Grahamstad

Grahamstad (Engels: Grahamstown, Xhosa: iRhini; sedert 29 Junie 2018 amptelik Makhanda) is 'n stad in die provinsie Oos-Kaap (Suid-Afrika), sowat 125 kilometer van Gqeberha en 180 kilometer van Oos-Londen af, met 50 000 inwoners. Die stad, wat as een van die bes bewaarde Victoriaanse nedersettings buite die Britse eilande beskou word, is genoem na sy stigter, luitenant-kolonel John Graham, eerste bevelvoerende offisier van die Kaapregiment wat vanaf 1811 hier sy hoofkwartier gehad het.

Grahamstad Makhanda Grahamstown
Stad
Grahamstad vanaf Fort Selwyn
Byname:  City of Saints
Grahamstad  Grahamstad se ligging in Oos-Kaap
Koördinate: 33°18′35″S 26°31′40″O
Land	Suid-Afrika
Provinsie	Oos-Kaap
Distrik	Sarah Baartman
Munisipaliteit	Makana
Stigting	1812
Regering
• Tipe	Stadsraad
• Uitvoerende burgemeester	Vumile Lwana (ANC)
Oppervlak
• Totaal	65,1 km2 (25,1 vk. myl)
Bevolking  (2011)
• Totaal	67 264
• Digtheid	1 033/km2 (2 680/vk. myl)
Rasverdeling (2011)
• Wit mense	8.4%
• Indiërs/Asiërs	0.7%
• Bruin mense	11.3%
• Swart mense	78.9%
• Ander	0.6%
Taal (2011)
• Xhosa	72.2%
• Afrikaans	13.7%
• Engels	10.8%
• Ander	3.4%
Poskode (strate)	6139
Poskode (posbusse)	6140
Skakelkode	048
Webwerf	Makana Munisipaliteit

Vandag funksioneer Grahamstad as die setel van die Makana Munisipaliteit en die Rhodes-universiteit. Die N2 nasionale pad loop digby Grahamstad verby.

Klimaat

Grahamstad is by die kruispunt van vier klimaatstreke geleë wat tot die wisselvallige weerspatrone in die gebied bydra. Weerverskynsels, wat met die vier seisoene verbind word, tree soms op 'n enkele dag in. Nogtans is Grahamstad se klimaat gematig met gemiddelde jaarlikse temperature van tussen 9 en 23 °C. Die warmste maande is Desember tot Maart; die koudste Junie tot Augustus.

'n Buitengewone flora het danksy die besonderse klimaatstoestande ontwikkel. Met die uitsondering van woestynplante word alle belangrike Suid-Afrikaanse plantegroeisones (biome) binne 'n radius van 150 km van Grahamstad aangetref. Vier van hierdie biome grens regstreeks aan die stadsgebied: Kaapse fynbos, Karoo- of halfwoestynflora, subtropiese gewasse en grasvelde (suur- en soetvelde).

Geskiedenis

Stigting en vroeë geskiedenis

Die Anglikaanse katedraal van St. Michael en St. George se toring is 46 m hoog.

Grahamstad is in 1812 as 'n militêre voorpos deur lt.kol. John Graham in opdrag van die destydse goewerneur van die Kaapkolonie, Sir John Cradock, gestig. Met vaandrig Stockenström, die latere landdros van Graaff-Reinet, as gids het Graham en die ander lede van sy regiment geskikte liggings vir 'n reeks forte in die grensgebied langs die Groot-Visrivier bepaal. Die rivier het as nuut verklaarde grenslyn tussen die Britse koloniale gebied en die Xhosa-stamland gedien. 'n Monument naby Grahamstad se katedraal markeer die plek waar Graham en Stockenström onder 'n mimosaboom gerus en die plek vir die bou van die nuwe militêre hoofkwartier bepaal het.

Daardie plek was die verlate plaas Rietfontein wat oorspronklik aan Lucas Meyer behoort het. Die geplunderde en uitgebrande plaashuis is herstel om as offisierskwartier vir die Britse regiment te dien. Later sou hier die katedraal ontstaan. Maar aanvanklik het net 'n klein dorpie rondom die militêre kamp gegroei. In 1814 het die goewerneur die gebied, wat Albanie genoem is, as selfstandige magistraatsdistrik geproklameer.

Die dorp en die garnisoen is in 1819 byna deur die Xhosa-profeet en -hoof Makana (wat ook as "Tierkat" of Nxele bekend gestaan het) se leër vernietig. Net danksy die groter vuurkrag en die gedissiplineerde weerstand, wat die Britse en Khoi-troepe onder bevel van kolonel Willshire gebied het, kon die Xhosa-aanval afgeweer word. Maar die oorwinning was veral aan 130 Khoi-buffeljagters onder bevel van hul hoof Jan Boesak, 'n bekeerde Christen, te danke wat toevallig by die toneel opgedaag het. Honderde Xhosa-krygers het in die Slag van Grahamstad, wat die loop van die Suid-Afrikaanse geskiedenis sou verander, gesneuwel. Die slagveld was teen 'n heuwel naby die huidige Fort England-hospitaal geleë, en dit word deur die Xhosa steeds eGazini of die "Plek van Bloed" genoem.

Die sowat 5 000 Britse setlaars, wat in die volgende jaar in Algoabaai voet aan wal gesit het, is eers ná hul aankoms oor dié gebeure in kennis gestel. Die immigrante het boerderye in die gebied begin en koring geplant, soos van hulle verwag is. Maar binne 'n jaar of twee het die meeste setlaars hul plase verlaat en hulle in Grahamstad gevestig waar hulle hul oorspronklike beroepe as ambagsmanne en kunshandwerkers hervat het. Die Britse immigrante het hul stempel op Grahamstad se boukuns afgedruk sodat die stad tans as een van die bes bewaarde Victoriaanse nedersettings buite die Britse eilande beskou word. 'n Kenmerkende voorbeeld van koloniale argitektuur is die setlaarhuisies rondom Artificers' Square.

Administratiewe hoofstad van die Oos-Kaap

High Street, Grahamstown, geskilder deur Thomas Baines omstreeks 1849.

In die 1830's was Grahamstad reeds die grootste nedersetting in die Kaapkolonie buite Kaapstad en sou hierdie status nog tot die einde van die 19de eeu handhaaf. In 1836 het Grahamstad die administratiewe hoofstad van die oostelike Kaapkolonie geword. Sedert 1852 is dit ook die setel van 'n Anglikaanse biskop. Die Katedraal van St. Michael en St. George is die oudste Anglikaanse kerkgebou in Suid-Afrika en spog met 'n toring van 46 meter.

Vanaf die 1860's het Grahamstad se groei weens die ontdekking van diamante in Kimberley en later goud aan die Witwatersrand verstadig namate meer mense na die binneland stroom. Die Britse troepe is na Natal en die Transvaal verskuif, terwyl die spoorlyn tussen Gqeberha en Johannesburg nie deur Grahamstad geloop het nie.

Stad van wetenskap en onderwys

Administrasiegebou van die Rhodes-universiteit

Danksy die stigting van 'n verskeidenheid skole in die laat 19de eeu en die opening van die Rhodes-universiteit in die vroeë 20ste eeu het Grahamstad tot 'n belangrike opvoedkundige sentrum vir die hele land ontwikkel. Met sy talle kerke het dit daarnaas as godsdienstige sentrum gefungeer, terwyl dit vir die boeregemeenskappe in die omgewing as handelsplek gedien het. Godsdiens en handel speel steeds 'n belangrike rol in die lewe van sy inwoners, maar danksy die universiteit en sy navorsingsinstellings asook meer as eenhonderd skole en ander opvoedkundige instellings, is Grahamstad vandag hoofsaaklik 'n stad van wetenskap en onderwys.

Die plaaslike landdroshof, die hooggeregshof en die universiteit se regsskool maak van Grahamstad 'n belangrike regtelike sentrum. Sedert 1864, toe die Oostelike Distrikshof gestig is, dien Grahamstad as setel van die Hooggeregshof se Oos-Kaapse afdeling.

Grahamstad dien ook as setel vir die Makana Plaaslike Munisipaliteit. Hierdie munisipaliteit, wat in Desember 2000 gevorm is, sluit naas Grahamstad ook omliggende nedersettings soos Alicedale, Carlisle-brug, Fort Brown, Riebeek-Oos, Salem, Seven Fountains en Sidbury in. Die veertigduisend stemgeregtigdes in die gebied word deur 'n uitvoerende burgemeester en 'n raad van 24 lede onder leiding van 'n munisipale bestuurder verteenwoordig.

Perswese

Grocott's Mail-gebou

Grahamstad het 'n belangrike rol in die geskiedenis van die Suid-Afrikaanse perswese en veral in die stryd om persvryheid gespeel. Thomas Pringle en John Fairbairn, die uitgewers van die plaaslike Commercial Advertiser, het geweier om hul dagblad, wat in 1824 die eerste keer verskyn het, aan die sensuur van die koloniale owerheid te onderwerp. Ná 'n vier jaar lange stryd is die fundamentele reg op persvryheid in die Kaapkolonie in 'n wet verskans.

Die eerste nuusblad buite Kaapstad is vanaf 30 September 1831 in Grahamstad uitgegee. Louis Henri Meurant (1811–1893, ook bekend onder sy pennaam Klaas Waarzegger) se The Graham's Town Journal, wat tot 1920 verskyn het toe dit ingelyf is by Grocott's Mail, is die eerste van elf koerante wat hier in die tydperk tussen 1831 en 1871 begin is. Terwyl die meeste van hulle bankrot gespeel en net tydelik 'n opvolger gekry het, het die Eastern Star van die redakteurs George en Thomas Sheffield bly voortbestaan tot 30 September 1887. Die koerant is daarna na die nuutgestigte Johannesburg geskuif om die voorloper van The Star te word wat vanaf 1 Julie 1889 aan die Witwatersrand uitgegee is.

Meurant het sy Graham's Town Journal in 1838 aan sy vennoot Robert Godlonton (1794–1884, vennoot sedert 1834) verkoop, maar ses jaar later, op 12 Julie 1844, weer sy eie weekblad begin, Het Kaapsche Grensblad. Die leserbriewe, wat in dié koerant verskyn het, is deels deur Meurant self onder snaakse skuilname soos Elsie Beusemstok geskryf en is tans 'n waardevolle bron vir taalkundiges wat vroeë taalvorme van Afrikaans bestudeer.

Onderwys

Primêre en sekondêre onderwysinstellings

Grahamstad huisves naas die Rhodes-universiteit ook baie skole en is die enigste stad in Suid-Afrika wat se primêre handelsektor die onderwys is. Terwyl hierdie statistiek sekerlik 'n gevolg is van die hoë skoolgelde van die privaatskole en die relatiewe klein bevolking, het dit 'n merkwaardige aantal skole per capita. Van hierdie is 'n paar van die meer bevoorregte skole hieronder gelys:

Skool	Stigtingsjaar	Kerkverband	Voertaal	Grade	Geslag	Staat/Privaat
St. Andrew's College	1855	Anglikaans	Engels	8-12	Seuns (geïntegreerde klasse met DSG meisieskool vanaf Graad 10)	Privaat
Graeme College (Aanvanklik bekend as die Grahamstown State School en later – tot 1939 – Victoria Boys' High School)	1873	Niekerklik	Engels	1-12	Seuns	Staat
Diocesan School for Girls (DSG)	1874	Anglikaans	Engels	4-12	Meisies	Privaat
St. Aidan's College	1876 (gesluit 1973)	Jesuïet	Engels	?-12	Seuns	Privaat
St. Andrew's Preparatory School	1885	Anglikaans	Engels	0-7	Seuns (Koëd tot Graad 4)	Privaat
Kingswood College	1894	Metodis	Engels	0-12	Koëd	Privaat
Victoria Girls' High School	1897	Niekerklik	Engels	8-12	Meisies	Staat
Victoria Girls' Primary	1945	Niekerklik	Engels	1-7	Meisies	Staat
Oatlands Preparatory	1949	Niekerklik	Engels	0-3	Koëd	Staat
Hoërskool P.J. Olivier	1956	Niekerklik	Afrikaans	0-12	Koëd	Staat

Tersiêre onderwysinstellings

Die bekende Herbert Baker kloktoring van die Universiteit Rhodes

Die Rhodes-universiteit, wat in 1904 gestig is, het tot een van die mees vooraanstaande tersiêre instellings in Suid-Afrika ontwikkel. Die universiteit het tans sowat 6 000 studente.

Die universiteit het sy wortels in die St. Andrew-kollege wat studente in die laat 19de eeu vir hul universiteitsopleiding voorberei het. Dit was egter duidelik dat daar in die Oos-Kaap 'n behoefte aan 'n eie sentrum vir hoër onderwys was, en so het vier professore van St. Andrew die Rhodes-universiteitskollege met 'n skenking van die De Beers-mynboumaatskappy gestig. Dié skenking was deel van Cecil John Rhodes se testament.

In 1904 het die universiteitskollege van die St. Andrew-kampus na die Drostdy-gebou verhuis. Destyds was sewe professore by die kollege betrokke, terwyl studentegetalle ondanks die ekonomiese moeilikhede, wat in die vroeë 20ste eeu ondervind is, stewig gegroei het. In 1947 is die besluit geneem om die kollege tot 'n onafhanklike universiteit op te gradeer, en vier jaar later, op 10 Maart 1951, is die Rhodes-universiteit amptelik ingewy.

Danksy Joodse studente aan Rhodes-universiteit was Grahamstad een van die laaste plattelandse gemeentes wie se sinagoge die langste staande kon bly, maar dis nou ook verkoop.

Joodse gemeenskap

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Jode in Suid-Afrika#Grahamstad.

Grahamstad het in 1820 ’n sentrum van die Britse Setlaars geword. Die eerste Jode het saam met die setlaars hier kom woon en het welbekende lede van die kulturele en besigheidsgemeenskap geword.

Die eerste amptelike byeenkoms van Grahamstad se Jode was in 1843 en in dieselfde jaar is grond vir ’n Joodse begraafplaas aangekoop. In 1901 is die Grahamstadse Hebreeuse Gemeente gestig en in 1913 is ’n sinagoge gebou.

Die stigting van die Rhodes-universiteitskollege het Joodse akademici na die stad gelok en studente aan Rhodes het die Hebreeuse gemeente asook die Joodse tradisies deur die jare staande help hou.

In 1974 het hoofrabbi B.M. Casper die Joodse gemeenskap verteenwoordig by die ingebruikneming van die 1820-Setlaarsmonument op Gunfire Hill bo die stad. In sy rede het die staatspresident, adv. Jim Fouché, na die navolgenswaardige gees van die Jode verwys.

Suid-Afrikaanse Instituut vir Akwatiese Biodiversiteit

Die Suid-Afrikaanse Instituut vir Akwatiese Biodiversiteit, gestig in 1969, is ook hier geleë.

Bekende boorlinge

• Thomas Scanlen – derde eerste minister van die Kaapkolonie.
• Sir Basil Schonland – fisikus en akademikus.

Fotogalery

• 
  Die NG gemeente Grahamstad is by die NG gemeente Albanie (Riebeek-Oos) ingelyf, maar die gemeente se setel is dié kerkgebou in Grahamstad.
• 
  Die Observatory-museum, Bathurststraat.
• 
  Die Baptistekerk in Bathurststraat is in 1843 opgerig, hoewel die gemeente al in 1820 gestig is.
• 
  Die katedraal van St. Michael en St. George, gesien uit 'n oostelike rigting.
• 
  Syaansig van die Anglikaanse katedraal in die middel van die stad. Herstelwerk aan die buitekant het in 1985 begin, maar weens 'n geldtekort, kon die interieur nog nie gerestoureer word nie.
• 
  Die Anglikaanse katedraal.
• 
  Die katedraal is oor 'n tydperk van meer as 'n eeu gebou. Die oudste deel is die suidmuur, 'n oorblyfsel van die ou St. George-kerk. Die toring is in 1878 voltooi en die dameskapel in 1953.
• 
  Die Shawsaal, opgerig in 1832.
• 
  Grahamstad se openbare biblioteek in Hillstraat, langs die Katolieke kerk St. Patrick en oorkant die Joodse sinagoge.
• 
  Die Hoërskool PJ Olivier is die enigste Afrikaansmediumskool in die stad.
• 
  Die Nasionale 1820-Setlaarsmonument is op 'n koppie bo die stad gebou, tuiste van die jaarlikse Grahamstadse Nasionale Kunstefees.
• 
  Winkels en sakegebou in Hoogstraat aan die oostekant van die katedraal. Tweede van links is die kantoor van die plaaslike koerant Grocott's Mail.
• 
  Uitsig op Hoogstraat met die katedraal, stadsaal en Anglo-Boereoorloggedenkteken.
• 
  Die hoeksteen van die stadsaal in Hoogstraat is in 1877 gelê.
• 
  Detail van die kloktoring van die stadsaal, die hoeksteen is in Augustus 1877 deur die goewerneur, sir Henry Bartle Frere, gelê.
• 
  Die Lewis-meubelwinkel op die hoek van Hoog- en Bathurststraat.
• 
  Die poskantoor in Hoogstraat, tussen die katedraal en die universiteit.
• 
  Die Katolieke kerk St. Patrick in Hillstraat, langs die dorpsbiblioteek.
• 
  Grahamstad is die setel van die afdeling Oostelike Provinsie van die hooggeregshof.
• 
  Grahamstad se landdroskantoor is, soos die hooggeregshof, in Hoogstraat geleë, tussen die universiteit en katedraal.
• 
  Die Suid-Afrikaanse Biblioteek vir Blindes se hoofkantoor is in Grahamstad geleë.
• 
  Die afdelingswinkel Birch's aan die onderkant van Hoogstraat, langs die Methodistekerk.
• 
  Wat dekades lank die His Majesty's-bioskoop was, het vroeg in die 21ste eeu 'n groentewinkel geword.

Nota: Afstande per teerpad gemeet

Sien ook

• Fort Selwyn
• Bybelmonument
• Makana Botaniese Tuin
• NG gemeente Grahamstad
• NG gemeente Albanie
• Albanie (kiesafdeling)
• Lys van dorpe in Suid-Afrika

Eksterne skakels

• Amptelike webwerf van Grahamstad-toerisme (en)