Afrikaanse taalleer
Die volgende artikel dien as 'n basiese opsomming van Afrikaanse taalleer. Die artikel bespreek onder meer die onderskeie sinonieme vir Afrikaanse begrippe, algemene taalfoute, spelpatrone, die los- en vasskryf van woorde en skryf- en leestekens. Verder bespreek dit die gebruik van woordeboeke, afkortings en akronieme, die verskillende tipes woorddele wat 'n mens in Afrikaans aantref, geslag, meervoud en verkleining asook intensiewe vorme, leenwoorde en taalbegrippe. Die artikel fokus ook op die verskillende woordsoorte wat in die Afrikaanse taal gevind word, sinsleer en sinsontleding, gee 'n oorsig oor letterkundige terminologie en fokus laastens op figuurlike en retoriese taal- en literêre stylmiddels.
Standaardafrikaans
Soos in meeste ander lande, het ons streekstaal, maar ook skryftaal. Sekere uitdrukkings in streekstaal word soms nie deur mense in ander streke goed verstaan nie; daarom het ons skryftaal in Afrikaans, wat Standaardafrikaans is, sodat almal minstens kan lees en verstaan wat geskryf is. Standaardtaal is ook die taal wat in die woordeboeke en meeste tydskrifte en koerante gebruik word.
Sinonieme vir begrippe
Baie van die begrippe wat jy in Afrikaans gaan leer, het sinonieme. Dit sal telkens aangedui word. Dit beteken jy kan enige een van die begrippe gebruik:
Voorbeelde van sinonieme vir begrippe
- Byvoeglike naamwoord – adjektief
- Lydende en bedrywende vorm – passief en aktief
- Voegsel – verbindingsklank
- Kompleks – gelede woord
- Basisvorm - stam, simpleks, ongelede woord
- Voorvoegsel – premorfeem, prefiks
- Agtervoegsel – postmorfeem, suffiks
- Affiks – voor- of agtervoegsel
Taalfoute
'n Mens hoor daagliks lelike taalfoute in advertensies wat jy moet probeer om nie te gebruik nie. Een van die aakligstes is uitmis. Die lelike woorde word dikwels na aanleiding van die Engels “Don’t miss out on it!” gebruik in 'n sin soos: Moenie uitmis op die geleentheid nie. Diere mis uit – nie mense nie. 'n Baie beter sin sou wees: Moenie die geleentheid laat verbygaan nie. Jy kan wel die woord mis in 'n sin gebruik, bv. Jy moenie die geleentheid mis /misloop nie. Net nie uitmis nie!
- Australiërs woon in Australië – NIE Australianers nie.
- Die mense wie jy moet bedank... is verkeerd. Die mense wat jy moet bedank... is korrek.
- Moet jou nie komkommer nie - X. Korrek: Moet jou nie bekommer nie.
- Kom saam my - X Kom saam met my. (Die fout kom na aanleiding van die Engels: Come with me.)
- In die skryftaal gebruik ons slegs was vir die verlede tyd en nie is gewees, was gewees of gewees het NIE bv. Hy was gister siek.
- Tyd word gewoonlik met 'n dubbelpunt geskei, bv. 22:00 of die meer wetenskaplike styl 22h00.
- Moenie sms-taal in jou skryfwerk gebruik nie.
Maklikste maniere om spelling aan te leer
Spelpatrone
Daar is vier grondbeginsels vir die Afrikaanse spelling of redes waarom ons woorde op 'n sekere manier spel:
- Baie woorde is uit Nederlands oorgeneem en daarom is dit tradisie om bv. sekere woorde met v of f te spel of met y of ei.
- Ons skryf in Standaardafrikaans. Daar word verskillende soorte Afrikaans (dialekte) gepraat, maar as ons skryf, skryf ons Standaardafrikaans, sodat alle Afrikaanssprekers dit kan verstaan.
- Ons skryf volgens die beginsel van gelykvormigheid. Dit beteken dat ons nie altyd skryf soos wat woorde klink nie. Ons hoor bv. hont, maar ons spel dit hond, omdat die meervoud honde is en nie honte nie. Die spelling van die enkelvoud en meervoud mag nie verskil nie.
- Indien jy twyfel of 'n woord los of vas geskryf word, skryf dit vas. Dit sal 99$ van die keer korrek wees. Die goue reël is: een begrip, een woord. Bv. artilleriekolom, nie artillerie kolom nie; rusperwiele, nie rusper wiele nie.
a,e,i,o,u
Al die ander alfabetletters
Ook genoem tweeklanke; jy voel hoe jou mond die klank verander: ou, oei, ooi, y, ei, eeu, oi, ui, ai, aai
Klanke wat soos diftonge lyk, maar net vokale is: ie, oe, eu. Jou mond verander nie wanneer jy die klanke uitspreek nie. Onthou die rympie; die toe deur. Dit lyk soos diftonge, maar is vokale.
Oop lettergrepe eindig op 'n vokaal of diftong, bv. dro-me, meeu-e;
geslote lettergrepe eindig op 'n konsonant, bv. tuin, skool.
Onthou die volgende, dan is spelling maklik:
Spelreëls
- Lang klanke in geslote lettergrepe word dubbeld geskryf, soos boom, skool, muur.
- Lang klanke in oop lettergrepe (behalwe by u soos skuuste) word enkel gekryf, bv. bome, skole, mure.
Die konsonant verdubbel wanneer:
- Dit tussen 'n kort beklemtoonde vokaal en nog 'n vokaal staan, soos manne, bakke, balle;
- Die basis by die oortreffende trap op –s eindig, bv. snaaksste;
- By saamgestelde woorde waar een woord met –s eindig en die volgende woord met –s begin, bv. lappop, gronddam.
- Wanneer woorde op –s 'n afleiding kry, bv. adresseer, bypassend
- Wanneer 'n kort klinker nie die hoofklem dra nie, word dit nie verdubbel nie, bv, huwelike, heerlike.
- Baie belangrik: by woorde soos seunskool en meisieskoen, word net een –s geskryf, want dit is seun+skool en meisie+skoen.
- Die i- en ie-klanke
- Woorde wat van ander tale ontleen is, kry –i, bv. idee, titel, maar dié wat nie ontleen is nie, kry –ie, soos mielie, kierie, bietjie.
- Daar is woorde wat op twee maniere gespel kan word, soos pawiljoen en paviljoen; tsunami en tsoenami.
Die Los- en vasskryf van woorde
Vasskryf
Woorde wat een begrip is, word in Afrikaans (anders as bv. in Engels) vas geskryf, bv. Afrikaansonderwyser.
Onthou: 'n koppeltekenwoord is ook een woord.
Samestellings word as een woord geskryf, bv.
- 'n naamwoord + naamwoord, bv. skoolkind
- 'n naamwoord + voornaamwoord, bv. pa-hulle, Naledi-hulle
- 'n naamwoord + voorsetsel, bv. stroomop, kopaf, bergop
- 'n naamwoord en werkwoord, bv. perdry, asemskep
- 'n naamwoord + byvoeglike naamwoord, bv. kiemvry, vuurvas
- 'n byvoeglike naamwoord + byvoeglike naamwoord, bv. donkergroen, stomverbaas
Samestellings met 'n afkorting, simbool of syfer as eerste deel, word met 'n koppelteken geskryf, bv. B-span, 2016-verkiesing, R100-donasie.
Eiename met verbindings kan op verskillende maniere gespel word, bv. Klerksdorphospitaal, Klerksdorp-Hospitaal, Klerksdorp-hospitaal, Klerksdorp Hospitaal.
Eiename met 'n syfer of simbool as eerste deel, kry 'n koppelteken, bv. 4x4-Toyota
Taalname word vas geskryf, bv. Standaardafrikaans, Praatafrikaans.
Plant-en diername, bv. geelslang, blouaap, witstinkhout
Woorde met -eens, bv. meteens
Bywoorde + toe, bv. vorentoe, agtertoe boontoe, ondertoe
Losskryf van woorde
- Saamgestelde taalname waar die eerste deel verbuig word, bv. Kaapse Afrikaans
- Woordgroepe, bv. op groot skaal, gevange neem
- Verbindings van byvoeglike en selfstandige naamwoorde, bv. 'n blink plan, 'n groen rok
- Rangtelwoorde in name, bv. 3e Laan; 33ste Straat
- Telwoord + die woordjie al, bv. al twintig kinders.
- verbinding van 'n selfstandige naamwoord + toe, bv. huis toe, skool toe, dorp toe, Kaap toe
Dit kan op verskillende maniere geskryf word:
Los of vas: drie en twintig OF drie-en-twintig; twee duisend twee honderd OF tweeduisend tweehonderd
Skryf- en Leestekens
Skryftekens is deel van die woord en leestekens staan tussen woorde.
Skryftekens
Skryftekens is die deelteken, koppelteken, kappie, afkappingsteken, aksenttekens. Skryftekens (ook genoem diakritiese tekens) word gebruik om uitspraak van bepaalde letters aan te dui.
Dit word gebruik by:
- twee of meer vokale wat aan verskillende lettergrepe behoort; hier dui die deelteken die begin van die nuwe lettergreep aan, bv. reën = re-en, geëis = ge-eis, voëls = vo-els.
- woorde waar verwarring van uitspraak kan voorkom, bv. sosioëkonomies (of sosio-ekonomies), koöperasie (of ko-operasie), mikroörganisme (of mikro-organisme)
- leenwoorde met aër, bv. aërodinamika
- meervoude van woorde wat op ee, i, ie, oe of g na enige vokaal, en die meervoud op –e eindig, bv. feë, knieë, boë, ploeë, vlieë
Onthou: 'n koppeltekenwoord is nog steeds een woord
Dit word gebruik:
- om lees te vergemaklik by opeenhoping van vokale, bv. na-aap
- by woorddele van vreemde herkoms, bv. hidro-elektries (ook hidroëlektries gespel)
- waar dubbelsinnigheid kan wees, bv. bo-sluis (teenoor bosluis)
- by lang samestellings om lees te vergemaklik, bv. ontwikkelingspelerspan-afrigting
- by verbindings met syfers en simbole, afkortings en akronieme, bv. BTW-syfers, e-pos
- by herhalingsvorme, bv. lag-lag, so-so
- by woordgroepkoppelings, bv. klem-in-die-kaak, piet-my-vrou
- samestellings van 'n woordgroep, bv. ruk-en-rol-orkes
- wanneer –hulle met 'n selfstandige naamwoord verbind word, bv. Thabo-hulle, ma-hulle
- indien eks-, nie-, non-, en oud- voor 'n eienaam staan, bv. oud-Matie (maar oudleerder)
- by sekere eiename, bv. Aliwal-Noord, Pretoria-Oos, Nieu-Seeland
- saamgestelde range, bv. generaal-majoor
- by weglating van 'n woorddeel, bv. sokkerspelers en –afrigters, Moot- en Vinkstraat (nie strate nie, want die woord straat word herhaal en nie strate nie)
Dit word op die vokale o, i, e en u gebruik:
- wanneer die vokaal in 'n oop lettergreep voorkom, verleng die kappie die klank, bv. wêreld, lêer, môre
- wanneer e in 'n geslote lettergreep voorkom wat op 'n enkele konsonant eindig, bv. skêr, miljoenêr, sekondêr
Dit word gebruik by meervoudvorme en verkleinwoorde :
- wat op i, o en u eindig, bv. ma’s, foto’tjie, skadu’s, Israeli’s (maar nie as dit deel is van 'n diftong nie, bv. koeitjie, leeus of waar woorde op dubbelvokale eindig, soos komitees)
- van eiename wat op e en (r)s eindig wat nie uitgespreek word nie bv. Marais’s, Du Plessis’tjie
- meervoudvorme en verkleinwoorde van afkortings waar die letters afsonderlik uitgespreek word, bv. BMW’s, TV’s
- van letters, bv. a’s, m’e, m’etjie
- van syfers en getalle, bv. 8’s, 21’s
- dit word gebruik waar klanke uitgelaat is, bv, s’n (vir syne); g’n (vir geen)
- Die akuutaksent word by Afrikaanse woorde net op vokale geplaas om die woord te beklemtoon, bv. néé, móét. Dit word net op die i geplaas as dit die enigste vokaal is, bv. wíl, maar nie op die i in lúi nie.
- Dit word by sekere woorde van vreemde herkoms geplaas, bv. cliché
- Die gravisaksent word net op vier Afrikaanse woorde gebruik, nl. nè, dè, hè en appèl en ook op woorde van vreemde herkoms, soos première, ampère en op name soos Adèle.
Leestekens / punktuasie
Leestekens vergemaklik lees. Dit is kommas, punte, kommapunte, aanhalingstekens, uitroeptekens, vraagtekens, dubbelpunte, hakies, ellips en aandagstrepe.
Die punt word aan die einde van 'n sin en by afkortings gebruik.
Komma
- Die komma word gebruik:
- tussen twee of meer selfstandige naamwoorde, byvoeglike naamwoorde of werkwoorde, bv. Ek het penne, potlode, boeke, 'n liniaal en uitveër in my skooltas.
- tussen twee werkwoorde wat afsonderlike gesegdes vorm, bv. Nadat ons geëet het, het ons gerus.
- voor of na die naam van die aangesprokene, bv. Magda, waarom huil jy? Wanneer gaan jy huis toe, Ben?
- om 'n inlassin (parentese) aan die dui, bv. Mnr. De Wet, hoof van die skool, is baie dinamies.
- na 'n tussenwerpsel met 'n uitroepteken aan die einde van die sin, bv. Sjoe, dis warm vandag!
- tussen rand en sent in geldbedrae, bv. R99,99
Kommapunt
Die kommapunt:
- vervang soms die voegwoorde en, maar en want, bv. Ek kan nie kom nie; ek is siek.
- word voor die voegwooorde dus, daarom, gevolglik, nogtans, tog, nietemin en inteendeel gebruik, bv. Hy het my diep teleurgestel; nogtans sal ek hom help.
Die dubbelpunt word gebruik:
- wanneer 'n reeks dinge opgenoem word, bv. Bring die volgende saam: jou swemklere, sonbrandmiddel, hoed, rugsak en gemaklike skoene.
- voor woorde wat in die direkte rede aangehaal word, bv. Hy sê: “Die busse vertrek 06:00.”
- voor 'n verduideliking, bv. Onthou altyd: onderwysers gee om vir jou.
- in tydsaanduidings, bv. 08:15
- by verwysings na Bybelverse, bv. Psalm 23:6
Aanhalingstekens
Aanhalingstekens word gebruik:
- aan die begin en einde van aanhalings, bv. “Dit is die maand Oktober/ die mooiste, mooiste maand.”
- by direkte rede, bv. Hy vra: “Hoe laat is dit?”
Vraagteken
Die vraagteken word na 'n vraagsin gebruik, bv. Waar is jy?
Uitroepteken
Die uitroepteken word na bevele, uitroepe, wense en waarskuwings gebruik, bv. As ek net vroeër begin leer het! Pasop!
Hakies
Hakies word gebruik om iets in of aan te las (parentese) , bv. Hy sal die tiende (Dinsdag) hier wees.
Aandagstreep
Die aandagstreep word as stylmiddel gebruik:
- voor en na 'n opmerking wat in die sin ingelas is, bv. Hy sal – soos sy geaardheid is – betyds wees.
- aan die einde van 'n stelling in die plek van 'n dubbelpunt, asook die woorde naamlik en byvoorbeeld, bv. Drie leerders is vandag afwesig – Thuli, Agnes en Sarel.
Elips
Die ellips bestaan uit slegs drie kolletjies en word gebruik om iets te beklemtoon wat dramaties is of twyfel aandui, bv. Ek moes nooit alleen gegaan het nie...
Die gebruik van woordeboeke
- Woordeboeke is baie handig in enige taal en elke taalklaskamer behoort woordeboeke te hê. Dis baie belangrik dat jy weet watter gegewens jy alles in 'n woordeboek kan kry. Jy moet ook weet dat daar verskillende soorte woordeboeke is wat jy vir verskillende redes kan gebruik.
- Soorte woordeboeke:
- Tesourus. Dit word dikwels deur skrywers gebruik om nuwe of ander woorde te soek om te gebruik. Die woorde word nie alfabeties gerangskik nie.
- 'n Vertalende woordeboek, bv. Engels/Afrikaans gee vertalings, uitspraak en gebruik soms die woorde in voorbeeldsinne.
- Daar bestaan ook voorsetsel-, vaktaal-, idioom- en spreekwoordwoordeboeke.
- Die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls (AWS) bevat al die spelreëls, spelwoorde, afkortings, geografiese name, ens. Elke Afrikaansklas moet 'n AWS hê.
- Elke taalklas moet 'n verklarende woordeboek hê. Daar is verskeie verklarende woordeboeke in Afrikaans. Die volledigste woordeboek is die Woordeboek van die Afrikaanse Taal (WAT) wat uit 'n hele klomp bande bestaan, maar nog nie tot z voltooi is nie. Die bande word ook gereeld bygewerk met nuwe woorde. Op die eerste bladsye van 'n woordeboek word verduidelik hoe die boek gebruik kan word. Die afkortings wat gebruik word, word ook hier gegee. Daar word ook breedvoerig verduidelik hoe die woordeboek gebruik moet word. Die verklarende woordeboek wat baie in Afrikaansklasse gebruik word, is die HAT (Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal – dit beteken jy kan dit in jou hand hou, want dit is nie so omvattend nie soos die WAT wat 'n hele boekrak nodig het! Hier gaan bespreek word hoe jy die HAT tot jou voordeel kan gebruik:
Inligting wat deur die H.A.T. verskaf word
- Die trefwoord (dit is die woord wat jy soek) word in vetdruk gegee.
- Die woordsoort met 'n afkorting aangedui, soos s.nw., ww., bw., b.nw. In gevalle waar 'n woord as meer as een woordsoort gebruik word, word dit telkens met 'n kruisie in 'n vierkantige blokkie aangedui.
- By selfstandige naamwoorde word die meervoud- en verkleinwoordvorm tussen hakies aangedui.
- By werkwoorde word die volledige vorm van die voltooide deelwoord (verlede tyd) aangedui, bv. loskom (losgekom), gloei (gegloei).
- Trappe van vergelyking word soms gegee, bv. goed (beter, beste) en dit word soms in voorbeeldsinne gebruik. Voorbeeldsinne word in kursief gegee.
- Wisselvorme word aangegee, bv. vitamien, vitamine.
- Die lettergreep van die woord wat die hoofklem dra, word aangedui deur 'n klemstrepie ná die beklemtoonde woorddeel geplaas.
- Verskeie betekenisse van die woord word met voorbeeldsinne gegee. Dit word met nommers (1, 2) langs die woord aangedui.
- Lettergreepverdeling word aangedui deur 'n punt op die plek te plaas waar die verdeling plaasvind.
- Uitrdrukkings waarin die woord voorkom, word gegee en verklaar. Jy kan ook 'n uitdrukking soek deur onder die selfstandige naamwoord in die uitdrukking te soek.
- Afkortings word aan die begin van elke alfabetletter gegee.
- By vreemde woorde word die uitspraak gegee. Die taal van herkoms word ook tussen hakies met 'n afkorting aangedui, bv. (F.) wat beteken die woord kom uit Frans.
- Volksetimologie se herkoms word ook aangedui.
- Tussen hakies word aangedui wanneer 'n woord verouderd is (argaïsme), nuut is (neologisme) of wanneer 'n woord nie baie gebruik word nie.
Afkortings en akronieme
- Tradisioneel word punte by afkortings gebruik. Daar is egter uitsonderings.
- Enkele riglyne:
- Die eerste lettergreep, soms plus die eerste letter van die volgende lettergreep word gebruik, bv. Feb. of Febr.
- Die eerste letter van die woord, bv. s. (sekonde) of soms die eerste en laaste letter, bv. dt (debiet)
- Woordgroepe word afgekort deur die beginletters van die woorde, bv. d.w.s. (dit wil sê)’ a.g.v. (as gevolg van)
- Name van instansies of lede word afgekort deur die beginletters te gebruik, bv. LP (Lid van die Parlement)
- By afkortings van name van grade, diplomas en afkortings wat net uit hoofletters bestaan, is punte opsioneel, bv. MIV of M.I.V.
- Net erkende afkortings is by skryfwerk aanvaarbaar. Jy kan nie sommer h/d vir hierdie of v/d vir van die in jou skryfwerk gebruik nie.
- Afkortings word in die reël nie aan die begin van sinne gebruik nie.
- Punte word nie by simbole van die SI gebruik nie. Dit dui afstand, inhoud, mate en gewig aan, bv. 50 kg 100 m 130 km
'n Akroniem is 'n letterklankwoord, wat as 'n woord uitgespreek kan word en uit die beginletters van twee of meer woorddele bestaan. Dit kan meestal met hoofletters of kleinletters geskryf word, bv. VIGS of vigs (verworwe immuniteitsgebreksindroom); SARVU of Sarvu (Suid-Afrikaanse Rugbyvoetbalunie).
Woorddele
'n Woorddeel is enige onderdeel van 'n woord en het soms betekenis en soms nie.
‘n Basis (ook genoem simpleks, stam of ongelede woord) is die kleinste deel van 'n woord wat selfstandige betekenis het. Dit is die grondvorm van die woord waaraan voor- of agtervoegsels gevoeg kan word om komplekse te vorm.
‘n Kompleks (gelede woord) bestaan uit meer as een woorddeel of morfeem.
Soorte komplekse
- Afleiding: die woord bestaan uit 'n basis en minstens een voor- of agtervoegsel, bv. ongeluk (voorvoegsel + stam); gelukkig (stam + agtervoegsel). Dit kan ook gevorm word deur vokaalverandering, bv. berede van ry.
- Samestelling: bestaan uit minstens twee stamme sonder voor- of agtervoegsel, bv. blomtuin, voëlhok.
- Samestellende afleiding: bestaan uit meer as een stam en een of meer voegsel, bv. blomtuine (blom+tuin+e); voëlhokkie (voël+hok+kie).
Voegsels
Voegsel (verbindingsklank) kom slegs in komplekse voor, bv. heldedaad, kinderboek. Voegsels het geen betekeniswaarde nie, maar verbind slegs die woorde.
Die funksie van voor- en agtervoegsels
Dit kan:
- geslag aandui, bv. onderwyser – onderwyseres
- gevoel aandui, bv. bittere lyding
- die woordsoort verander, bv. wapen – ontwapen
- meervoud of verkleining aandui, bv. kinders, kindjie
- trappe van vergelyking aandui, bv. swak – swakker – swakste
- persoonsname vorm, bv. arbeider
- betekenis hê
Geslag, meervoud en verkleining
In baie gevalle is woorde wat geslag aandui, deesdae nie meer so belangrik nie, want 'n direkteur kan bv. manlik of vroulik wees. By sommige woorde word steeds onderskeid in geslag gemaak, soos:
- die vroulike vorm kry 'n agtervoegsel, bv. danseres, vorstin.
- Die woord verskil, bv. man – vrou; seun – dogter; swaer – skoonsuster
- Die gemeenskaplike woord word ook gebruik, bv. hoenderhaan – hoenderhen; leeumannetjie – leeuwyfie; bokram – bokooi.
Die meeste meervoude word gevorm deur –e of –s aan die enkelvoudsvorm te voeg. Voorbeelde:
- Die –g val soms weg, bv. dag – dae (maar nag – nagte); maag – mae
- Woorde wat op beklemtoonde –ie eindig, kry 'n ë by, bv. knie – knieë (nie knieg nie)
- Woorde wat op –f eindig, kry –we, bv. hof – howe; sif – siwwe
- Woorde wat op –oog eindig, kry –oë, bv. boog – boë; oog – oë
- Soms kan woorde –e of –s in die meervoud kry, bv. professors – professore; reseppe – resepte
- Soms verskil die betekenis van woorde wat –e of –s kan kry, bv. harte – hartens (speelkaarte); motors – motore
- Woorde wat eindig op –heid kry –hede, bv. skoonheid – skoonhede
- Woorde wat op –kus eindig, kan –kusse of –ci kry, bv. medikusse of medici
- Woorde wat eindig op –um, kan –ums of –e kry, bv. museums of musea; laboratoriums of laboratoria
- Woorde wat op –man eindig, kry –ne of –lui, bv. werksman – werkslui, werksmanne
- SI-simbole en maataanduidings kry nie meervoud nie, bv. twee meter materiaal
- Woorde wat eindig op –d of –t, kry –jie, bv. hondjie, paadjie, saadjie, katjie
- Woorde wat op 'n diftong of –ie eindig, kry –tjie,bv. truitjie, mandjietjie, rusietjie, ooitjie
- By woorde met 'n kort beklemtoonde vokaal wat op l, m, n en r eindig, word die konsonant vedubbel en die woord kry –etjie, bv. rammetjie, kannetjie, karretjie, balletjie
- Woorde wat op –ng en 'n beklemtoonde vokaal eindig, kry –tjie, bv. ringetjie, dingetjie, leerlingetjie, MAAR
- Woorde wat op –ng in 'n niebeklemtoonde lettergreep eindig, kry – kie en die –g val weg, bv. dorinkie, koninkie, piesankie, rekeninkie
- Woorde wat op –m eindig en voorafgegaan word deur 'n diftong of lank uitgespreekte vokaal, kry –pie, bv. asempie, duimpie, roompie, kostuumpie
- Woorde wat op i, o, u en 'n beklemtoonde a eindig, kry ’tjie, bv. foto’tjie, skadu’tjie, mini’tjie, ma’tjie
- Afkortings, letters, simbole en syfers kry ’tjie, ‘etjie, -‘ie, bv. a’tjie, m’etjie, TV’tjie, 8’ie, 9’tjie
By die meeste byvoeglike naamwoorde word die trappe van vergelyking met behulp van agtervoegsels gevorm. Die trappe is: stellende trap, vergrotende trap (kry –er by) en oortreffende trap (kry –ste by), bv. sag – sagter – sagste; koud – kouer –koudste; mooi – mooier - mooiste
Ander vorme
- Wanneer die basis op –s eindig, verdubbel die –s, bv. los – losser - losste
- Wanneer die basis op –f eindig, kry die vergrotende trap –w, bv. dof – dowwer – dofste. Onreëlmatige voorbeelde:
- Meerlettergrepige byvoeglike naamwoorde op –e, kry gewoonlik meer en mees, bv. tevrede – meer tevrede – mees tevrede; verlate – meer verlate – mees verlate
- Sommige woorde kan –er en –ste, asook –meer en mees kry.
- LET OP: Byvoeglike naamwoorde kan NOOIT meer of mees saam met –er en –ste kry nie, bv. die mees interessantste is heeltemal verkeerd.
Soms wil ons iets beklemtoon en gebruik dan die intensiewe vorm. Die woord word dan as een woord geskryf, bv. bloedrooi, grasgroen, pikswart.
Sommige woorde het meer as een intensiewe vorm, maar dan beteken dit nie dieselfde nie, bv.fyn: ragfyn sydrade; haarfyn (deeglike) beplanning; piekfyn uitgevat; papfyn perske. Ook helder: glashelder rivier of argumente; kristalhelder water; klokhelder stem.
Alle tale leen woorde by ander tale, wat dan net so gebruik word of bietjie verander word. Afrikaans het baie woorde uit Nederlands geleen wat ons goed verstaan; uit die Khoitale (bv. karee, dagga, kwagga); uit Maleis-Portugees (bobotie, blatjang, piesang, piering, spens); uit Afrikatale (lobola, mamba, pasella); uit Duits (bank, stoel, poedel); uit Frans (garage, restaurant, plafon); uit Latyn (veral regsterme, soos modus operandi); uit Portugees, Spaans, Italiaans, Persies, Grieks en Engels gholf, trein, speaker, parlement).
Taalbegrippe
Neologismes/nuutskeppings
is woorde wat nuut is in 'n taal, dikwels as gevolg van nuwe tegnologie, soos internetterme.
Argaïsmes/ou woorde
word nie meer algemeen gebruik nie, maar bestaan nog in ouer geskrifte, soos die woorde vir gebruiksitems van die verlede.
Kontaminasie
kom voor wanneer twee uitdrukkings wat naastenby dieselfde beteken, as een woord of uitdrukking gebruik word, bv. betref: aangaan en betref; in pleks van: in plaas van + in plek van
is die herhaling van dieselfde begrip in een woord, bv. kabeltou ( kabel = tou); brokstuk (brok = stuk)
is die herhaling van dieselfde begrip in 'n frase bv. dooie lyk, ronde sirkel. (Dit is nie goeie taalgebruik nie).
is die vorming van woorde na die voorbeeld van woorde wat verwant is, bv. hondmak is die intensiewe vorm vir mak, maar nou word die woord hond by baie ander woorde ook as intensiewe vorm gebruik, wat niks met 'n mak hond te doen het nie, bv. hondmoeg, hondsiek.
Polisemie
beteken woorde het soms baie betekenisse, maar hulle het nog steeds iets met mekaar te doen, bv. huis kan die plek wees waar jy bly, dit kan die kerk wees; dit kan 'n koningshuis wees, dit kan in 'n idioom gebruik word, soos die huis op horings neem. Dink net aan die woord skool en hoe baie betekenisse kan die woord hê: plek van onderrig, gebou, jy haat of hou van skool, sportspanne, ens. (Die woorddeel poli- beteken baie en –semie het met betekenis te doen) Onthou net: die versamelnaam: 'n skool visse het niks met 'n skool te doen nie, daarom is dit 'n woord op sy eie.
verskil in betekenis, maar het dieselfde uitspraak en spelling, bv. 'n Haas het twee lang ore en jy moet jou haas om betyds te wees. Ook: kos is duur; iets duur lank. Die stoof werk met gas; jy is my gas vandag.
is woorde met dieselfde klankvorm, maar die spelling en betekenis verskil, bv. iets is so swaar soos lood; die takkie het 'n nuwe loot gemaak. Nog voorbeelde: verys/vereis; vlei/vly; vel/fel; vier/fier.
is woorde met dieselfde betekenis, bv. basis/grondslag; pragtig/lieflik/mooi.
is woorde met teenoorgestelde betekenis, bv. aanval/verdedig; mooi/lelik; vroeg/laat.
is woorde wat van dieselfde basis afgelei is, maar die vorm en betekenis verskil. Dit word ook stamverwante woorde genoem, bv. Ons is bewoners van die aarde. Hulle is inwoners van die tehuis.
Ons is getrou aan ons beginsels. Ons vertrou ons ouers om vir ons die beste te gee.
Resensente gee 'n kritiese oordeel oor flieks. Hy is in 'n kritieke toestand na die ongeluk.
Doeblette het twee vorme van die grondwoord wat nie dieselfde betekenis het nie, bv. Die ou oom rook tabak. Jy praat sommer twak.
Die boom van die kastrol is ongelyk. Die bodem van die swembad is skurf.
Ons braai graag vleis. Sy swak optrede is vir my 'n doring in die vlees.
Woordleer: Woordsoorte
Die woord word saam met ‘n en die gebruik en kan meervoud en verkleining hê.
Soorte
- Eienaam is die naam van 'n mens of plek of voorwerp en word met 'n hoofletter geskryf, bv. Thuli, Pretoria.
- Soortnaam kan 'n meervoud of soms geslag hê.
- Abstrak dui op begrippe wat nie aangeraak kan word nie, bv. liefde, haat.
- Versamelname dui versameling aan, bv. 'n swerm voëls; 'n skool visse.
- Stofname/massanaamwoorde dui iets aan wat nie getel kan word nie, bv. goud, sand, water, suiker.
- Maatnaamwoorde word gebruik om saam met stofname hoeveelheid aan te dui, bv. 'n emmer sand, 'n koppie melk.
Byvoeglike naamwoorde/adjektiewe
Dit beskryf selfstandige naamwoorde, bv. die nuwe skool.
Byvoeglike naamwoorde kan verbuig word, bv. nuut – nuwe; dit kan trappe van vergelyking hê, bv. nuut (stellend); nuwer (vergrotend) en nuutste (oortreffende trap) EN dit kan ook soms intensiewe vorme hê, soos splinternuut. (ONTHOU: 'n intensiewe vorm word altyd as een woord geskryf)
Die byvoeglike naamwoord kan attributief wees – dit staan voor die selfstandige naamwoord, bv. die nuwe skool - OF predikatief – dit staan na die s.nw. bv. die skool is nuut.
Determineerders is aanwysende woorde en lidwoorde
- Aanwysende woorde: hierdie, daardie, dié
- Lidwoorde: bepaalde lidwoorde, bv. die; onbepaald = ‘n
Dit kan in die plek van selfstandige naamwoorde staan.
- Persoonlike voornaamwoorde vervang die s.nw. bv. Hy (in plaas van die seun) doen sy werk.
- Onpersoonlike voornaamwoorde word dikwels by natuurverskynsels aangetref, bv. Dit reën. Daar was eendag 'n liewe heksie.
- Besitlike voornaamwoorde dui besitting aan, bv. Ek lees jou boek. Myne is weg. (ook: syne, hare, ons s’n, hulle s’n, ens.)
- Vraende voornaamwoorde lui vraagsinne in: Wie is daar? (Ook: wat, waar, hoe, hoekom, waarom).
- Betreklike voornaamwoorde beskryf die selfstandige naamwoord verder, bv. Die stoel waarop ek sit, is hard. Ook: waaruit, waarmee, waarin, wie se, wat.
- Onbepaalde voornaamwoorde verwys nie na iemand of iets spesifiek nie, bv. Iemand het die deur gesluit. (Ook: niemand, almal, diegene).
- Wederkerende voornaamwoorde dui aan dat die persoon of ding wat die handeling uitvoer en ondergaan, dieselfde is, bv. Ek vererg my. Hy skaam hom.
- Wederkerige voornaamwoord (slegs die woord mekaar): Hulle help mekaar.
Dit word saam met die volgende gebruik:
- Werkwoorde, bv. Die kind werk hard.
- Byvoeglike naamwoorde, bv. Die boek is besonder mooi.
- Telwoorde: Daar was ongeveer twintig deelnemers.
- Ander bywoorde, bv. Refentse sing besonder mooi.
Dit dui hoeveelheid of plek aan. Soorte:
Hooftelwoorde
- Bepaalde hooftelwoord: Daar was tweehonderd gaste.
- Onbepaalde hooftelwoord: Daar was baie toeskouers.
Rangtelwoorde
- Bepaalde rangtelwoord: Die tweede klaskamer is gesluit.
- Onbepaalde rangtelwoord: Die middelste vertrek is die personeelkamer.
Dit voeg woorde en sinne aanmekaar, bv. Hulle werk soggens en saans. Dit is koud, want dit is winter.
Soorte voegwoorde:
- Neweskikkende voegwoorde verbind sinne sonder dat die woordorde na die voegwoord verander van 'n gewone stelsin, bv. Hy is moeg, want hy leer hard.
- Onderskikkende voegwoorde bring 'n verandering in die woordorde na die voegwoord, bv. Sy rus, omdat sy moeg is.
Dit word gebruik om 'n verhouding tussen sake uit te druk.
- Vrye verbindings: enige voorsetsel kan pas, bv. Die kleuter sit op/onder/by/langs die stoel.
- Vaste verbindings: Vaste voorsetsels word gebruik, bv. Die skelm is op heter daad betrap. Ek is besig met my werk.
Dit druk gevoelens uit, bv. Siestog, is jy siek? Eina, jy trap op my voet!
Selfstandige werkwoorde/ hoofwerkwoorde
kan alleen in 'n sin staan.
Oorganklike hoofwerkwoord
Hier gaan die handeling van die doener oor op die ontvanger, bv. Sy doen haar werk. Die woord doen is hier die oorganklike hoofwerkwoord, want die handeling van doen gaan oor op die werk. Jy kan dit toets deur wie (vir mense) en wat (vir dinge) saam met die onderwerp en gesegde te vra, bv. Wat doen sy? Die antwoord is haar werk en dit is dan die voorwerp.
Onoorganklike hoofwerkwoord
Hier is daar nie 'n ontvanger van die handeling nie, bv. Die kind werk hard. Hier is daar nie 'n ontvanger van die werkhandeling nie.
Deeltjiewerkwoorde/skeibare werkwoorde
kan as een woord of geskei in 'n sin gebruik word. Bv. ongeskeide werkwoord: Jy moet opstaan. Geskei: Jy staan vroeg op; jy het vanoggend vroeg opgestaan. (let hierop dat die woord in die verlede tyd die –ge- tussen die twee dele kry.)
Koppelwerkwoorde
Hulle kan nie selfstandig bestaan nie en word aan 'n woord of sinsdeel gekoppel, bv. Hy lyk vrolik. Sy is mooi. Koppelwerkwoorde: is, was, word, lyk, blyk, skyn, klink, heet, bly, voel.
Hulpwerkwoorde
Hule kan nie alleen in sinne optree nie, maar moet die selfstandige werkwoord help.
- Hulpwerkwoord van tyd: het, bv. Ek het my werk gedoen. (het = hulpww.; gedoen = hoofww.)
- Hulpwerkwoord van wyse: kan, kon, wil, wou, sal, sou, moet, moes, mag, bv. Ek wil goed presteer. (wil = hulpww.; presteer = hoofww.)
- Hulpwerkwoord van vorm: word, is, bv. Die kind word gehelp. Die kind is gehelp. Die lydende vorm /passief word hierdeur aangedui.
In Afrikaans het ons net 3 hooftye van die werkwoorde en 'n 4de wat soms gebruik word.
- Teenwoordige tyd: iets gebeur nou, gereeld of is 'n feit, bv. Ons skryf toets.
- Verlede tyd: iets wat reeds gebeur het, bv. Ons het vanoggend toets geskryf.
- Toekomende tyd: iets wat nog moet gebeur, bv. Ons gaan / sal môre toets skryf. (Hier word dikwels ook teenwoordige tyd gebruik, bv. Ons skryf môre toets.).
- Historiese teenwoordige tyd: Die woord toe word soms gebruik saam met iets wat in die verlede gebeur het, maar die werkwoord/e bly in die teenwoordige tyd, bv. Toe ek gister daar aankom, staan die vreemde man voor my. Die gewone verlede tyd kan ook in die geval gebruik word.
Wyse van die werkwoord
- Onbepaalde wyse / infinitief word na die woorde te of om te gebruik, bv. Dis goed om genoeg te slaap. Jy hoef nie tuis te bly nie.
- Aantonende / aanwysende vorm /indikatief dui 'n handeling in die werklikheid aan en is die gewone manier wat ons tye gebuik in die lydende en bedrywende vorm, bv. Ek eet 'n appel. 'n Appel word geëet.
- Aanvoegende / toevoegende wyse / konjunktief dui 'n moontlikheid, waarskynlikheid of wens aan, bv. Sy sal seker nog kom. As ek maar beter geluister het! Mag dit baie goed gaan!
- Gebiedende wyse / imperatief dui 'n versoek, verlange of bevel aan, bv. Was jou hande!
- Vraende wyse / interrogatief word deur 'n vraagsin aangedui, bv. Waarom is jy laat? Sal jy my help?
Hulle word van werkwoorde afgelei en word dan as byvoeglike naamwoorde gebruik.
- Onvoltooide / teenwoordige deelwoorde word gevorm deur –ende aan die werkwoord te voeg, bv. huilende baba.
- Voltooide / verlede werkwoorde kan “sterk” of “swak” wees. By die swak verlede deelwoorde word -e, -te of –de aan die werkwoord te voeg, bv. gebrande hout, verlepte blomme, besielde onderwyser. Sommige woorde kan –te of –de as uitgang kry. By sterk verlede deelwoorde verander die vokaal, bv. gebroke hart (van breek); bevrore vleis (van vries); geskrewe antwoorde (van skryf)
- Sommige deelwoorde word in vaste verbindings gebruik, bv. blakende gesondheid, afdoende bewyse.
Sinsleer
Sinsoorte
- 'n Stelsin maak 'n stelling of gee inligting, bv. Ons werk hard in die skool.
- 'n Vraagsin eindig met 'n vraagteken. Algemene vraagsinne begin met 'n gesegde, bv. Luister julle nog? Spesifieke vraagsinne begin met 'n vraagwoord soos wie, wat, waar, hoekom, waarheen, ens. bv. Wie is klaar met die werk?
- 'n Bevelsin is 'n versoek of bevel, bv. Gaan haal asseblief my boek. Lees die teks en beantwoord die volgende vrae. Steek jou hand op wanneer jy die antwoord ken! So 'n sin hoef nie altyd 'n uitroepteken te hê nie.
- 'n Uitroepsin word deur 'n uitroep of tussenwerpsel aangedui, bv. Jippie, ek het die som reggekry! Sjoe, dis warm vandag!
- ‘n Wenssin dui 'n versugting of wens aan, bv. As ek net harder geleer het! Lekker slaap!
Sinsontleding
Enkelvoudige sinne
'n Enkelvoudige sin het net een gesegde,wat beteken dit kan uit 'n hoofwerkwoord alleen of uit 'n hoofwerkwoord + hulpwerkwoord bestaan, bv. Die motor ry vinnig. OF Die motor het vinnig gery OF Die motor sal vinnig ry.
Ontleding van die enkelvoudige sin: Die volgende sinsdele kan voorkom:
- Gesegde is die deel van die sin wat die handeling aandui. Dit kan uit 'n hoofwerkwoord of 'n hoofwerkwoord + hulpwerkwoord bestaan.
- Onderwerp: Dit bestaan uit 'n selfstandige naamwoord plus of sonder die lidwoord, of voornaamwoord wat die handeling laat plaasvind.
- Voorwerp: Dit dui die iets of iemand aan wat die handeling direk (direkte voorwerp) of indirek (indirekte voorwerp) ondergaan.
- Bepalings: Dit bevat nie gesegdes nie, maar brei die gesegde, onderwerp of voorwerp uit. Die byvoeglike bepaling brei die onderwerp of voorwerp uit en die bywoordelike bepaling brei die gesegde uit.
Veelvoudige sinne
'n Veelvoudige sin bestaan uit minstens twee hoofsinne. Dit is sinne wat op hulle eie selfstandige sinne is. Die sinne word deur en, maar of want verbind. Die sin sonder die voegwoord voor die sin, noem ons die hoofsin en die sin na die voegwoord word die neweskikkende hoofsin genoem, omdat die sin op sy eie sonder die voegwoord kan bestaan. Voorbeeld: Die leerders presteer goed,(hoofsin) want hulle werk hard.(neweskikkende hoofsin).
Wanneer die tweede sin na die voegwoord nie alleen kan staan nie, omdat die woordorde nie reg is nie, is die sin eintlik 'n onderskikkende hoofsin en word dit 'n bysin genoem.
Saamgestelde sinne
'n Saamgestelde sin bestaan uit minstens een hoofsin en een bysin wat elk sy eie gesegde het. Onthou: bysinne het omgekeerde woordorde en word deur 'n onderskikkende voegwoord of betreklike voornaamwoord ingelei.
Stappe wat jy kan volg om die hoofsin en bysin te bepaal
- Onderstreep die gesegdes
- Soek die skakelwoord/voegwoord of leesteken (bv. kommapunt) wat die hoofsin en bysin/ne skakel en omkring dit.
- Gebruik 'n hakie om die deel vanaf die skakelwoord tot by die eerste leesteken aan te dui. Die deel tussen hakies is die bysin/ne en die deel buite die hakies is die hoofsin.
Aktief en passief /Lydende en bedrywende vorm
By die aktief/ bedrywende vorm is die sinne soos ons dit meestal in gesprekke gebruik, bv. Kinders eet pouse lekker broodjies.
By die passief/ lydende vorm ruil die onderwerp en voorwerp posisies in die sin, bv.Ons eet broodjies. (aktief). Broodjies word pouse (deur ons) geëet. (passief). Die woorde deur ons kan gebruik word, maar is onnodig as daar nie na iets of iemand spesifiek verwys word nie.
Passief word dikwels in berigte gebruik wanneer die name van persone nie genoem word nie, bv. Daar word nog na die oortreders gesoek.
Ook in formele situasies soos vergaderings, bv. Teenwoordiges word versoek om te bly totdat die vergadering verdaag.
Passief kan gebruik word om iets te beklemtoon, bv. Oortreders sal vervolg word.
Direkte en indirekte rede
Wanneer 'n sin vanuit die direkte rede (die direkte woorde van 'n persoon) na die indirekte rede oorgeskryf word:
- val die dubbelpunt en aanhalingstekens weg;
- kan die voegwoord dat of of ingevoeg word; maar dat kan ook weggelaat word;
- die voornaamwoorde, tyd en plek verander indien die woorde buite die aanhalingstekens in die verlede tyd is.
Ontkennende vorm
In Afrikaans gebruik ons die dubbele nie, bv. Ek verstaan nie die werk nie. Soms neem ‘n woord ‘n spesiale vorm aan wanneer ons die ontkennende vorm gebruik, byvoorbeeld, ooit word nooit, iemand word niemand, iets word niks.
Letterkunde terminologie
Poësie
Klankpatrone
Dit is die herhaling van klanke in poësie, soos by rym.
Funksies van rym
- Gee patroonmatigheid aan reëls en strofes.
- Beklemtoon bepaalde woorde.
- Dit beklemtoon klanke om die stemming van 'n gedig te bepaal.
- Dit kan klanknabootsend wees.
- Dit kan beweging verbeeld.
Soorte rym
- VOLRYM: woorde rym met mekaar – aan die begin van versreëls; in die middel en die einde van dieselfde versreël en aan die einde van die versreël wat ons eindrym noem en die meeste aangetref word.
- HALFRYM:klanke rym met mekaar
Ritme
Dit word deur sinsaksent bepaal.
Vers/versreël
'n Reël van 'n gedig.
Strofe
'n Aantal reëls wat tussen tipografiese spasies staan.
Soorte strofes:
- Koeplet: tweereëlige strofe
- Tersine: driereëlige strofe
- Kwatryn: vierreëlige strofe
- Sestet: sesreëlige strofe
- Oktaaf: agtreëlige strofe
- 'n Sonnet het 14 reëls
Enjambement
Die oorgang van een versreël na 'n volgende sonder 'n leesteken, m.a.w. die sin eindig nie met die laaste woord van die versreël nie.
Enkele funksies :
- Verdoesel eindrym (aandag word van die eindrym afgelei).
- Bevorder vloeiendheid van verse.
- Versreëls en strofes word tot 'n eenheid gebind.
- Leestempo kan versnel of vertraag word.
- Klem kan verskuif word na 'n woord aan die begin van die volgende versreël.
Uitheffingstegnieke
- Alleenplasing, bv. een of twee woorde in 'n versreël.
- Skuinsdruk of hoofletters.
- Herhaling.
- Belangrike woorde staan aan die begin of einde van versreëls.
- Inversie (omgekeerde woordorde).
- Leestekens voor of/en na 'n woord.
- Wisseling in ritme.
Epiek en liriek
Epiek beteken “verhaal”. 'n Epiese gedig is 'n gedig waarin 'n verhaal vertel word.
Liriek is van die woord “lier” afgelei wat met sang te doen het. In 'n liriese gedig is sangerigheid teenwoordig. Sulke gedigte word dikwels getoonset.
Figuurlike en retoriese taal- en literêre stylmiddels
Ons kry beeldspraak wanneer twee uiteenlopende sake met mekaar verbind word en dikwels iets op 'n indirekte manier wil meedeel. Die beeld in die gedig het dan 'n implisiete, eerder as 'n eksplisiete betekenis. 'n Woord of 'n saak kan byvoorbeeld 'n ander woord of saak impliseer. Die leser moet dan die betekenis van die woord probeer insien. Dit beteken dat die leser die konteks moet bestudeer, sodat die geïmpliseerde betekenis vasgestel kan word. Dit sluit vergelykings, metafore, personifikasie, metonimia, sinekdogee en antonomasia in.
Stylfigure verkry effek deur die besondere formulering of afwyking in die woordgebruik en sinsbou. Dit het 'n styleffek en verleen groter krag of dramatiese beeld aan skryfwerk, bv. eufemisme, hiperbool, ironie, satire, litotes, sarkasme, sinestesie, metafoor, metonimia, klimaks en oksimoron.
1. Inversie
Inversie is die omkering van die gewone of natuurlike woordorde, ter wille van 'n bepaalde effek of rym, bv. lank was die dag, i.p.v. die dag was lank.
2. Elisie (klankweglating)
By elisie word klanke of 'n klankgreep uitgelaat, ter wille van 'n bepaalde effek of ritme, bv. elk’ i.p.v. elke. Die weglatingsteken ’ word gebruik.
3. Metafoor
Twee elemente van 'n vergelyking word direk aan mekaar gelykgestel (die ooreenkoms word gesuggereer), sonder die woorde “soos” of “nes”; 'n beeld word met ander woorde in die plek van die eintlike voorstelling geplaas of 'n woord word in 'n ongewone betekenis gebruik op grond van 'n vergelyking, bv. hy het 'n hart van klip, die oseaan van die lewe; “Die klein igloe van swaels” (Etienne van Heerden) waar eintlik gesê word dat die swaelnes soos die igloe van 'n Eskimo lyk.
4. Simbool
'n Konkrete verskynsel word 'n simbool wanneer daar 'n dieper of abstrakte betekenis daaraan gekoppel word, bv. die kruis, wyn en brood het vir Christene 'n godsdienstige betekenis.
5. Woordspeling
Dit is gewoonlik die humoristiese gebruik van 'n woord of woorde in meer as een betekenis. Grappe en spotprente berus dikwels op woordspeling.
6. Onderbeklemtoning
Dit is die uitdruk van iets op 'n terughoudende wyse, eerder as om die volle waarheid of al die feite te ontbloot. Op die manier beklemtoon dit dikwels die saak.
7. Geestigheid
Dit is gesegdes of uitdrukkings wat deur oorspronklikheid verras en lagwekkend en grappig is.
8. Hiperbool
Deur 'n hiperbool word iets vergroot of oordryf om dit indrukwekkend te maak en iets te beklemtoon, bv. Ek het vir julle al duisend keer gesê om opskrifte te onderstreep! (dalk net vyf keer!)
9. Vergelyking
Twee sake wat op grond van 'n sekere ooreenkoms aan mekaar gelykgestel word, word langs mekaar geplaas met die woorde “soos” of “nes” tussenin, bv. Hy is so sterk soos 'n leeu.
10. Kontras (ook antitese of teenstellling)
Dit is 'n stylmiddel waarin twee uiterstes teenoor mekaar gestel word, bv. lief en leed.
11. Sarkasme
Dit is 'n bytende, bittere spot of minagting met die doel om op persoonlike vlak te skok of seer te maak.
12. Karikatuur
'n Oordrewe geskrewe of visuele uitbeelding van 'n karakter deur die spot te dryf met persoonlike karaktertrekke, soos byvoorbeeld in spotprente waar die figuur baie groot ore het, 'n besonder groot dikraambril, groot neus, ens.
13. Ironie
Die teenoorgestelde van wat jy verwag, gebeur of die teenoorgestelde van wat bedoel word, word spottend gesê.
14. Paradoks
Dit is 'n skynbare teenstrydigheid, bv. “wit duisternis” (Stad in die mis).
15. Antitese of teenstelling
'n Teenstelling van gedagtes wat langs mekaar geplaas word om deur die kontras die uitwerking op die leser te versterk, bv. hoe meer haas, hoe minder spoed.
16. Klimaks of hoogtepunt
Die opwindendste, effektiefste of belangrikste deel van 'n verhaal. Dit is nie altyd aan die einde van 'n verhaal nie.
17. Antiklimaks
Die omgekeerde van klimaks; die onverwagte teleurstellende uiteinde of afloop; die ommeswaai van iets belangriks na iets nietigs, dikwels met 'n komiese effek.
18. Personifikasie
Dit kom voor wanneer lewelose dinge, natuurverskynsels en abstrakte begrippe die eienskappe van mense gegee word. Dit kan die vorm van 'n vergelyking of 'n metafoor aanneem, bv. “ die asem van die wind raak weg” (Die dans van die reën).
19. Punktuasie
Die plasing van leestekens. By poësie het sekere leestekens dikwels 'n spesifieke belangrike funksie binne die konteks van die gedig.
20. Tema
Die sentrale idee/s of boodskap in 'n literêre werk. 'n Teks kan meer as een tema hê en dit is soms nie vanselfsprekend/eksplisiet nie.
21. Intrige of storieplan
Die verwikkelde situasie wat 'n skrywer uitdink en waarop die verhaal gebaseer is.
22. Konflik
Dit is die stryd, worsteling of botsing tussen karakters of tussen karakters en omstandighede.
23.Dramatiese doelstelling
Die idee is om 'n bepaalde reaksie by die toeskouer of leser te ontlok.
24. Dramatiese ironie
Die karakter is onbewus van die ware toedrag van sake, maar die leser of toeskouer weet wat werklik plaasvind. Dit veroorsaak spanning, genot en dikwels gehoordeelname.
25. Dramatiese struktuur
Die bou van die drama: eksposisie, motoriese moment, verwikkeling, ontwikkeling, klimaks/hoogtepunt, ontknoping/afloop.
26. Ellips
'n Sin word onvoltooid gelaat, want die leser moet dit self voltooi. Die ellips het altyd net drie punte …
27. Retoriese vraag
'n Vraag word gestel, maar geen antwoord word verwag nie, omdat die antwoord reeds in die vraag opgesluit is. Die vraag word ook nie gevra om iets uit te vind nie, maar vir beklemtoning, bv. Weet jy hoe gelukkig jy is?
28. Polisindeton
Herhaling van die voegwoorde en en of, wat normaalweg weggelaat word, maar wat ter wille van beklemtoning gebruik word.
29. Onomatopee of klanknabootsing
Die klank van die woord stem ooreen met die geluid wat dit beskryf, bv. die kok-kok van die bosloerie.
30. Progressie
'n Geleidelike vordering of verandering totdat die klimaks bereik word.
31. Sinestese/sinestesie
'n Prikkel wat vir een sintuig bedoel is, word deur 'n ander sintuig waargeneem, bv. “ruik die groen/proe die groen” (Pappa en seuntjie stap).
32. Metonimia (oornoeming)
Twee naverwante sake waar die een genoem word, maar die ander word gesuggereer, bv. Ek lees Matthee (die boek word bedoel).
33. Sinekdogee (gedeeltelike aanduiding)
'n Gedeelte van die geheel word genoem, bv. hy bly nog onder die ouerlike dak (i.p.v. huis). Die rooiborsie het 'n nessie gebou (hy het meer as net 'n borsie).
34. Antonomasia (naamsverwisseling)
'n Eienaam word as metafoor gebruik, bv. Hy is 'n Salomo ('n wyse).
35. Oksimoron
'n Stylfiguur waarby twee teenoorgestelde begrippe met mekaar verbind word, bv. ou nuus.
36. Litotes
'n Stylfiguur waarby iets verklein word om die betekenis of bedoeling beter te laat uitkom, veral deur die teenoorgestelde te ontken, bv. dit gaan nie sleg nie (in plaas daarvan om te sê dit gaan goed).
37. Eufemisme
Versagtende uitdrukking of omskrywing, bv. Hy het heengegaan, i.p.v. Hy is dood.
38. Toneelaanwysings
Inligting wat 'n dramaturg oor die agtergrond, plek, tyd en karakters gee. Dit word aan die begin van die drama gegee. In die teks word dit in die karakter se spreekbeurt tussen hakies gegee en word neweteks genoem.
39. Vertellersperspektief
Die verteller se standpunt word vanuit 'n spesifieke hoek gesien: alwetend, alomteenwoordig, eerste- en derdepersoon.