Dirk van Rooy

Prof. Dirk Jan van Rooy (Griekwastad, Kaapkolonie, 18 September 1896 – Potchefstroom, Transvaal, Suid-Afrika, 20 November 1964) was ’n akademikus en kultuurleier.

Prof. D.J. van Rooy.

Herkoms

Prof. Dirk van Rooy se ouers, ds. Koos en mev. Brechtje van Rooy.

Van Rooy was die oudste seun van die Gereformeerde predikant ds. J.A. van Rooy (1868–1962) en sy vrou, Brechtje (née Postma, 1871–1936), wat volwassenheid bereik het. Albei sy ouers was ’n kind van die stamvader van hul familie in Suid-Afrika: Ds. Van Rooy was die sewende kind van meester Johannes Cornelis van Rooy, wat in 1858 saam met sy vrou, Anne Francoiçe Holsters, op 24 Oktober 1857 met die seilboot Karel August na Suid-Afrika verhuis het waar hulle op 26 Januarie 1858 by Port Elizabeth aan wal gestap het. Brechtje Postma was die oudste van die vyf kinders uit ds. Dirk Postma (10 Januarie 1818 – 28 Desember 1890), die stigter van die Gereformeerde Kerk, se vyfde en laaste huwelik, op 20 Desember 1869, met Johanna Wilhelmina van Biljon (24 Mei 1854 – 12 Julie 1901), wat volwassenheid bereik het nadat een kleintyd oorlede is.

Aan die Postma-kant van die familie was Dirk van Rooy se oom ds. Willem Postma (1874–1920), bekend as die skrywer dr. O'kulis. Sy Postma-tantes was Laurika (1875–1905), prof. J.A. du Plessis se eerste vrou; Aletta (1876–1957), prof. Du Plessis se tweede vrou (ná Laurika se dood); en Maria (1881–1966), die digter, psalmberymer, predikant en teoloog Totius se vrou. Van sy neefs was proff. Stephanus du Toit, Wicus du Plessis en Hugo du Plessis. Die beeldhouer Laurika Postma was ’n niggie van hom.

Tien kinders (van wie nege grootgeword het) is uit prof. Dirk van Rooy se ouers se huwelik gebore: twee in die tyd dat sy vader student was aan die Teologiese Skool Burgersdorp, naamlik Jan Dirk (Februarie – Augustus 1894) en Johanna (Nan, 1895–1975). Sy vader was 1895 tot 1898 leraar van die Gereformeerde kerk Postmasburg en nou volg hy en Claartje (Kaat, 1898–1977). In ds. Van Rooy se dienstyd as leraar van die kombinasie Waterberg–Pietersburg volg Willem (1899–1972), Anne Francoiçe (1900–1992), Jacobus (op Steynsburg, 1901–1981) en die tweeling Aletta Jacoba (Lettie, 1904–1980) en Martinus Paul (Boet, 1904–1973). Laastens, nadat ds. Van Rooy die beroep aangeneem het na Bethulie, waar hy sou arbei van 1905 tot hy sy emeritaat in 1931 aanvaar het, kom Laurika (Riek, 1907–1994) aan die beurt.

Kinderjare

Dirk Jan van Rooy is in Noord-Kaapland gebore terwyl sy vader predikant was van die Gereformeerde kerk Postmasburg, sy eerste werkkring nadat hy sy teologiese opleiding voltooi het aan die Teologiese Skool Burgersdorp. Op Postmasburg het ds. Van Rooy gearbei van 1895, tot hy en sy gesin in 1898 na Nylstroom verhuis het nadat hy die beroep aangeneem het na die kombinasie Waterberg–Pietersburg. Dirk Jan se moeder moes in die afwesigheid van haar man, wat op kommando was met genl. C.F. Beyers en later op parool in Pretoria, ses klein kindertjies versorg, terwyl die pastorie self in ’n kamphospitaal omskep is. In Julie 1905, toe Dirk agt jaar oud was, het die gesin die gemeente verlaat en verhuis na Bethulie, ds. Van Rooy se derde en laaste werkkring waar hy en sy gesin diep spore sou trap in kerklike kringe, maar ook in wyer verband. Ds. Van Rooy het die besluit om die beroep na die Gereformeerde kerk Bethulie aangeneem deels ter wille van sy gesin sodat sy hulle in ’n meer bekende omgewing die trauma van die oorlog kon verwerk.

Opleiding

Die personeel van die Potchefstroom Gimnasium in 1916. Agter: Johan Schutte, Sarel Yssel, L.J du Plessis, D.J. Van Rooy. Voor: Hester Duvenage, mej. Zerwick, J.J.A. (Ad) Coetsee, skoolhoof, M.M. Aucamp en G. Mustra. Een naam ontbreek.

As leerling en gedurende sy studentejare het Dirk van Rooy uitmuntend presteer en deurgaans met lof geslaag. Hy verwerf die Robertson-beurs van die Grey-universiteitskollege, Bloemfontein, nadat hy in 1911 die matrikulasie-eksamen op Bethulie afgelê het. In 1914 behaal hy die B.A.-graad met wiskunde, toegepaste wiskunde en natuurkunde as hoofvakke. Hierna verwerf hy die Uniale O.1-Onderwysdiploma in 1918 aan die Transvaalse Universiteitskollege, Pretoria, sit sy studie in wiskunde aan dieselfde inrigting voort, en behaal die M.A. in 1922. In 1933 lê hy die doktorale eksamen af aan die Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam, Nederland.

Akademiese loopbaan

Van 1915 tot 1923 was hy onderwyser in wiskunde en natuur- en skeikunde aan die Potchefstroomse Hoër Gimnasium. Op 1 Mei 1923 het hy tydelik lektor geword aan die Potchefstroomse Universiteitskollege, daarna op 1 Januarie 1924 senior lektor en drie jaar later hoogleraar in wiskunde en toegepaste wiskunde, tot sy aftrede in 1961.

In die akademiese bedrywighede aan die kollege het Van Rooy 'n besonderse plek ingeneem. Van 1924 af was hy lid van die senaat en word dekaan van die fakulteite natuurwetenskappe (1929–'30, 1951–'52) en lettere en wysbegeerte (1939–'40, 1948–'49). Voorts dien hy van 1923 tot 1961 in ses verskillende senaatkomitees, word ondervoorsitter van die senaat en later plaasvervangende rektor. Voorts dien hy ook in die senaat van die Universiteit van Suid-Afrika, en soms ook as dekaan van die fakulteit natuurwetenskappe.

Akademiese leier

Buite universitêre kringe het hy op akademiese gebied ook 'n groot rol gespeel. In 1942 het hy volle lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns geword en in September 1954 verteenwoordig hy die Potchefstroomse Universiteit op die Internasionale Wiskundige Kongres. Nadat hy deur sy loopbaan verskeie publikasies, onder meer talle wiskundehandboeke, die lig laat sien het, het die Akademie ’n jaar ná sy dood besluit om ’n jaarlikse wiskundeolimpiade te hou en om die Dirk van Rooy-medalje daaraan te koppel. Etlike jare lank was hy lid van die Transvaalse en Vrystaatse Raad van Eksaminatore, lid van die Gemeenskaplike Matrikulasieraad van 1951 tot 1963 (voorsitter, 1956–'57) en voorsitter van die Transvaalse tak van die Suid-Afrikaanse Wiskundevereniging. In 1954 het hy lid geword van die advieskomitee vir die Nasionale Fisiese Laboratorium van die WNNR, in 1961 voorsitter van die komitee vir die Wiskundewoordeboek en in 1962 lid van die Adviserende Universiteitskommissie.

Breër betrokkenheid

Personeel en studente van die Potchefstroomse Universiteitskollege, 1933. Prof. Van Rooy is links bokant prof. Ferdinand Postma, wat in die middel is.

In die kulturele, sosiale en politieke lewe was Van Rooy besonder bedrywig. Van 1932 tot 1939 was hy veldkornet en later kommandant van die Voortrekkers op Potchefstroom en lid van die hoofbestuur van die Reddingsdaadfonds. Gedurende die Tweede Wêreldoorlog (1939–'45) onttrek hy hom aan die Voortrekkers en wy sy kragte aan die Ossewabrandwag, veral as jeugleier. Hy dien van 1943 in die Groot Raad en word voorsitter daarvan (1947 tot Januarie 1954). In 1962 het hy lid van die Potchefstroomse stadsraad geword, lid van die bestuurskomitee (voorsitter, 1963) en in 1964 burgemeester.

Ook in die sportlewe het hy intens belanggestel en was 'n rugbygeesdriftige. In 1920 was hy kaptein van die PUK-span wat die Blaine-beker verower het. In die politieke lewe was hy 'n kragtige voorstander van die republikeinse staatsvorm en het dikwels as spreker by feesgeleenthede opgetree. Van Rooy was 'n getroue lidmaat van sy kerk, die Gereformeerde, en dien in verskeie kerklike liggame: as diaken, ouderling en in verskeie deputate. Onvermoeid het hy hom beywer vir sekere leeropdragte aan die PUK, soos geloofsleer (1940), lewens- en wêreldbeskouing (1950) en later interfakultêre wysbegeerte. Hy het aan die voorpunt van alle Calvinistiese bewegings gestaan, soos die Vereniging vir Christelike Hoër Onderwys (1917), Christelike Unie (1925), Calvinistiese Bond (1929), en veral van die Afrikaanse Calvinistiese Beweging, waarvan hy van 1954 tot 1961 voorsitter is. Soos in sy redevoerings is Van R. in sy geskrifte helder, saaklik en wetenskaplik.

Skrywer

Van Rooy het heelwat geskryf, veral op sy eie vakgebied. Hy was medewerker aan Rekenkunde vir middelbare skole (1922), Algebra en driehoeksmeting vir middelbare skole (1926), Beginsels en metodes vir die hoër onderwys (1949) en Linegre algebra en meetkunde (1961). Onder sy monografieë tel: Analitiese meetkunde van die plat vlak (1946), Analitiese meetkunde (deel 1, 1956) en Die beginsels van die onderwys van algebra en meetkunde (1966). Hy het ook artikels oor Christelike nasionale onderwys, staatkunde, wiskunde en natuurwetenskap geskryf, veral in die tydskrifte Koers (waarvan hy sekretaris van die eerste redaksie was) en Die Kerkblad, oorgaan van sy kerkverband. Hy het ook bydraes in Koers in die krisis (deel 1, 1935), Eeufeesboek van die Geref. Kerk (1959) en Agter tralies en doringdraad (1953) gelewer. In 1947 verskyn Ek en my huis, 'n boek wat hy in samewerking met sy vrou vir jong mense opstel. As sekretaris-redakteur van Koers (1933–43, 1945) het hy redaksionele en administratiewe werk behartig.

Afsterwe

Die Universiteit van Pretoria het op 19 November 1964 besluit om die eregraad D.Sc. aan hom toe te ken. Die universiteit het dit oorweeg om die besluit daardie nag telefonies aan hom oor te dra, maar aangesien hy die volgende dag ’n vergadering in Pretoria moes lei en vroegoggend vanaf Potchefstroom sou vertrek, het hulle daarteen besluit. Die nuus het hom nooit bereik nie, want hy is skielik vroeg die volgende oggend op die kruin van sy loopbaan oorlede toe hy op die punt was om te vertrek.

Waardering

Dirk en Corrie van Rooy.

Prof. J. Chris Coetzee skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel II: "As opvoedkundige was Van Rooy 'n geëerde, bekwame, hardwerkende en geliefde man . . . As mens was (hy) onkreukbaar in al sy doen en late, beskeie en dienswillig in die omgang en 'n volmaakte vriend. Hy het die gawe besit om die moeilikste vraagstukke so helder, saaklik en metodies te stel en te beantwoord dat selfs die gewone eerstejaarstudent sy onderrig geniet en gewaardeer het."

Sy akademiese verdienstes is in dankbare herinnering bestendig deurdat die goue pennings wat die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns in 1965 vir die wiskunde-olimpiade ingestel het, sy naam dra. In die jaar ná sy dood is die penning van die stadsraad van Potchefstroom aan hom toegeken.

Gesinslewe

Dirk van Rooy is op 24 Desember 1919 getroud met Cornelia Adriana (Corrie, Nylstroom of Volksrust, 18 Junie 1898 – Potchefstroom, 7 Maart 1980), ’n dogter van die Transvaalse skoolinspekteur Jan Leendert Moerdijk en sy vrou, Cornelia Dorst, en 'n suster van die vermaarde argitek Gerard Moerdijk, wat onder meer die Gereformeerde kerk op Bethulie ontwerp het waarin Dirk se vader die woord bedien het van Oktober 1924 tot April 1931. Dirk Jan en Corrie van Rooy het vier kinders gehad: Albertus Jacobus (Bertus, Potchefstroom, 8 November 1920 – Pretoria, 31 Oktober 2001, in ’n stadium vise-president van die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing), Cornelia (Nellie, Potchefstroom, 23 Desember 1922 – Potchefstroom, 7 November 2011), Dirk Jan Leendert (Dirk, Potchefstroom, 25 April 1924 – Pretoria, 20 Augustus 2011) en Gerard Moerdyk (Gerard, Potchefstroom, 28 April 1928 – Centurion, 14 Februarie 1996).

Bronne

• (af) Krüger, prof. D.W. en Beyers, C.J. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers, 1977.
• (af) Die familie Van Rooy in Suid-Afrika