22][48] met 'n kapel aan elke kant.[52] Reliëfs teen die noordelike kapel beeld die gode van die Ennead uit en die suidelike kapel die ooreenstemmende Ennead van Thebe. Die gode dra elk 'n septer en 'n anch. Die gode Atoem en Montoe lei die verrigtinge.[53]

Die derde kamer bevat 'n standbeeld waaromheen die "Daaglike Ritueel" gebou is.

Sonkultushof

wysig
 
Die altaar van die sonkultuskompleks.

Toegang tot die Sonkultushof van die binnehof van die boonste terras af word verleen deur 'n portaal met drie pilare aan die noordekant.[31][42] Die deurkosyn van die ingang bevat beelde van Hatsjepsoet, Ra-Horachti (Ra-Horus) en Amoen.[48] Die reliëfs in die portaal bevat beelde van Toetmoses I en Toetmoses III.[20] Die portaal lei na die hoofhof, wat 'n groot opelugaltaar huisves. Toegang tot die altaar word verleen deur 'n trap in die weste van die hof.[42][31][44]

In die suide- en westemuur is elk 'n nis. Eersgenoemde wys Ra-Horachti wat 'n anch aan Hatsjepsoet gee en laasgenoemde wys Hatsjepsoet as 'n priesteres van haar haar eie kultus.[31]

Uit die hof het 'n kapel geloop met uitbeeldings van Hatsjepsoet se familie.[18][nota 2] Daarin is Toetmoses I en sy moeder, Seniseneb, uitgebeeld wat offerandes aan Anoebis bring, terwyl Hatsjepsoet en Ahmose offerandes aan Amoen-Re gebring het.[20]

Dodekultuskompleks

wysig

In die suide van die feesbinnehof was die dodekultuskompleks.[54] Toegang tot twee offerandesale op 'n oos-wes-as is verleen deur 'n portaal met drie pilare.[55][20] Die noordelike saal is opgedra aan Toetmoses I en die suidelike saal aan Hatsjepsoet.[55] Haar offerandesaal het dié nageboots wat in die dodetempels van die piramidekomplekse van die Ou en Nuwe Ryk aangetref is. Dit is 13,25 m diep en 5,25 m breed, en die gewelfde plafon is 6,35 m hoog.[54] Dit is dus die grootste kamer in die hele tempel.[56]

Toetmoses I se offerandesaal was aansienlik kleiner. Albei sale bevat vals deure van rooi graniet, tonele van diere-offerandes, priesters wat rituele uitvoer en die eienaar van die kapel wat voor 'n tafel met offerandes sit.[20] Tonele in die offerandesale is direkte kopieë van dié in die piramide van Pepi II van die einde van die 6de Dinastie.[56]

Fondamentdeposito's

wysig

Voor die bou van die tempel is die fondamentritueel gehou.[57][30] Dit word breedvoerig uitgebeeld teen die suidelike suielang van die onderste terras. Die seremonie begin voor die godin Sesjat en volg Hatsjepsoet en haar ka wat graan strooi voordat sy haar tempel aan Amoen-Re opdra. Die volgende toneel het verlore gegaan. Daarop volg die eindtoneel van die "Groot Offerande" aan Amoen-Re-Kamoetef.[30][58]

Tydens die seremonie het die seëning van die fondamentdeposito's plaasgevind,[30] 'n praktyk wat so vroeg as die 3de Dinastie by die piramide van Djoser uitgevoer is.[57]

Daar is sover bekend 16 fondamentdeposito's by Hatsjepsoet se tempel, wat die buitelyne van die tempel vorm, en nog drie by die valleitempel.[59] Erdewerk, kosofferandes, gereedskap, skarabeë en seëlamulette is onder meer in die voorbereide gate gedeponeer.[57][60] Inskripsies van Hatsjepsoet, Toetmoses III en Neferoere, asook die beelde en name van gode, kom op sommige voorwerpe voor.[57]

  •  
    Vase en deksels wat in die fondamentdeposit's gekry is.
  •  
    'n Skarabee met die inskripsie mꜣꜥt-kꜣ-rꜥ nb tꜣwy (Meester van Twee Lande, Maätkare)
  •  
    'n Hamer en amulette in die deposito's.

Funksie

wysig

Dodekompleks

wysig

Daar is voorgestel dat Hatsjepsoet se grafkelder in die Vallei van die Konings, KV20, bedoel was as 'n element van die dodekompleks by Deir el-Bahari.[61]

 
Die ingang na die dodekultuskompleks met twee rye pilare daarvoor.

Die rangskikking van die tempel en grafkelder stem ooreen met die priramidekomplekse van die Ou Ryk,[62][63] wat uit vyf sentrale elemente bestaan het: valleitempel, straatweg, dodetempel, hoofpiramide en kultuspiramide.[64][65] Hatsjepsoet se tempelkompleks het die valleitempel, straatweg en dodetempel ingesluit. Haar grafkelder is gebou in die rotse van dieselfde massief (berggroep) as die tempel, met die piek al-Qurn (489 m hoog)[9]) wat haar grafkelder oordek, in 'n sin soos die piramide die grafkelder van die farao van die Ou Ryk oordek het.[66]

Verder lê haar grafkelder in lyn met die offerandesaal van die dodekultuskompleks.[67] Daar is nog 'n analoë verhouding: dié tussen die dodetempel en Karnak en tussen die piramides en Heliopolis.[68] Hoewel KV20 erken word as Hatsjepsoet se grafkelder, bestaan daar onmin oor wie opdrag gegee het vir die aanvanklike bou daarvan. Een hipotese is dat die grafkelder tussen die bewind van Toetmoses I (of II) en dié van Hatsjepsoet gebou is, en dat sy dit later laat verander en 'n kamer bygevoeg het vir haar eie begrafnis.[61]

Die hooffunksie van die tempel was om die koninklike dodekultusse van Hatsjepsoet en Toetmoses I te dien.[8][22] Daarom is 'n dodekultuskompleks gebou waar offerandes gemaak sou word aan die ka, of gees, van die farao.[22] Die Egiptenare het geglo die oorledenes bly staatmaak op dieselfde lewensmiddele as die lewendes. In die lewe het die aspekte van die siel – die ka, ba en ach – in die liggaam voorgekom. Met iemand se dood is die liggaam bewegingloos gelaat en die siel was in staat om dit te verlaat.[69]

Mooi Fees van die Vallei

wysig

Die heiligdom van Amoen was die eindpunt van die Mooi Fees van die vallei, wat elke jaar gehou is en by Karnak begin het.[51] Dié fees dateer van die Middelryk, toe dit by Mentoehotep II se tempel geëindig het.[70][7]

 
'n Deel van die reliëf oor die Mooi Fees van die Vallei.

Die optog het by die agtste spanmas by Karnak begin en is deur Hatsjepsoet en Toetmoses III gelei. Hulle is gevolg deur adellikes en priesters wat Amoen se bark (boot) dra, en vergesel van musikante, dansers, howelinge en nog priesters. Almal is deur soldate bewaak.[8][70] Nog 'n flottielje van klein bote het gevolg, met die groot skip Oeserhat wat die bark vervoer het.[70] In Hatsjepsoet se tyd was Amoen se bark 'n miniatuurweergawe van 'n vervoerbark met drie lang drastokke, wat deur ses priesters elk gedra is.[71] Die figuur van 'n ramkop, wat heilig vir Amoen was, het die voorkant versier.[71][72]

Amoen se met juwele versierde standbeeld was binne-in die romp van die bark. Die optog het die Nyl oorgesteek, die begraafplase ter herdenking besoek en daarna by die valleitempel geland, van waar dit met die straatweg langs na die dodetempel vervoer is.[8][22] Halfpad was die barkstasie, en van daar af het die bark tussen twee rye van 100 sandsteensfinkse deur na die terrasse beweeg.[22][15] Dit is die oudste bekende sfinksweg, hoewel die praktyk vermoedelik van die Ou Ryk dateer.[73] By die valleitempel en barkstasie is offerandes gebring en reinigingsrituele uitgevoer.[70]

Die optog het deur die dodetempel se ingangspoot beweeg, op met die groot skuinstes tot in die heiligdom, waar Amoen se bark vir die nag gehou is voordat dit aan Karnak terugbesorg is.[70] Op dié dag is offerandes van kos, drank en blomme op tafels aan Amoen gemaak, met kleiner hoeveelhede vir die farao.[74] Op alle ander dae het priesters die "Daaglikse Ritueel" uitgevoer op die standbeelde van Amoen en Hatsjepsoet.[75]

Latere geskiedenis

wysig

In antieke Egipte

wysig

Verwerping van Hatsjepsoet deur Toetmoses III

wysig

Twee dekades ná haar dood, in sy 42ste bewindsjaar, het haar medefarao en opvolger, Toetmoses III, besluit alle bewyse van haar bewind as koning van Egipte moet uitgewis word. Die rede vir dié verwerping is onbekend. Dit was egter van korte duur; twee jaar nadat dit begin het, het Amenhotep II die troon bestyg en die verwerping herroep.[76]

Daar is drie hipoteses vir Toetmoses III se verwerping. Die oudste en twyfelagtigste een is persoonlike wraak. Volgens dié hipotese het Hatsjepsoet die troon oorgeneem as alleenheerser en Toetmose III uitgeskuif. Dit is onoortuigend, omdat hy twee dekades gewag het en omdat hy haar net as vroulike koning verwerp het.[77][78] Beelde van haar as koningin is ongeskonde gelaat.[79][80] Die derde hipotese is die moontlikheid van 'n dinastiese dispuut tussen die Ahmose- en die Toetmoses-lyn. Deur haar rekord as koning uit te wis, kon Toetmose seker gemaak het sy seun, Amenhotep II, sal die troon bestyg.[78] Daar was egter geen Ahmose-aanspraakmaker op die troon nie.[79]

Toetmoses het verskeie metodes gebruik om die nagedagtenis van Hatsjepsoet uit te wis. Die onskadelikste een was die uitkrap van vroulike voornaamwoorde en agtervoegsels, maar andersins is nie teks onaangeraak gelaat. Deegliker metodes was die wegkap, gladmaking en bedekking van haar beelde en titels. Op ander plekke is haar beeld vervang deur dié van 'n offerandetafel. Soms is haar beeld verander na dié van 'n lid van die Toetmoses-familie. Dit was meestal Toetmoses II, maar soms Toetmoses I of III.[81] Die laaste en verwoestendste was die vernietiging van haar standbeelde in die tempel. Werkers het die standbeelde uitgedra na een van twee plekke, waar hulle stukkend gekap is.[82]

  •  
    Standbeelde is verwoes, soos hier aan die leë plekke gesien kan word.
  •  
    Die afgekapte kop van 'n standbeeld van Hatsjepsoet.
  •  
    Die uitwissing van Hatsjepsoet se titel.
  •  
    'n Kolom waarvan die inskripsie vervang is met ꜥꜣ-ḫpr-n-rꜥ, Toetmoses II se troonnaam.

Amarnatydperk tot Derde Oorgangstydperk

wysig
 
Die uitwissing van Amoen (regs) op bevel van Achenaten.

Ná Toetmoses III se dood is die tempel steeds gebruik as 'n terrein van aanbidding. In die Amarnatydperk het Achenaten die uitwissing van nog reliëfs gelas, hoewel die teiken dié keer die beelde van die gode was, veral van Amoen.[83] Vroeg in sy bewind het Achenaten die god Aten, 'n songod, verhef tot die status van enigste god.[84][85] Die vervolging van ander gode het nie dadelik begin nie, maar is oor verskeie jare beplan voordat hulle omstreeks sy negende bewindsjaar verbied is. Die verbanning stem ooreen met die tyd waarin Horus verstoot is.[86][87] Dié beelde is herstel in die tyd van Toetankamen, Horemheb en Ramses II.[88][71]

 
Die Ptolemeïese portaal van die feeshof.

Die tempel is verder in die 9de eeu v.C. deur 'n aardbewing verwoes, tydens die Derde Oorgangstydperk.[83][89] In dié tyd, tussen die 21ste Dinastie en 25ste Dinastie, is die tempel gebruik as die begraafplaas van priesters van die kultusse van Amoen en Montoe, sowel as lede van die koninklike familie.[90]

Ptolemeïese tydperk

wysig

Tydens die bewind van Ptolemeus III Euergetes is 'n steenkapel op die middelste terras gebou vir Asklepios, 'n god van die Griekse panteon.[83][15] Later, onder Ptolemeus VIII Euergetes, is die heiligdom van Amoen aansienlik gewysig. Die kultusstandbeeldkamer is omskep in 'n kapel vir Amenhotep, seun van Hapoe, die argitek van Amenhotep III, Imhotep, die visier van Djoser, en Hugieia, die Griekse godin van higiëne.[91][83]

In die barksaal is die twee middelste nisse opgevul en die ligvenster geblokkeer.[91][49] 'n Portaal met ses kolomme is voor die ingang gebou.[49][83]

Ná antieke Egipte

wysig

Ná die Ptolemeïese Ryk is die tempel gebruik as 'n terrein van plaaslike aanbidding. Tussen die 6de en 8ste eeu n.C. is 'n Koptiese klooster op die terrein gebou. Figure van Christus en ander heiliges is oor die oorspronklike reliëfs van die tempel geverf. 'n Pelgrim het die laaste graffito agtergelaat, omstreeks 1223.[92]

Argeologiese uitgrawings

wysig

Die vroegste moderne besoeker aan die tempel was Richard Pococke, 'n Engelse reisiger, in 1737. Hy is gevolg deur François Jollois en Renée Edouard Devilliers, twee lede van Napoleon se Franse ekspedisie, in 1798.

Die vroegste argeologiese ontdekkings is omstreeks 1817 gedoen deur Giovanni Belzoni en Henry Beechey, wat op die terrein rondgesoek het na artefakte om aan die Britse konsul, Henry Salt, te skenk. Nog 'n besoeker, van 1823 tot 1825, was Henry Westcar, wat die naam Deir el-Bahari die eerste keer aangeteken het. In die volgende dekades het John Gardner Wilkinson, Jean-François Champollion en Karl Richard Lepsius almal die terrein besoek.

Die eerste aansienlike uitgrawings is in die 1850's en 1960's gedoen onder leiding van Auguste Mariette. Die Koptiese klooster is gesloop en die heiligdomme van Hathor en Anoebis sowel as die suidelike suilegang is onthul. Tydens die Egiptiese ekspedisie is die hele tempel tussen 1893 en 1906 uitgegrawe onder leiding van Édouard Naville en sy assistent, Howard Carter. Die sewe volumes van Naville se werk vorm 'n belangrike bron van inligting oor die tempel.

In 1911 tot 1936 het die Metropolitan-kunsmuseum (MMA) uitgrawingswerk onder leiding van Herbert E. Winlock geborg. In 1925 tot 1952 het 'n span onder Émile Baraize groot dele van die tempel vir die Egiptiese Oudhedediens herbou. Sedert 1961 is die Poolse Sentrum vir Mediterreense Argeologie (PCMA) van die Universiteit van Warskou in Kaïro besig met restourasie- en konsolidasiewerk.[93][15]

Die Pools-Egiptiese Argeologiese en Bewaringsekspedisie is deur Kazimierz Michałowski gestig nadat die Opperraad van Oudhede (SCA) hom gekontak het. Die projek het aanvanklik ten doel gehad om die derde terras te herbou, maar sedert 1967 sluit die sending die hele tempel in. Die projek is tans onder leiding van Patryk Chudzik. Die terrein word geleidelik aan toeriste oopgestel. Sedert 2000 is die feesbinnehof, boonste terras en kroningsportaal vir besoekers oop. In 2015 is die sonkultushof en in 2017 die heiligdom van Amoen ook oopgestel.[94][95]

 
'n Panoramiese uitsig op die Dodetempel van Hatsjepsoet.

Notas

wysig
  1. ↑ Dit is een van baie weergawes van die naam Ḏsr-ḏsrw in hiërogliewe. Dié spesifieke weergawe verskyn in die heiligdomme van Hathor en Amoen.
  2. ↑ Dit word soms die "boonste Anoebis-heiligdom" en soms die "kapel van die ouers" of "kapel van Toetmoses I" genoem.

Verwysings

wysig
  1. ↑ 1,0 1,1 Roehrig, Dreyfus & Keller 2005, p. 4.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Arnold 2005a, p. 135.
  3. ↑ Bryan 2003, pp. 231–232.
  4. ↑ Grimal 1992, p. 209.
  5. ↑ Roehrig, Dreyfus & Keller 2005, p. 3.
  6. ↑ Allen 2005, p. 83.
  7. ↑ 7,0 7,1 Allen 2005, p. 84.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Roth 2005, p. 147.
  9. ↑ 9,0 9,1 Szafrański 2014, p. 125.
  10. ↑ Pirelli 1999, pp. 275–276.
  11. ↑ Arnold 2003, p. 104.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Wilkinson 2000, p. 176.
  13. ↑ Pirelli 1999, p. 275.
  14. ↑ Iwaszczuk 2016, p. 10.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Pirelli 1999, p. 276.
  16. ↑ Bryan 2003, p. 232.
  17. ↑ Roth 2005, pp. 147 & 150.
  18. ↑ 18,0 18,1 Wilkinson 2000, p. 178.
  19. ↑ Allen 2005, pp. 83–84.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 Roth 2005, p. 150.
  21. ↑ 21,0 21,1 Arnold 2005a, pp. 138–139.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 22,6 22,7 Arnold 2005a, p. 137.
  23. ↑ Strudwick & Strudwick 1999, p. 81.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Arnold 2005a, p. 136.
  25. ↑ Pirelli 1999, p. 277.
  26. ↑ 26,0 26,1 Arnold 2003, p. 105.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Arnold 2005a, p. 136, fig 57.
  28. ↑ Pirelli 1999, p. 277, fig 24.
  29. ↑ 29,00 29,01 29,02 29,03 29,04 29,05 29,06 29,07 29,08 29,09 29,10 Roth 2005, p. 149.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 Iwaszczuk 2016, p. 51.
  31. ↑ 31,00 31,01 31,02 31,03 31,04 31,05 31,06 31,07 31,08 31,09 31,10 31,11 31,12 31,13 31,14 31,15 31,16 31,17 Pirelli 1999, p. 278.
  32. ↑ Szafrański 2018, pp. 377 & 390.
  33. ↑ 33,0 33,1 Grimal 1992, p. 211.
  34. ↑ Yurco 1999, p. 819.
  35. ↑ Ćwiek 2014, p. 82.
  36. ↑ Iwaszczuk 2016, pp. 77–78.
  37. ↑ 37,0 37,1 Szafrański 2007, p. 95.
  38. ↑ Szafrański 2018, p. 377.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 Wilkinson 2000, p. 177.
  40. ↑ 40,0 40,1 Szafrański 2014, p. 130.
  41. ↑ Wilkinson 2000, pp. 177–178.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 42,4 Arnold 2005a, p. 139.
  43. ↑ Arnold 2005a, pp. 139, 137 figuur 57.
  44. ↑ 44,0 44,1 Bryan 2003, p. 233.
  45. ↑ Wilkinson 2000, pp. 176 & 178.
  46. ↑ 46,0 46,1 Pawlicki 2017, p. 28.
  47. ↑ 47,0 47,1 Pawlicki 2017, p. 8.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 Pirelli 1999, p. 279.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 Szafrański 2007, p. 97.
  50. ↑ Pawlicki 2017, p. 4.
  51. ↑ 51,0 51,1 Roth 2005, pp. 147–148.
  52. ↑ Pawlicki 2017, pp. 4 & 24.
  53. ↑ Pawlicki 2017, p. 24.
  54. ↑ 54,0 54,1 Arnold 2005a, p. 138.
  55. ↑ 55,0 55,1 Pirelli 1999, pp. 278–279.
  56. ↑ 56,0 56,1 Szafrański 2007, p. 98.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Roehrig 2005a, p. 141.
  58. ↑ Karkowski 2016, p. 113.
  59. ↑ Iwaszczuk 2016, pp. 51–52.
  60. ↑ Iwaszczuk 2016, pp. 51–54.
  61. ↑ 61,0 61,1 Roehrig 2005b, p. 185.
  62. ↑ Ćwiek 2014, p. 67.
  63. ↑ Iwaszczuk 2016, p. 50.
  64. ↑ Bárta 2005, p. 178.
  65. ↑ Verner 2001, pp. 47–54.
  66. ↑ Ćwiek 2014, pp. 67–68.
  67. ↑ Ćwiek 2014, p. 68.
  68. ↑ Ćwiek 2014, p. 69.
  69. ↑ Muller 2002, pp. 1–2.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 70,4 Pawlicki 2017, p. 10.
  71. ↑ 71,0 71,1 71,2 Pawlicki 2017, p. 12.
  72. ↑ Hart 2005, p. 13.
  73. ↑ Kasprzycka 2019, p. 361.
  74. ↑ Pawlicki 2017, p. 16.
  75. ↑ Pawlicki 2017, p. 14.
  76. ↑ Dorman 2005, pp. 267–269.
  77. ↑ Dorman 2005, pp. 267.
  78. ↑ 78,0 78,1 Roth 2005b, p. 281.
  79. ↑ 79,0 79,1 Dorman 2005, p. 269.
  80. ↑ Robins 1993, pp. 51–52, 55.
  81. ↑ Roth 2005b, pp. 277–279.
  82. ↑ Arnold 2005b, pp. 273–274.
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 83,3 83,4 Arnold 2005c, p. 290.
  84. ↑ Hart 2005, pp. 34 & 36.
  85. ↑ Grimal 1992, p. 227.
  86. ↑ van Dijk 2003, pp. 269–270.
  87. ↑ Schlögel 2001, pp. 156–158.
  88. ↑ Szafrański 2007, p. 94.
  89. ↑ Szafrański 2018, p. 385.
  90. ↑ Szafrański 2007, pp. 98–99.
  91. ↑ 91,0 91,1 Pawlicki 2017, pp. 5–6.
  92. ↑ Arnold 2005c, pp. 290–291.
  93. ↑ Arnold 2005c, pp. 291–293.
  94. ↑ Szymczak 2019.
  95. ↑ Pawlicki 2007, 1960.

Bibliografie

wysig
  • Allen, James P. (2005). "The Role of Amun". In Roehrig, Catharine (red.). Hatshepsut From Queen to Pharaoh. New York: Metropolitan Museum of Art. pp. 83–85. ISBN 1-58839-173-6.
  • Arnold, Dieter (2003). The Encyclopaedia of Ancient Egyptian Architecture. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-86064-465-8.
  • Arnold, Dieter (2005a). "The Temple of Hatshepsut at Deir el-Bahri". In Roehrig, Catharine (red.). Hatshepsut From Queen to Pharaoh. New York: Metropolitan Museum of Art. pp. 135–140. ISBN 1-58839-173-6.
  • Arnold, Dorothea (2005b). "The Destruction of the Statues of Hatshepsut from Deir el-Bahri". In Roehrig, Catharine (red.). Hatshepsut From Queen to Pharaoh. New York: Metropolitan Museum of Art. pp. 270–276. ISBN 1-58839-173-6.
  • Arnold, Dorothea (2005c). "A Chronology: The Later History and Excavations of the Temple of Hatshepsut at Deir el-Bahri". In Roehrig, Catharine (red.). Hatshepsut From Queen to Pharaoh. New York: Metropolitan Museum of Art. pp. 290–293. ISBN 1-58839-173-6.
  • Bárta, Miroslav (2005). "Location of the Old Kingdom Pyramids in Egypt". Cambridge Archaeological Journal. 15 (2): 177–191. doi:10.1017/s0959774305000090. S2CID 161629772.
  • Bryan, Betsy M. (2003). "The 18th Dynasty before the Amarna Period (c. 1550–1352 BC)". In Shaw, Ian (red.). The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford: Oxford University Press. pp. 207–264. ISBN 978-0-19-815034-3.
  • Clayton, Peter A. (1994). Chronicle of the Pharaohs. London: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-05074-3.
  • Ćwiek, Andrzej (2014). "Old and Middle Kingdom Tradition in the Temple of Hatshepsut at Deir el-Bahari". Études et Travaux. Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych. 27: 62–93. ISSN 2449-9579.
  • Dodson, Aidan; Hilton, Dyan (2004). The Complete Royal Families of Ancient Egypt. London: Thames & Hudson. ISBN 0-500-05128-3.
  • Dorman, Peter (2005). "The Proscription of Hatshepsut". In Roehrig, Catharine (red.). Hatshepsut From Queen to Pharaoh. New York: Metropolitan Museum of Art. pp. 267–269. ISBN 1-58839-173-6.
  • Grimal, Nicolas (1992). A History of Ancient Egypt. Translated by Ian Shaw. Oxford: Blackwell Publishing. ISBN 978-0-631-19396-8.
  • Hart, George (2005). The Routledge Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses (2nd uitg.). London: Routledge. ISBN 0-415-34495-6.
  • Iwaszczuk, Jadwiga (2016). Sacred Landscape of Thebes during the Reign of Hatshepsut: Royal Construction Projects. Vol. 1. Warsaw: Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych Polskiej Akademii Nauk. ISBN 978-83-948004-2-0.
  • Karkowski, Janusz (2016). "'A Temple Comes to Being' : A Few Comments on the Temple Foundation Ritual". Études et Travaux. Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych. 29: 111–123. ISSN 2449-9579.
  • Kasprzycka, Katarzyna (2019). Zych, Iwona (red.). "Reconstruction of the bases of sandstone sphinxes from the Temple of Queen Hatshepsut at Deir el-Bahari". Polish Archaeology in the Mediterranean. 28 (2): 359–387. doi:10.31338/uw.2083-537X.pam28.2.20. ISSN 2083-537X.
  • Leprohon, Ronald J. (2013). The Great Name: Ancient Egyptian Royal Titulary. Writings from the ancient world. Vol. 33. Atlanta: Society of Biblical Literature. ISBN 978-1-58983-736-2.
  • Muller, Maya (2002). "Afterlife". In Redford, Donald B. (red.). The Ancient Gods Speak: A Guide to Egyptian Religion. Oxford: Oxford University Press. pp. 1–7. ISBN 0-19-515401-0.
  • Pawlicki, Franciszek (2007). "History of PCMA research in Egypt". Polish Centre of Mediterranean Archaeology, University of Warsaw. Besoek op 9 Augustus 2021.
  • Pawlicki, Franciszek (2017). The Main Sanctuary of Amun-Re in the Temple of Hatshepsut at Deir el-Bahari (PDF). Warsaw: Polish Center of Mediterranean Archaeology, University of Warsaw. ISBN 978-83-94288-7-3-0.
  • Pirelli, Rosanna (1999). "Deir el-Bahri, Hatshepsut temple". In Bard, Kathryn (red.). Encyclopedia of the archaeology of ancient Egypt. London; New York: Routledge. pp. 275–280. ISBN 978-0-203-98283-9.
  • Redford, Donald B., red. (2001). "Egyptian King List". The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, Volume 3. Oxford: Oxford University Press. pp. 621–622. ISBN 978-0-19-510234-5.
  • Robins, Gay (1993). Women in Ancient Egypt. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 0-674-95469-6.
  • Roehrig, Catharine (2005a). "Foundation Deposits for the Temple of Hatshepsut at Deir el-Bahri". In Roehrig, Catharine (red.). Hatshepsut From Queen to Pharaoh. New York: Metropolitan Museum of Art. pp. 141–146. ISBN 1-58839-173-6.
  • Roehrig, Catharine (2005b). "The Two Tombs of Hatshepsut". In Roehrig, Catharine (red.). Hatshepsut From Queen to Pharaoh. New York: Metropolitan Museum of Art. pp. 184–189. ISBN 1-58839-173-6.
  • Roehrig, Catharine H.; Dreyfus, Renée; Keller, Cathleen A. (2005). "Introduction". In Roehrig, Catharine (red.). Hatshepsut From Queen to Pharaoh. New York: Metropolitan Museum of Art. pp. 3–7. ISBN 1-58839-173-6.
  • Roth, Ann Macy (2005). "Hatshepsut's Mortuary Temple at Deir el-Bahri: Architecture as Political Statement". In Roehrig, Catharine (red.). Hatshepsut From Queen to Pharaoh. New York: Metropolitan Museum of Art. pp. 147–157. ISBN 1-58839-173-6.
  • Roth, Ann Macy (2005b). "Erasing a reign". In Roehrig, Catharine (red.). Hatshepsut From Queen to Pharaoh. New York: Metropolitan Museum of Art. pp. 277–283. ISBN 1-58839-173-6.
  • Schlögel, Hermann (2001). "Aten". In Redford, Donald B. (red.). The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, Volume 1. Oxford: Oxford University Press. pp. 156–158. ISBN 978-0-19-510234-5.
  • Shaw, Ian, red. (2003). The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-815034-3.
  • Strudwick, Nigel; Strudwick, Helen (1999). Thebes in Egypt: A Guide to the Tombs and Temples of Ancient Luxor (1st. publ. uitg.). Ithaca, NY: Cornell University Press. ISBN 0-8014-3693-1.
  • Szafrański, Zbigniew E. (2007). "Deir el-Bahari: Temple of Hatshepsut". In Laskowska-Kusztal, Ewa (red.). Seventy Years of Polish Archaeology in Egypt (PDF). Warsaw: Polish Center of Mediterranean Archaeology, University of Warsaw. ISBN 978-83-903796-1-6.
  • Szafrański, Zbigniew E. (2014). "The Exceptional Creativity of Hatshepsut". In Galán, José M.; Bryan M., Betsy; Dorman, Peter F. (reds.). Creativity and Innovation in the Reign of Hatshepsut. Chicago, IL: Oriental Institute of the University of Chicago. ISBN 978-1-61491-024-4.
  • Szafrański, Zbigniew E. (2018). Zych, Iwona (red.). "Remarks on royal statues in the form of the god Osiris from Deir el-Bahari". Polish Archaeology in the Mediterranean. 27 (2): 375–390. doi:10.5604/01.3001.0013.3309. ISSN 2083-537X. S2CID 202510175.
  • Szymczak, Agnieszka (10 April 2019). "Deir el-Bahari, Temple of Hatshepsut". Polish Centre of Mediterranean Archaeology, University of Warsaw. Besoek op 9 Augustus 2021.
  • Teeter, Emily (2001). "Divine Cults". In Redford, Donald B. (red.). The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, Volume 1. Oxford: Oxford University Press. pp. 340–345. ISBN 978-0-19-510234-5.
  • Thompson, Stephen E. (2002). "Cults: An Overview". In Redford, Donald B. (red.). The Ancient Gods Speak: A Guide to Egyptian Religion. Oxford: Oxford University Press. pp. 62–71. ISBN 0-19-515401-0.
  • Troy, Lana (2001). "Eighteenth Dynasty to the Amarna Period". In Redford, Donald B. (red.). The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, Volume 2. Oxford: Oxford University Press. pp. 525–531. ISBN 978-0-19-510234-5.
  • van Dijk, Jacobus (2003). "The Armana Period and the Later New Kingdom (c.1352–1069 BC)". In Shaw, Ian (red.). The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford: Oxford University Press. pp. 265–307. ISBN 978-0-19-815034-3.
  • Verner, Miroslav (2001). The Pyramids: The Mystery, Culture and Science of Egypt's Great Monuments. New York: Grove Press. ISBN 978-0-8021-1703-8.
  • Wilkinson, Richard H. (2000). The Complete Temples of Ancient Egypt. New York: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-05100-9.
  • Yurco, Frank J. (1999). "representational evidence, New Kingdom temples". In Bard, Kathryn (red.). Encyclopedia of the archaeology of ancient Egypt. London; New York: Routledge. pp. 818–821. ISBN 978-0-203-98283-9.

Nog leesstof

wysig
  • Mariette, Auguste (1877). Deir-el-Bahari: documents topographiques, historiques et ethnographiques, recueillis dans ce temple pendant les fouilles exécutées par Auguste Mariette-Bey. Ouvrage publié sous les auspices de Son Altesse Ismail Khédive d'Egypte. Planches (in French). Leipzig: Heinrichs.{{cite book}}: AS1-onderhoud: onerkende taal (link)
  • Naville, Édouard (1895–1909). The Temple of Deir el-Bahari. Vol. I–VI. London: Egypt Exploration Fund.
  • Kleiner, Fred (2021). Gardner's Art Through the Ages : The Western Perspective. Vol. I. Belmont: Wadsworth.
  • Karkowski, Janusz (2003). The Temple of Hatshepsut : the solar complex. Warsaw: Neriton.
  • Szafrański, Zbigniew (2001). Queen Hatshepsut and her temple 3500 years later. Warsaw: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk.

Skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Dodetempel_van_Hatsjepsoet&oldid=2680610"