Manie Bredell

Hermanus Christiaan (Manie) Bredell (plaas Onder-Rustenburg, naby Somerset-Wes, Kaapkolonie, 12 Oktober 1865 – plaas Zonneheuwel, distrik Marquard, Oranje-Vrystaat, Suid-Afrika, 19 Maart 1953) was pres. Paul Kruger se lyfwag en later privaat sekretaris, en polisiehoof in die Zuid-Afrikaansche Republiek sowel as Transvaal.

Manie Bredell.

Herkoms en opleiding

Manie Bredell was die oudste seun van Johan Bredell (12 Februarie 1833 – 21 September 1924) en Anna Maria van Brakel (11 Augustus 1845 – 7 Februarie 1887). Hy het ’n deeglike opvoeding ontvang, eers aan 'n plaasskool by meester Scholtz en later op Eersterivier en Stellenbosch. Hy het aanvanklik teruggekeer na sy vader se plaas, maar sy ouerhuis kort ná sy moeder se dood in 1887 verlaat toe hy 21 jaar oud was. Van 1887 tot 1891 het hy op verskillende wyses probeer geld verdien, eers as transportryer vir Alexander Gibson van Kimberley en George Heys van Pretoria, en as padmaker gewerk voor hy hom by die firma J.G. Quin in Johannesburg laat inskryf het om hom as prokureur te bekwaam. Nadat Bredell drie jaar later gekwalifiseer het, het hy 'n betrekking as beëdigde vertaler in Nederlands en Engels in die hooggeregshof van die ZAR aanvaar.

Polisieloopbaan

Lt.kol. H.C. (Manie) Bredell.

Aan die vooraand van die Jameson-inval (1895-'96) het Bredell op aandrang van Ewald Esselen, staatsprokureur, in diens van die Transvaalse Polisie (ZARP) getree. In die kantoor van die kommissaris van polisie het hy spoedig van tweede klerk (1895) tot verantwoordelike klerk (1897 of '98) gevorder, 'n amp wat hom tweede in bevel na kommissaris D.E. Schutte geplaas het. Tydens die inval was hy ’n spioen vir die ZAR se speurdiens. Hy het ook baie werk oorgeneem by Frikkie Eloff, met wie se niggie hy later sou trou, wat die president se privaat sekretaris was. Van 10 September 1900 tot Paul Kruger se dood, was Manie die president se lyfwag.

Ná die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog (1899–1902) het Schutte vertrek om die bevel in Johannesburg oor te neem waarna Bredell waargeneem het as kommissaris van Polisie in Pretoria. Uit die aard van sy amp was Bredell lid van talle liggame, soos byvoorbeeld die kommissie tot bewaring van vrede en orde in Pretoria en die kommissie insake krygsgevangenes op Waterval (Pretoria), Nooitgedacht en Lydenburg.

Sy verbintenis met Kruger

Bredell se persoonlike verbintenis met pres. Paul Kruger het dateer uit die periode net voor die uitbreek van die Driejarige Oorlog. Destyds is hy na die presidentswoning in Kerkstraat, Pretoria, ontbied en het opdrag ontvang om hom saans met sekretariële werk behulpsaam te wees. Hierdie reëling het meegebring dat hy gewoonlik sommer op 'n rusbank in die presidentswoning geslaap het. Bedags moes hy sy belangrike pligte in die polisiehoofkwartier nakom en snags in die president se huis slaap. Met die uitbreek van die oorlog het sy pligte ingrypend toegeneem. In sy dagboek gee hy 'n lang lys van sy pligte aan en maak geen geheim van sy gevoelens oor mense wat lyf wegsteek nie. Onder punt V skryf hy byvoorbeeld: "Moest ik steeds alle krijgsgevangenen aan station ontvangen en in hunne respectieve kampen bezorgen. Had soms drie paarden ter mijne beschikking omdat een niet al het werk kon verrichten. Sliep natuurlijk 's nachts bij President aan huis op een sofa voor bijna acht volle maanden." Van F.C. Eloff (1877–1954, kleinseun van pres. Kruger en seun van Gerhardus Eloff en Anna Johanna Maria Aletta Kruger) het hy indertyd geskryf: "Frikkie Eloff, ZHEd.'s Privaat Secretaris, heeft mij veel met zijne werkzaamheden verneukt, absoluut verneukt, doordien hij zich 's daags uit de voeten maakte en ik zijn werk moest doen. Ik deed zulks uit loutere belangstelling en in belang onzer zaak. 's Nachts werkte Eloff nooit. Het werk deed mij erg moe worden, doch gaf niet in en spande steeds al mijn krachten in om mijne plichten op de best mogelijke wijze na te komen, waarin ik ook meende wel geslaagd te hebben."

Tweede Vryheidsoorlog

Pres. Paul Kruger en Manie Bredell, toe nog sy lyfwag, verlaat Lourenco Marques aan boord van die Gelderland op pad na Europa op 19 Oktober 1900. Die skip het op 20 Oktober gevaar.

Pres. Paul Kruger se 77ste verjaardag in Utrecht, Nederland, 10 Oktober 1902. Van links in die eerste ry sit genls. Christiaan de Wet, Louis Botha, die president, Willem Johannes Leyds en genl. Koos de la Rey. In die tweede ry van links sit Elsie Eloff, onduidelik, ds. Herman van Broekhuizen, onbekend en Manie Bredell.

Die Gelderland in 1897.

In Mei 1900 het Bredell die president eers vergesel na Machadodorp – wat toe as regeringsetel gedien het nadat die regering genoodsaak is om Pretoria te ontruim – en later na Waterval Onder, waarheen die ou president ter wille van sy gesondheid gegaan het vanweë die heilsamer klimaat. Van die ontruiming van die Republikeinse hoofstad het Bredell in sy dagboek geskryf: "Op 28.5.1900 ongeveer vertrokken wij: President Kruger, L. Jacobsz (Assistent Staats Procureur), Dr. Heymans, F. Eloff (Privaat Secretaris ZHEd.) en ik uit Pretoria onder bereden politie escorte en arriveer de volgende dag te Machadodorp alwaar wij in de salon spoorwagen logeerden. Het was daar dan ook erg koud. Mijne werkzaamheden begon toen opnieuw. Ik moest de wagens met goud en geld bewaken. Zoo ook het rijtuig van ZHEd., ammunitie wagens, enz. Jacobsz en ik ginging dikwijls uit rijden. Later moesten wij naar Waterval Onder gaan ter wille van President's gezondheid. Wij hadden daar een aangenaam huisje ter inwoning."

Bredell het saam met sy broer Johannes (noemnaam Pieter, 1870–1954) deelgeneem aan die Slag by Dalmanutha op 27 Augustus 1900 en saam met pres. Kruger en die regering na Nelspruit geretireer weens die blykbaar onstuitbare, ooswaartse opmars van die Britse magte.

Op 10 September 1900 het die uitvoerende raad aan die bejaarde pres. Kruger verlof toegestaan om vir 'n tydperk van ses maande na Europa te gaan. Dit sou die president beveilig en hy sou die saak van die Boererepublieke in Europa kon gaan bepleit. Daarheen het Bredell hom as lyfwag vergesel om, volgens sy dagboekinskrywings,"van tijd tot tijd de noodige veiligheids maatregelen te treffen". Die geselskap het oor Komatipoort na Lourenco Marques gereis waar die ZAR se konsul-generaal, Gerhard Pott, hulle ontmoet het en by wie hulle oornag het.

Die Britse konsul-generaal, Crowe, het druk uitgeoefen op die Portugese goewerneur, Antonio José de Souza Machado, om die aankoms van die Kruger-geselskap na Crowe se goeddunke te bestuur. Portugal het swaar op Brittanje staatgemaak vir geldelike steun en sedert die uitbreek van die oorlog ’n jaar vantevore, was Lourenço Marques ’n broeiplek van intrige en spioenasie. Die president was van voorneme om net in die Portugese kolonie te vertoef tot hulle die eerste uitgaande stoomskip, die Herzog van die Duits-Oos-Afrika-Linie, kon haal. Maar die volgende môre het die goewerneur laat weet Kruger sou ’n gas van die Portugese owerheid wees en moes onverwyld in sy ampswoning kom tuisgaan. Hierdie "inwoning", waartydens die president feitlik in huisarres geplaas is, het van 12 September tot 19 Oktober geduur. Kruger het besef die eintlike goewerneur van Delagoabaai was die Britse konsul-generaal en het die opdrag gehoorsaam. Vir Machado was dit ’n verleentheid om so ’n Britse opdrag uit te voer, maar dit was al uitweg. So het Kruger sy 75ste verjaardag as so te sê 'n gevangene in die vreemde deurgebring. Kort voor lank is sy geselskap nie meer toegelaat om hom in die goewerneurswoning te spreek nie omdat Crowe nie daarvoor te vinde was nie.

Die wêreld het kennis geneem van die situasie in Delagoabaai en veral vir die jong koningin van Nederland, Wilhelmina, was die gedagte ondraaglik. Uiters omsigtig het sy diplomatieke stappe begin doen om die ou president te red. Toevallig was die Nederlandse kruiser die Gelderland indertyd in die Indiese Oseaan en Brittanje was nie gekant daarteen dat hy Kruger aan boord neem nie. Met koningin Victoria se toestemming het koningin Wilhelmina gereël dat "het pantser-dekschip" (volgens Bredell se dagboek) die Gelderland steenkool inneem by Delagoabaai en pres. Kruger en sy geselskap oplaai om hom na enige hawe te vervoer. Wilhelmina was diep ontsteld oor die uitgerekte oorlog, want baie van haar landgenote was betrokke en boonop was sy en die Boere van dieselfde afkoms. Tog wou sy streng neutraal wees in 'n Europa wat destyds grotendeels anti-Brits was en haar uitstekende betrekkings met Engeland handhaaf. Daarom sou Kruger ook nie deur Britse waters geneem word nie, maar aan wal gaan in Frankryk.

Die Gelderland het Delagoabaai op 12 Oktober 1900 binnegestoom onder bevel van baron Sweerts de Landas. 'n Week later, op 19 Oktober, het Kruger en geselskap aan boord gegaan. Toevallig was daar terselfdertyd 'n koninklike saluut van Britse en Portugese skepe ter viering van koningin Wilhelmina se huwelik, wat pas aangekondig is. Die skip het die middag van 20 Oktober 1900 vertrek. So het Bredell saam met Kruger en sy gevolg langs die Ooskus van Afrika noordwaarts gevaar, deur die Rooisee en die Suez-kanaal na Frankryk. Onderweg daarheen moes hulle Dar-es-Salaam, Djiboeti en Port Said aandoen om steenkool in te skeep. Hoewel hy erg seesiek geword het, was die reis vir Bredell baie interessant. 'n Paar reëls uit sy dagboek oor die vaart deur die Suez-kanaal lui soos volg: "Gisteren passeerden wij o.a. eenige Duitsche schepen die 'met man en muis' ZHEd. toejuichten. Heel leuk gezicht. Een Engelsch schip was brutaal genoeg om het onze niet te salureeren in het kanaal." En later, onderweg in die Middellandse See, skryf hy hulle het "gisteren avond een officieele dinner gehad in de Long Room van de officieren. Heel prettig. De Transvaalsche vlag door de 20 000 Amerikaners ten geschenke gegewen, werd voor de eerste maal gebruikt." 'n Transvaalse vierkleur wat spesiaal in Amerika vervaardig is, is op 29 Mei 1900 aan Kruger deur 'n Amerikaanse seun, Jimmy Smith, namens die skoolkinders van Philadelphia, Pennsilvanië, Amerika, oorhandig.

In Europa

Die Krugerhuis in Clarens, waar pres. Kruger oorlede is.

Pres. Paul Kruger en familielede in Utrecht, 1902. Bredell se aanstaande, Nettie Eloff, is waarskynlik die vrou wat agter die ander man staan, wat bes moontlik haar vader, Ryk Freek Eloff, is. Haar suster Elsie staan tweede van links en die susters se moeder, Elsie Eloff-Kruger, sit links.

Gedurende die amper vier jaar wat gevolg het nadat die geselskap op 22 November 1900 by Marseille aan wal gestap het, waar 'n opgewonde skare van sowat 60 000 die Kruger-geselskap verwelkom het, het Manie Bredell feitlik onafgebroke die president se regterhand gebly en hom vergesel op sy verskillende reise - eers as lyfwag, maar ná Oktober 1901 ook as privaat sekretaris in die plek van F.C. Eloff (27 Januarie 1877 – 9 April 1954), die president se kleinseun, wat na Suid-Afrika teruggekeer het. Aangesien Bredell sy verblyf in Europa uiters onbevredigend gevind het, het hy dit dikwels oorweeg om na die kommando's terug te keer. Dr. W.J. Leyds en die Boeredeputasie het hom telkens oorreed om te bly. Benewens 'n dagboek wat Bredell in Europa gehou en waarin hy insiggewend oor pres. Kruger en sy huishouding geskryf het, het hy en Piet Grobler indertyd saamgespan om die herinneringe van die president te boekstaaf. Die resultaat van hul arbeid, Gedenkschriften van Paul Kruger, het wye publikasie geniet en die Nederlandse uitgawe (Amsterdam, 1902) is vertaal en uitgegee in Duits (München, 1902), Engels (Londen, 1902), Portugees (Lissabon, 1902), Noors (Kristiana, 1902), Frans (1903) en Afrikaans (Pretoria, 1947).

Ná Gezina Kruger se dood in die winter van 1901 het pres. Kruger se dogter Elsie Eloff-Kruger, skoonseun Ryk Freek Eloff (9 Februarie 1850 – 14 November 1924) en van hul kinders, onder wie Nettie en Elsie, ná ingewikkelde reëlings met ompaaie uit Transvaal ontsnap om die ou president in Europa te kom bystaan. So het die Eloffs dit reggekry om sy 76ste verjaardag in 1901 saam met hom in Nederland te vier. Die geselskap het op 11 Desember 1901 van Hilversum na Utrecht verhuis waar hulle twee aangrensende villas betrek het. Kruger s'n het "Oranjelust" geheet. Hier sou hy eindelik 10 maande lank woon. Manie Bredell was dadelik verlief op Nettie Eloff, maar vir eers het sy 'n ander liefdesbelangstelling gehad.

Bredell moes sy begeerte om ná die vrede op 31 Mei 1902 na Suid-Afrika terug te keer, onderdruk en het hom kontraktueel daartoe verbind om pres. Kruger in Europa by te staan. Hierin was hy dan ook getrou tot die president op 14 Julie 1904 ná 'n siekbed in die Villas des Pierriers 17, Clarens, Montreux, Switserland, gesterf het. Nadat Bredell die sake in verband met die president se huishouding afgehandel en saam met die gesin van Ryk Freek Eloff in Beiere vakansie gehou het, het hy na Suid-Afrika terugkeer en die president se begrafnis op 16 Desember 1904 in Pretoria bygewoon.

Terug in Suid-Afrika

Terug in Suid-Afrika het Bredell hom besig gehou met 'n agentskapskantoor wat hy in Pretoria geopen het. Van April 1908 het hy hom op versoek van genl. J.C. Smuts, koloniale sekretaris van Transvaal, beskikbaar gestel as organiseerder van blanke-arbeid op die spoorweë in Transvaal en die Oranjerivierkolonie. Enkele maande later, op 1 Julie 1908, het hy hom aangesluit by die Transvaalse Polisie as waarnemende inspekteur, 'n pos wat hy behou het tot ná die herorganisasie van die polisiediens in Transvaal en in 1909 het hy erkenning van die regering gekry vir sy hantering van die ondersoek in verband met polisieadministrasie. Op 15 Oktober 1910 is Bredell aangestel as sekretaris van die Transvaalse Polisie en ná die herorganisasie van die Suid-Afrikaanse Polisie op 1 April 1913 as adjunk-kommissaris en sekretaris van polisie. Van 1 Mei 1913 tot 16 November 1920 was hy hoof van die Transvaalse Afdeling van die Suid-Afrikaanse Polisie. Nadat Bredell, wat toe die rang luitenant-kolonel gehad het, op 31 Desember 1926 die tuig as sekretaris en hoof-adjunkkommissaris van die Suid-Afrikaanse Polisie neergelê het, is die King's Police Medal in Januarie 1927 aan hom toegeken vir sy "buitengewoon uitstaande rekord".

Ná sy aftrede het hy eers as verkeersinspekteur in diens van die Sentrale Padvervoerraad gewerk. Sy laaste lewensjare het hy saam met sy tweede vrou, Hilda Henrietta Oelrich (gebore Barry), op die plaas Zonneheuvel in die distrik Marquard deurgebring, waar hy byna onopgemerk oorlede is. Dié huwelik was kinderloos.

Waardering

Manie en Nettie Bredell en hul baba, waarskynlik Ella.

A.G. Oberholster skryf in deel III van die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek: "Sy noue verbintenis met pres. Kruger het tot gevolg gehad dat Bredell se eie bevoegdheid dikwels oorskadu is. Deur sy pligsgetrouheid en administratiewe bekwaamheid het hy egter Kruger se ballingskap vir hom draaglik gemaak, en dié eienskappe stel hom in staat om in latere jare 'n polisie-administrateur by uitnemendheid te word." Dr. Maria Hugo skryf in 1980 in die FAK se Afrikaanse Kultuuralmanak: "Soms het Bredell se eie persoonlike ambisie, sy frustrasie en die begeerte om na Suid-Afrika terug te keer en daadwerklik aan die wapenstryd deel te neem, hom byna te magtig laat word, tog het hy sy pligte t.o.v. pres. Kruger tot op die laaste met sy kenmerkend bekwame pligsgetrouheid nagekom."

Die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing het Bredell se dagboek in 1972 gepubliseer met die insiggewende besonderhede oor die huishouding van die president, sy laaste lewensdae en veral ten opsigte van die persone wat in die jare van sy ballingskap die naaste aan Paul Kruger gestaan het.

Die eerste deel van Anna M. Louw se tweedelige werk oor Paul Kruger, Die banneling: die lyfwag (1964) is gegrond op Bredell se dagboeke. Prof. Elize Botha het van dié werk geskryf: "Om die rekonstruksie van die beeld van die ou President in die landskappe en stadsbeelde van ou Europa; om die naby-opnames, soos ’n mens dit kan noem, van die kwynende ou reus deur die oë van die gekwelde lyfwag Bredell. Dit hou die aandag. Maar dit is geplaas binne ’n relaas van menslike verbondenheid, in die verhaal van Manie Bredell wat homself moet rekenskap gee van die suiwerheid van sy trou aan die kolos wat sy lewe jare lank beheers het.” Oor dié werk het dr. Maria Hugo geskryf: “Dit het by Louw in hierdie verhaal in die eerste instansie nie gegaan om die chronologiese daarstelling van al die historiese feite of die uitbeelding van president Kruger nie, maar om die persoonlikheid van sy privaatsekretaris, Manie Bredell, teen die agtergrond van daardie droewige bedevaart en die lang eensame maande in die vreemde. Die titel van die werk, Die banneling, slaan op Kruger, maar eweseer op Bredell, wat in sy verbondenheid met die President in ’n voortdurend innerlike stryd gewikkel was tussen die begeerte om die vryheid aan te gryp om ’n nuwe toekoms vir homself te skep en die belofte en ooreenkoms, andersyds, wat hy met die vereensaamde grysaard aangegaan het dat hy by hom sou bly totdat hy sou sterf . . . Min aandag is – sover my kennis strek – tot nog toe aan die Bredell-figuur in die geskiedskrywing gewy . . . In die werk van Anna Louw maak ons kennis met Bredell as mens, met al sy voortreflikhede en gebreke. Geskiedkundig van belang is sy weergawe van sekere historiese gebeure en veral van die sfeer waarin hulle plaasgevind het. Meer as een keer was hy as stille toeskouer aanwesig. Ook sy mededelinge insake die menslike verhoudinge wat rondom en met betrekking tot die President bestaan het, veral ten opsigte van die familielede is insiggewend.

Gesinslewe

Manie Bredell se aanstaande skoonsuster Elsie (links) en aanstaande bruid Nettie Eloff.

Bredell is op 12 Oktober 1905, sy veertigste verjaardag, in die Gereformeerde kerk Pretoria, waarvan die Krugers en Eloffs jare lank gesiene lidmate was, met pres. Kruger se kleindogter Stephanetta Johanna Paulina Eloff (10 Oktober 1877 – 3 Mei 1920) getroud. ’n Seun, Johan, en dogter, Ella, is uit dié huwelik gebore.

Bronne

• (af) Krüger, prof. D.W. en Beyers, C.J. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers, 1977.
• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
• (en) Genealogiese besonderhede op die webtuiste geni.com. URL besoek op 13 Oktober 2016.
• (af) Onsboeretrotsegeskiedenis.co.za. URL besoek op 13 Oktober 2016.