Geskiedenis van die Boererepublieke

Gedurende die negentiende eeu was die Boererepublieke onafhanklike, Nederlands-sprekende lande in Suidelike Afrika gewees. Die ontstaan van die republieke is in die naloop van die Groot Trek te vinde. Die voortrekkers het klein republieke gestig, maar voor 1852 is hierdie republieke nie deur die Britse of die Kaapse regerings erken nie en is die voortrekkers steeds deur die Kaapse hof as Britse burgers beskou. In 1852 kry die voortrekkers noord van die Vaalrivier onafhanklikheid en die Transvaalse Republiek (later die Zuid-Afrikaansche Republiek) word gestig, met die Sandrivier Konvensie, en in 1854 word die Vrystaatse Republiek ook erken met die Bloemfontein Konvensie.

Die Boererepublieke wat na die Groot Trek ontstaan het.

Die ontdekking van diamante in die Kimberley-gebied (1869) en goud in die Witwatersrand (1886) lei uiteindelik tot die Tweede Vryheidsoorlog (1899-1902). Met die Vrede van Vereeniging (31 Mei 1902) word die Boererepublieke Britse kolonies.

Oorsig

'n Klein gemenebes

Ná die Britse anneksasie van Natalia, het die Voortrekkers hulle regoor Transvaal, die Noord-Kaap en die Vrystaat gevestig. Die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) kom in 1852 en die Republiek van die Oranje-Vrystaat (OVS) in 1854 tot stand. Verskeie kleiner republieke gesentreer rondom familiegroepe is ook gestig, soos die republieke van Stellaland, Goosen, Lydenburg en Vryheid.

Vanaf 1837 tot 1852 het die Voortrekkers se denke ontwikkel van koloniale oriëntasie tot volledige selfbeskikking op eie grondgebied. Vir die Trekkers moes die gemeenskap of gemenebes wat hulle wou stig, net soos by die ou Kaapse patriottebeweging, die algemene welsyn van al die lede van die gemeenskap bevorder. Die vestiging van die twee republieke het groot uitdagings aan die verskillende presidente en Volksraadslede gestel. Groot dele van die Suid-Afrikaanse binneland was onbewoon en moes getem word. Staatsadministrasie moes gevestig word, hoofstede aangelê word, infrastruktuur ontwikkel word en verhoudings met die inheemse bevolkingsgroepe gevestig word.

Teen 1880 het die Britse goewerneur na die Vrystaatse republiek verwys as ’n modelrepubliek.^[1] “In die Vrystaat was daar 'n lewende gevoel dat die regering en gemeenskap een is ,iets wat in die suide heeltemal afwesig was of baie onseker was.” Daarby was die OVS teen 1888 die deel van Suid-Afrika wat die beste bestuur is deur middel van ’n suksesvolle staatsadministrasie en belastingstelsels. Kwessies soos die Basoetoe-oorlog en grensgeskille met Brittanje is opgelos deur middel van diplomasie. Bekwame presidente is ondersteun deur ’n sterk, maar klein staatsdiens.

Die vryheidsideaal en onafhanklikheid van ’n gemeenskap gevestig op gesonde regsbeginsels word treffend deur die woorde van die Vrystaatse volkslied verwoord:

Sing burgers, die lied van vryheid
En sing van ons eie volksbestaan
van vreemde oorheersing vry
Ons klein gemeenskap
is op orde, wet en reg gevestig
Ons het ’n plek tussen die state
Ons het ’n plek tussen die state

Daarteenoor noem Giliomee dat die ZAR kenmerke van ’n mislukte staat getoon het. In die ZAR was ’n chaotiese staatsadministrasie en finansies. Konflikte is deur middel van militêre geweld onderdruk wat op ’n stadium selfs gelei het tot ’n burgeroorlog. Verskillende faksies, dorpe en gemeenskappe het die regering se gesag ondermyn. Die ZAR kon nie ’n vreedsame manier vind om minderhede in hul grondgebied te akkommodeer nie.

Die ontdekking van goud en diamante

Die twee Boererepublieke se landelike gemeenskappe was aanvanklik deur ’n rustige bestaansekonomie gekenmerk, wat grotendeels gerig was op die versorging van families, grondbesit en landbou. Bybelkennis, natuurkennis en die voortdurende stryd om vryheid het die landelike bevolking se waardes en welstand bepaal.

Die nywerheidsrewolusie in Brittanje het ’n vraag na nuwe markte en nuwe grondstowwe geskep. Met die ontdekking van diamante in Kimberley in 1869 wou Brittanje ten alle koste die twee republieke weer in die greep van die Britse Ryk kry. Alhoewel Kimberley aanvanklik binne die Vrystaatse republiek geval het, het die Britse owerheid die Vrystaatse aanspraak betwis. Die grensgeskil is na ’n lang onderhandelingsproses opgelos. Die Vrystaat het sy aanspraak op die Kimberley-diamantvelde verloor, maar het ’n paar duisend pond as vergoeding gekry. President Brand het die fondse aangewend om die Vrystaatse Republiek se staatsdiens en infrastruktuur te versterk.

Prospekteerders en goudsoekers het die ZAR reeds van 1850 af deurkruis. In Pelgrimsrus het ’n hele dorp ontstaan toe spoelgoud daar ontdek is. Die ontdekking van ryk goudriwwe in die Witwatersrand gedurende 1886 het daartoe gelei dat mense van heinde en verre na die ZAR gestroom het. Die eens kapitaalarm ZAR het oornag welvarend geword. ’n Goudstad het uit tentdorpe verrys. Teen 1888 was daar reeds 103 goudmyne aan die Rand. Die wit bevolking van Transvaal was 230 000 in 1895, teenoor die 40 000 in 1875. Johannesburg het ’n bevolking van 100 000 gehad waarvan 75 000 uitlanders was. Die impak van die statistiek op die ZAR kan eers verstaan word as die getalle vergelyk word met Pretoria se inwonertal van 6000 en Potchefstroom se 5000 inwoners.

Die dramatiese ekonomiese en maatskaplike omwenteling wat die ontdekking van goud en diamante teweeg sou bring, het landelike Boere onverhoeds betrap. Die nuwe stedelike gemeenskappe was heterogeen, kapitalisties, individueel, en beweeglik ten opsigte van woonplek, beroep, status en welstand. Die politieke en kulturele verskille het vinnig tot ernstige konflik gelei.

Die Transvaalse protesbeweging

Teen 1877 was die ZAR nog glad nie ’n sterk of stabiele republiek nie. Enkele maande voor die Britse anneksasie van Transvaal skryf die staatsprokureur Jorissen dat daar nie iets soos ’n “heg-aaneengesmede volk” bestaan nie. Daar was geen koerant wat die regering gesteun het nie. Die inwoners het ver uitmekaar gebly met die uitsondering van ’n paar dorpe. Die oordrewe individualisme het tot gevolg gehad dat elke burger in sy eie oë die staat was. Die ZAR se eerste paar dekades is gekenmerk deur weifelende leierskap, klein oorloggies, klein politiek, interne rusies en twiste.^[2] Omdat daar met die anneksasie van Transvaal op 12 April 1877 deur sir Shepstone 'n burgerlike protesbeweging ontstaan het wat Suid-Afrika onherroeplik verander het.

Paul Kruger

President Paul Kruger

Die vader van die burgerlike protesbeweging was sonder twyfel die 52-jarige Paul Kruger. Kruger se taak was uiters moeilik:

Aanvanklik het dit voorgekom asof die Britse anneksasie met gelatenheid deur die Transvaalse burgers aanvaar is en asof die vestiging van Britse gesag oor die hele Suid-Afrika ’n voldonge feit was.
Die verswakte president Burgers het kort na die Britse anneksasie die land verlaat.
Een van sy kinders was baie ernstig siek en sy vrou ongesteld.
Sy invloed was beperk tot Transvaal en met die uitsondering van die Vrystaatse presidente, het hy nog nooit ander staatsmanne van formaat ontmoet nie.
Hy het nog nooit die see gesien nie en Kaapstad nog nooit besoek nie.
Hy kon nie Engels praat nie en was nog nooit vantevore in die buiteland nie.
Kruger het nie geleentheid gehad om die Transvaalse Boere oor ’n protesbeweging te raadpleeg nie. Hy het ook geen sekerheid gehad of sy protes teen die anneksasie enige openbare steun geniet nie.

Kruger was oortuig dat die Britse anneksasie nie net gelate aanvaar kon word nie. Sy strategie het op die aanname berus dat die burgers bokant hul interne verskille moet uitstyg deur hande te vat en saam teen Brittanje op te staan. Om die doel te bereik, het Kruger ’n binnelandse en buitelandse strategie ontwikkel.

1. Kruger se buitelandse strategie

Sigbare verset

Na anneksasie het lord Shepstone Londen laat weet dat die protes blote formaliteit was en dat die Transvalers met die toestand tevrede was. Hierdie valse beeld van gewillige Transvaalse onderdane was die oorsaak dat die Britse owerheid simpatiek was teenoor Kruger se aandrang op die behoud van die Hollandse taal en die Boere se tradisies en lewensgewoontes. Hulle was egter onverbiddelik oor die finaliteit van die anneksasie. Kruger het moeite gedoen om die binnelandse verset teen anneksasie so sigbaar te maak dat selfs die optimiste in Brittanje dit nie meer kon ignoreer nie. Kruger het ook lord Shepstone se swak landsadministrasie en sy swak verhoudinge met die inheemse bevolking ontmasker.

Demokratiese benadering

Kruger se konsekwente standpunt was dat slegs ’n amptelike demokratiese volkstemming legitimiteit aan die Britse bewind kon gee. Brittanje het deurgaans geweier om dit toe te staan en daardeur ’n basiese demokratiese reg opgeoffer vir hul imperialistiese strewes.

Kontak met die Britse opposisie

Kruger het na die liberale opposisieparty in Brittanje uitgereik. Vreemd genoeg het die liberale opposisie baie meer begrip getoon vir die morele hoë gronde van die Transvaalse burgers. Kruger se Engelse vriende in die opposisie het selfs ’n goue ring vir hom geskenk waarop die getal stemme teen anneksasie gegraveer was, asook die woorde: Hou moed, u saak is regverdig en moet seëvier.

In 1880 is die Britse premier, Disraeli, se Tory-regering deur Gladstone se liberale party tot ’n val gebring. Kruger is hierdeur bemoedig, veral omdat Gladstone in die aanloop tot die verkiesing beloof het dat hy reg aan die Transvalers sou laat geskied. Vir Kruger was dit ’n ontsaglike teleurstelling toe Gladstone sy beloftes verbreek het. Hy het selfs kort voor die Eerste Vryheidsoorlog ’n laaste persoonlike beroep op Gladstone gedoen. Sy ontnugtering in Gladstone se leë beloftes en koue skouer was een van die oorsake wat hom uiteindelik as laaste opsie die wapen teen Brittanje laat opneem het.

Kontak met stamlande

Kruger het Transvaal as onervare politikus verlaat en in Europa vir die eerste kennis gemaak met die wee van internasionale diplomasie. Die buitelandse besoeke het hom bekend gemaak en op die voorgrond gestel. Kruger het sy buitelandse besoeke gebruik om veral met Duitsland en Nederland kontak te maak. In Nederland het hy onder andere kennis gemaak met die Gereformeerde Kerklike kringe en noue bande gesmee met dr. Abraham Kuyper wat later Eerste Minister van Nederland sou word.

2. Kruger se binnelandse strategie

Die mobilisering van Transvalers

Na die aanvanklike gelatenheid het daar baie spoedig ’n gesindheidsverandering onder die Transvaalse burgers plaasgevind. Op ’n volkskongres te Doornfontein is 6591 stemme teen anneksasie uitgebring teenoor die 597 ten gunste daarvan. Die verlies aan vryheid het iets teweeg gebring wat onafhanklikheid nie kon doen nie, naamlik om die Transvaalse Boere as volk saam te snoer.

Van simpatie na vennootskappe onder Boere

Waar Kruger in Transvaal geen steun van die Transvaalse pers gehad het nie, het hy nie geaarsel om simpatieke media in ander provinsies te gebruik om sy saak te bevorder nie. Dit was uiters geslaagd. Kruger het veral moeite gedoen om met die Kaapse Afrikaners kontak te maak. Jan Hofmeyr, S.J. du Toit en ander het ’n pro-Transvaalse versoekskrif aan die Kaapse goewerneur gestuur vir voorlegging aan koningin Victoria.

Ook in die Vrystaat is Kruger hartlik ontvang. Alhoewel Brand huiwerig was om betrokke te raak, het die Vrystaatse Volksraad met ’n groot meerderheid ten gunste van die herstel van Transvaalse onafhanklikheid besluit.

Uit simpatie vir die Transvalers, het die Natalse Afrikaners geweier om by die Anglo-Zoeloeoorlog betrokke te raak. Hulle het Kruger se standpunt gesteun dat hulle die Britse leër slegs sou ondersteun indien Brittanje onafhanklikheid sou verseker. Dit is geen verrassing dat Brittanje geweier het nie. Tydens die vernietigende slag van Isandlwana het die Zoeloes die Britse leër verslaan. Koningin Victoria se kleinseun is tydens die slag dood.

Die anti-anneksasie-beweging het ’n breë Suid-Afrikaanse vraagstuk geword met morele steun van baie Engelssprekendes.

Belasting

Die oorskatting van die Britse militêre vermoëns in Suid-Afrika, die onderskatting van die omvang van die verset teen anneksasie, tesame met swak landsadministrasie, was van die grootste foute wat Shepstone en sy latere opvolgers gemaak het om steun onder die plaaslike bevolking te wen. Kruger het in die laaste helfte van 1880 al meer begin voel dat lydelike verset nie meer baat nie. Vanuit sy Christelike oortuiging het hy homself as ’n man van vrede beskou. As realis was hy baie bewus van die mag van Brittanje. Sake het spoedig op ’n punt afgestuur waar Kruger nie meer die burgers langer in toom kon hou nie. Die vonk by die kruitvat was toe Piet Bezuidenhout van Potchefstroom saam met ’n aantal Lydenburg-burgers geweier het om verder belasting te betaal aan ’n administrasie wat hulle nie as wettig erken nie. Kruger het hom na die toneel gehaas, maar agtergekom die gemoedere loop oor. Binne ’n paar dae het 8000 tot 10 000 mense by Paardekraal saamgekom. Oorlog teen Brittanje kon nie meer gekeer word nie.

Oorlog

Op 16 Desember is ’n Boerepatrollie op die kerkplein van Potchefstroom met Engelse geweervuur begroet. Die Eerste Vryheidsoorlog het begin. Die oorlog was egter van korte duur vanweë die Transvalers se klinkende oorwinnings by Laingsnek, Schuinshoogte en Majuba. Die klinkklare oorwinning by Majuba het die Britse Ryk tot in sy fondamente geskud. Naas Bloedrivier was dié slag een van die belangrikste veldslae vir die Afrikaner. Aan die Britse kant het 92 soldate gesneuwel, 135 is gewond en 53 is gevange geneem, terwyl slegs een burger gesneuwel het en vyf gewond was. Brittanje was genoodsaak om vredesonderhandelinge aan te knoop wat aan die ZAR selfbestuur sou gee.

Gevolge van die Eerste Vryheidsoorlog

Beperkte onafhanklikheid

Die Pretoria Konvensie van 1881 het nie volle onafhanklikheid vir Transvaal gegee soos hulle voor 1877 gehad het nie. Kruger het egter geredeneer ’n halwe eier is beter as ’n leë dop. Om dié rede het Kruger geskik vir volkome selfregering wat binnelandse sake betref, maar Britse oppergesag wat buitelandse beleid betref. Kruger het al die Transvalers agter hom verenig, die simpatie van die Europese gemeenskap bekom, en die aktiewe steun van Afrikaners regoor Suid-Afrika gemobiliseer.

Vryheid is voorlopig herwin, maar Kruger sou voortaan die vryheid met alle mag en krag verdedig. Die Pretoria Konvensie het, soos die latere Verdrag van Versailles na die Eerste Wêreldoorlog, die kiem van die toekomstige oorlog vervat. Vir die Britse Ryk het Majuba die simbool van vernedering geword. Hulle sou nie rus voordat Transvaal vernietig was nie.

Na drie jaar van protes het Kruger na vore getree as simbool van Boervolk se vryheidstrewe, diplomaat, Afrikaanse kampioen en staatsman wat ver buite die grense van sy eie land gehuldig is. Die volharding, toewyding en integriteit waarmee hy as Calvinis geprotesteer het, het aan hom groot geloofwaardigheid gegee. Ook in Brittanje is Kruger erken as die amptelike leier van die Transvalers, terwyl Afrikaners regdeur die land hom as kampvegter vir hul nasionale ideale beskou het.

Afrikaanse Taalbeweging

Die Paarlse Afrikaanse taalaktivis en medestigter van die Genootskap van Regte Afrikaners, S.J. du Toit, het Kruger se Kaapse bondgenoot geword. Die Eerste Taalbeweging was uitgesproke ondersteuners van die Transvaalse onafhanklikheidstrewe. Die vriendskap tussen Du Toit en Kruger was die grondslag van ’n Afrikaanse nasionale beweging wat gestalte gekry het toe Du Toit die hoof van onderwys in Transvaal geword het. So het die Afrikaanse taalbeweging wat in die Kaap begin het, neerslag gevind in die noorde van Suid-Afrika. Afrikaans sou mettertyd vir die Boervolk die simbool en draer word van kulturele identiteit en protes teen Britse oorheersing en verengelsing.

Kulturele vryheid

Die beperkte onafhanklikheid het ’n staatkundige ruimte vir kulturele vryheid geskep. Die twee dekades was lank genoeg was om Boervolk in staat te stel om ’n eie identiteit en tradisie te ontwikkel. Die Anglo-Boereoorlog kon die identiteit nie uitwis nie, maar het dit versterk.

Nuwe oorlogswolke

Cecil John Rhodes. Rhodesië is na hom vernoem voordat die land na onafhanklikheid Zimbabwe geword het.

Britse imperialiste soos die Kaapse premier, Cecil John Rhodes, en Alfred Milner was meedoënloos in hul strewe om beheer te kry oor die Transvaalse en Vrystaatse goudvelde. Brittanje het die uitlandervraagstuk en stemregkwessie as verskoning gebruik om volgehoue druk op die Transvaalse regering te plaas. In 1895 het die skatryk Rhodes selfs gepoog om met behulp van sy vertroueling, Leander Starr Jameson, en met goedkeuring van die Britse minister van kolonies, lord Chamberlain, deur middel van ’n staatsgreep, Kruger se regering omver te werp. Die Jameson-inval het klaaglik misluk en Rhodes moes as eerste minister bedank. Brittanje was weereens verneder.

Cecil John Rhodes. Rhodesië is na hom vernoem voordat die land na onafhanklikheid Zimbabwe geword het.

In dieselfde jaar as die Jameson-inval is die Bloukrans-monument ter herdenking van die 1838-moorde tydens die Groot Trek opgerig. Die Transvaalse kommandant-generaal Piet Joubert het persoonlik fondse vir die monument ingesamel en ook die onthulling van die hoeksteen waargeneem. Aan die een kant van die monument staan die woorde: “Zij kochten ons land met hun bloed.” Binne die konteks van 1895, toe die oorlogswolke digter oor die twee republieke saampak, bevestig die woorde Boervolk se verbondenheid aan die land en die duur prys wat hulle vir vryheid betaal het.

Boervolk het deeglik besef wat Rhodes en Milner se doelwit was. Tydens een van die vele samesprekings met Britse verteenwoordigers, het Kruger teenoor Milner uitgeroep: “Dit is nie stemreg wat julle wil hê nie, maar my land!” Die Vrystaatse republiek kon nie op die kantlyn staan in geval oorlog sou uitbreek nie. Na die Britse anneksasie van die diamantvelde en die Eerste Vryheidsoorlog, het ’n hegte verhouding tussen die republieke ontwikkel. Om dié rede het Steyn in September 1899 aan die Vrystaatse Volksraad gevra: “Kan de eene Afrikaner neutraal blijven wanneer de andere voor Afrika sterft?”

Tussen vuur en bloed

Op 11 Oktober 1899 word oorlog verklaar tussen die twee Boererepublieke en Brittanje. Na die val van Bloemfontein en Pretoria, in minder as ’n jaar nadat oorlog verklaar is, het Brittanje gemeen die oorlog is verby.

Generaal CR de Wet

Die Boeregeneraals het nie moed opgegee nie, maar onder leiding van Christiaan de Wet ’n nuwe krygstaktiek ontwikkel wat later bekend sou word as guerrilla-oorlog. Beweeglikheid is as suksesvolle wapen gebruik. Klein groepies krygers het die Britse soldate aangeval, van voorrade beroof en spoorlyne en brûe opgeblaas. Die guerrilla-oorlog was effektief, maar het nie sonder groot persoonlike ontbering gepaard gegaan nie.^[3]

" Bittereinders te velde

Hoe kan die rykes van 'n ryk ooit weet

dat ons sou veg vir ruimtes van ons land

Al moes ons in die veld rysmiere eet"

Bittereinders te velde

Lord Milner

Om die Boerekommando’s te ontmoedig, het die Britte ’n verskroeideaardebeleid gevolg, waarvolgens die Boere se huise, plase, lande en vee vernietig is. Milner het sy verskroeideaardebeleid as verskoning gebruik om die duisende vroue en kinders wat daardeur dakloos gelaat is, in konsentrasiekampe te plaas. In hierdie helkampe is vroue en kinders blootgestel aan die ergste vorme van lyding en ontbering. Verskeie Afrikaanse digters het ná die oorlog deur hul digkuns die tragedie van die kampe probeer verwoord, soos Totius se gedig, “In die kamp”:

Kind:

My moeder, my moeder, ek het tog so honger;

Kom gee tog vir my so klein stukkie brood!

Moeder:

My kindjie, jou moeder weet jy het honger,

Maar kom rus eers in jou moeder se skoot.

Kind:

My moeder, ag, help my, ek kan nie meer loop nie;

Ek voel tog so moeg al; my honger is groot.

Moeder:

My kindjie, jou moeder die weet dat jy moeg is,

Maar slaap bring versterking op moeder se skoot.

Kind:

My moeder, ek kan nie, ek het tog so honger,

Gee eers aan jou kleintjie ’n klein stukkie brood.

Moeder:

Nee, kom maar my liefling rus eers in my arme,

En as jy ontwaak, help die Heer uit die nood.

Kind:

Ek kan nie meer wag van honger, my moeder;

Maar waarom tog so? Het die Heer ons verstoot?

Moeder:

Nee, liefste, verstoot sal die Vader ons nimmer,

Maar hier in die tent is geen krummeltjie brood

Kind:

Geen brood nie, my moeder, ek kan nie meer hou nie,

Moet ek dan verhonger op moeder se skoot?

Moeder:

Nee, kindlief, die son is al amper weer onder,

En weer is dit awend, dan kry ons weer brood.

Haar kleintjie slaap in die soete gedagte:
As ek ontwaak help die Heer uit die nood.
Die moeder ontvang met vermagerde hande
Haar deeltjie oplaas – maar die kindjie was dood.

Vrou en kind in 'n konsentrasiekamp

Dikwels het vroue en kinders nie net onder die Britse bevelvoerders gely nie, maar veral onder die hand van Afrikanerjoiners. Voor die Anglo-Boereoorlog was Irene nie net die eerste spoorwegstasie tussen Pretoria en Johannesburg nie, maar veral bekend as ’n “verrukelijkste picnic-plaats”. Die Irene-konsentrasiekamp is in 1901 op die plaas Doornkloof gevestig en teen die einde van die oorlog was daar 5700 persone in die kamp. Twee Afrikanerjoiners, ’n ene Scholtz en Esselen, was die eerste twee kampkommandante. Onder hul leiding het die toestande in die kamp vinnig versleg. Weens siektes, blootstelling, swak voorsiening van lewensmiddele en onvoldoende mediese sorg, het daar in die Irene-konsentrasiekamp in ’n kwessie van enkele maande ongeveer 1200 persone gesterf waarvan meer as ’n duisend kinders onder 15 was. In ’n stadium is selfs die vrywillige verpleegsters die kamp verbied.

Eers nadat die inwoners uit desperaatheid vertoë tot die Britse bevelvoerders gerig het, word drie dames weer toegelaat om hulp te verleen, onder andere Henrietta Armstrong, een van die stigterslede van die latere Suid-Afrikaanse Vrouevereniging. Alhoewel daar ’n gemiddeld van 540 siekes per dag was, het die kampowerheid bepaal dat daar op geen stadium meer as ses verpleegsters in die kamp mag wees nie. Die dokter, C Louis Leipoldt, het ’n gedig oor haglike toestande in die Irene-konsentrasiekamp geskryf met die titel: “’n Nuwe liedjie op ’n ou deuntjie”. Hieronder is ’n kort uittreksel:

Lizzie van Zyl

Siembamba, siembamba
Mamma se kindjie, Siembamba!
Vou maar jou handjies saam, my kind:
Hoor tog hoe huil die Noordewind!
Hier in die kamp is alles stil,
Net maar die wind waai waar hy wil;
Net jyself kan kreun en steun:
Niemand sal dit hoor nie, my seun

Siembamba, siembamba,
Mamma se kindjie, Siembamba!
Kinkhoes en tering, sonder melk
Bitter is vir jou die lewenskelk!
Daar is jou plek by die graffies daar-
Twee in een kissie, ’n bruilofspaar!
Al wat jy wen is dat ons onthou
Alles vir ons en niks vir jou
Vou maar jou handjies dig tesame
Sluit maar jou ogies en sê – ame…

Abraham Carel Wessels in die Bloemfonteinse konsentrasiekamp was sterk genoeg om die kamp te oorleef.^[4]

Die Afrikanerjoiners het in die Irene-kamp ’n “kraal” as strafmaatreël vir vroue geskep. Dit was ’n kaal veld en rotse omhein met doringdraad, waar vroue soms vir ’n hele dag sonder kos of water gelos was omdat hulle “oproermakers” was, of bloot omdat hul mans nog op kommando was. ’n Vrou wat gedurende Esselen se tyd daar opgesluit was, moes die aand uitvind dat haar kind gedurende die dag gesterf het. Selfs die protes van die gemeenskap oor die martelingmetode het niks gehelp nie. Esselen het aan die Britse bevelvoerders gerapporteer dat hy verskeie male die strafkamp met veel sukses gebruik het.

Rantsoene was ten alle tye onvoldoende. ’n Week se rantsoen het bestaan uit 7 lb meel, 4 oz sout, 6 oz koffie en 12 oz suiker. Kinders het die helfte daarvan gekry. Melk, vars groente, seep, kerse en toiletware was skaars en slegs voorsien wanneer die kampdokter dit as ’n “medical comfort” voorgeskryf het. Hierdie rantsoen verteenwoording ongeveer 29% van ’n volwassene se kalorievereistes, en slegs 15% van dié van ’n kind. Vleis was selde beskikbaar en die gesinne van vegtende kommandolede het niks gekry nie. Leipoldt skryf:

Hier struikel ’n kind wat te vroeg gebore was
Hier sterwe ’n oumens te swak vir die stryd
Hier kom ’n gekerm en geskree teen jou ore
Hier tel jy met angs elke tik van die tyd

Die Afrikanervroue in die kamp het by die Britse bevelvoerders gepleit om eerder ’n Brit as ’n “Engelschgezinde Afrikaner” as kamphoof te stuur. In November 1901 is die versoek toegestaan toe luitenant Alexander Bruce, voorheen van die Britse mediese korps in Upington, as kampkommandant aangestel is. Hy het binne ’n paar weke die hele kamp herorganiseer. Op sy aandrang is 180 skape geslag en 600 pruimpoedings gebak as Kersete vir die kampbewoners. Hy het ’n sportterrein in die middel van die kampterrein opgerig en ’n kolfblad vir krieket aangelê. Die eerste krieketwedstryd is op 9 November 1901 op die verjaarsdag van koning Edward gespeel. Die sportterrein wat as die Oval bekend staan, is met die dorpsuitleg van Irene behou en is vandag sowat 200 meter van die kampkerkhof geleë. Die ontwikkeling van ’n sportterrein was maar ’n klein deeltjie van Bruce se omvattende herstrukturering wat ook beter mediese sorg, kos en skuiling ingesluit het. In die sewe maande wat hy kampkommandant was (November 1901‒31 Mei 1902), het slegs 35 kinders gesterf, teenoor die byna 1000 kinders onder Esselen en Scholtz se bevel.

Generaal JH de la Rey

Teen 1902 het die Boeregeneraals besef die suksesse van die guerrilla-oorlog kan nie opweeg teen die lyding van die vroue en kinders in die konsentrasiekampe nie. Op 31 Mei 1902 word die bittereinde-vrede in Vereeniging gesluit. De la Rey verwoord iets van die gemoedstemming tydens die vredesamesprekinge by Vereeniging: “U spreek van geloof – wat is geloof? Here, laat U wil, nie my wil, geskied! Ek vernietig my onder Gods wil!”

'n Plaashuis word afgebrand as gevolg van die verskroeideaardebeleid.

Die oorlog wat sowat twee en ’n halwe jaar geduur het, het Brittanje nagenoeg 200 miljoen pond en sowat 20 000 Britse lewens gekos. Milner se verskroeideaardebeleid het die twee voormalige Boererepublieke ekonomies vernietig. Bothaville, Bultfontein, Heilbron en Fouriesburg is in geheel verwoes. In Bethulie het daar slegs een bewoonbare huis oorgebly. In Frankfort het daar net agt huise bly staan. Dit was die geval in die meeste dorpe. Daar is bereken dat 30 000 plase tydens die oorlog afgebrand is. Voor die oorlog het Transvaal konserwatief bereken 1 000 000 beeste, 200 000 perde en 1 500 000 skape gehad. Na die oorlog was die getalle onderskeidelik 200 000 beeste, 50 000 perde en 400 000 skape. Die koste van die oorlog het vir die Republieke tussen £70 en 80 miljoen beloop. Die lewensverlies aan Boerekant word konserwatief op 35 000 bereken. Uiteindelik is 31 000 boere as krygsgevangenes na bannelingkampe soos Bermuda, Ceylon, Dalmanuta en St. Helena gestuur. Selfs Milner moes erken: “This place is a total wreck.”

Ramsay MacDonald, latere Eerste Minister van Brittanje, skryf in sy boek What I saw in South Africa dat na sý waarneming minstens twee uit elke drie Boere deur die oorlog geruïneer is. In die hoofartikel in De Vereeniging van 23 September 1903 word vermeld dat daar na die oorlog 20 000 weeskinders in die twee gewese republieke was. Steyn, wat gedurende die oorlog deurentyd saam met die manskappe in die veld was, se gesondheid is in so mate verswak dat hy nooit weer ten volle herstel het nie.

In 1904 het Kruger as ’n banneling in Clarens, Switserland, gesterf. Kort nadat die skoknuus van Kruger se afsterwe Suid-Afrika bereik het, skryf Smuts aan Emily Hobhouse: “Hy was sonder twyfel die grootste figuur, beide moreel en intellektueel, wat die Boere tot dusver opgelewer het. In sy ysterwil en volharding, sy vasberadenheid om nooit op te gee nie, sy mistieke geloof in die hoërwêreld het hy die mees positiewe in almal van ons verteenwoordig. ’n Volk wat so ’n mens kan voortbring kan nooit ondergaan nie, en sal met God se hulp voortleef.”

Monumente en erfenisterreine ^[5]

Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum, Bloemfontein
Beeldegroep by Vrouemonument, Bloemfontein
Berg-en-Dalmonument, Belfast
Boekenhoutfontein, Rustenburg
Burgergedenkteken op die Platrand, Ladysmith
CF Beyers, Makwassie
Die beeldetuin van die NALN, Bloemfontein
Danie Theron-monument, Gatsrand
JH de la Rey, Lichtenburg
CR de Wet, Bloemfontein
Die Krugerhuismuseum, Pretoria
Die Nieuwe Republiek-bakens, Vryheid
Die Staatsmodelschool, Pretoria
Die Kweekskool, Stellenbosch
Die Ou Presidensie, Bloemfontein
Die Transvaalse Driemanskap, Heidelberg
Dominee JH Neethling, Stellenbosch
Emily Hobhouse
Engelenburghuis
Fort Schanskop/Fort Klapperkop, Pretoria
Gereformeerde Kerk, Potchefstroom
HPN Pretorius, Pretoria
Ierse Monument, Johannesburg
Japie Greyling-monument, Daleside
JD Kestell (Vader Kestell)
JH Brand, Bloemfontein
JH Hofmeyr-standbeeld, Kaapstad
Long Tom-gedenkteken, Sabie
Konsentrasiekampe ^[6]
Koopmans-De Wet Huis, Kaapstad
Magersfontein, naby Kimberley
Majuba, Volksrust
Marthinus Theunis Steyn-standbeeld, Bloemfontein
MW Pretorius, Pretoria
Nasionale Vrouemonument, Bloemfontein
Nederduitsch Hervormde Kerk, Potchefstroom
Onze Rust, Bloemfontein
Paardekraal-monument, Krugersdorp
Paul Kruger
Piet Joubert, Pretoria
Pioniershuis, Hornesnek
Pioniershuis, Silverton
Raadsaal, Bloemfontein
Raadsaal, Pretoria
Spioenkop, Ladysmith
Taalmonument, Burgersdorp
TF Burgers, Pretoria
Vredesmonument, Vereeniging
Willem Prinsloo-landboumuseum

Historiese dokumente

Sedert Brittanje in 1877, onder die indruk dat meeste burgers dit sou verwelkom, die ZAR geannekseer het, het ’n moeisame stryd onder Paul Kruger begin om Transvalers vir vryheid te mobiliseer. Gelukkig het sukses veel wyer gestrek, met Boere in die Vrystaat, Kaapkolonie en Natal wat hulle met die Transvalers geassosieer het. Toe die ZAR sy onafhanklikheid in 1880 eensydig herstel het, het Brittanje opgemars om die “opstand” te onderdruk. Hulle is egter by Majuba, op die grens tussen Transvaal en Natal, ’n vernietigende slag toegedien. Die belangrikste daarvan was nie die militêre oorwinning nie (dit het selfs Kruger se diplomasie bemoeilik) maar die samesnoering van Boere oor alle grense. Wat hier volg, is die gelukwensing van Paul Kruger, die staatsman, aan die dapper burgers wat die oorwinning moontlik gemaak het.

Paul Kruger bedank Majuba -vegters

Kort na die Slag van Majuba is die Pretoria-konvensie gesluit, wat die ZAR se selfregering herstel het, maar nie volle onafhanklikheid nie. Bepalings oor die republiek se wesgrens was ook onbevredigend. Daarop het in 1884, as gevolg van Kruger se vernuftige diplomasie, die Londen-konvensie gevolg. Die ZAR is onafhanklik verklaar, met die beperking dat buitelandse verdrae (behalwe met die OVS) nie sonder Britse goedkeuring gesluit kon word nie. Dit is soewereiniteit genoem. As die krag van Brittanje met die ZAR (voor die ontdekking van goud) vergelyk word, was dit ’n diplomatieke kragtoer van Kruger. Hier volg die teks van dié verdrag.

Londenkonvensie -1884

In Afrikaanse geskiedskrywing was daar lank ’n neiging om, vanaf die Groot Trek, die Kaapkolonie grootliks te ignoreer, of Kaapse Afrikaners as blote Britse onderdane te bestempel. In werklikheid het ’n nasionale bewuswording plaasgevind, waarsonder die prestasies van latere geslagte Afrikaners ondenkbaar sou wees. Een voorbeeld daarvan was die Afrikanerbond, ’n politieke party en kulturele beweging wat groot invloed sou uitoefen. Onder leiding van ‘Onze’ Jan Hofmeyr is Afrikaners van hulle identiteit en bande met die Boererepublieke bewus gemaak.

Afrikanerbond – Grondwet

Nadat goud in die ZAR in 1886 ontdek is, het Britse imperialiste al meer daarin belang gestel. Die ZAR het byna oornag ’n streeksmag geword en moes noodgedwonge die instroming van derduisende “Uitlanders” – grootliks Engelssprekend – toelaat. President Kruger wou nie burgerregte aan dié mense toestaan voor 15 jaar se inwoning nie, wat tot heelwat ontevredenheid gelei het. Ten spyte van doelgerigte pogings het dit egter nooit tot ’n opstand gelei nie, en imperialiste in Londen het besef dat hulle self die inisiatief sou moes neem om die Transvaalse goudvelde in te palm. Troepe is op die Transvaalse grense saamgetrek in getalle wat net op naderende oorlog kon dui. Kruger en die Volksraad wou nie wag tot die mag oorweldig en is nie en het op 9 Oktober 1899 ’n ultimatum aan Brittanje gestuur om hulle troepe binne twee dae te onttrek. Dit het nie gebeur nie, en die grootste oorlog in die Suid-Afrikaanse geskiedenis (die Anglo-Boereoorlog of Tweede Vryheidsoorlog) het uitgebreek.

Ultimatum aan Brittanje – 1899

Die Republiek van die Oranje-Vrystaat is nie direk deur Engeland bedreig nie. Tog was hulle eensgesind met hulle noordelike bure en het besef dat hulle in ’n oorlog tussen Brittanje en die ZAR moeilik neutraal sou kon bly. Met groot eensgesindheid het hulle die oorlog betree en van die grootste helde opgelewer – manne soos generaals Christiaan de Wet en JBM Hertzog. Later, toe baie Transvalers wou oorgee, was dit die Vrystaatse vegters wat nuwe lewe in die stryd geblaas het. In die volgende dokument roep president MT Steyn sy burgers op om aan die oorlog deel te neem.

Steyn roep Vrystaters op tot oorlog

Die Anglo-Boereoorlog was die mees omvattende oorlog wat Suid-Afrika ooit gesien het. Al was die stryd tussen twee Boererepublieke en die Britse Ryk, het dit die hele land se bevolking betrek. Van Kapenaars is verwag om trou aan die Britse Kroon te wees en talle rebelle, wat liewer met hulle volksgenote saamgeveg het, is tereg gestel. Ander het ’n bloeiende handel beleef met die Britse weermag se oneindige behoefte aan perde, voer en voedsel. Swart- en bruinmense is aan beide kante as nie-vegtende deelnemers aangewend. Baie seuns het as penkopsoldate aan die oorlog deelgeneem, terwyl vrouens, kinders en ou mans die boerderye onderhou het – die ekonomiese basis van die republikeinse volksleër. As gevolg daarvan is konsentrasiekampe ingerig, waar bykans 27 000 vroue en kinders omgekom het. Die dodetal in kampe vir nie-vegtende swartmense was omtrent ewe hoog.

Aan die einde van die oorlog was daar Bittereinders in die veld, krygsgevangenes in oorsese kampe, “hendsoppers” wat die stryd opgegee het en “joiners” wat na die Engelse oorgeloop het. In die Kaap en Natal was daar “lojale” Boere wat ook as die "Kaapse Rebelle" aan die oorlog meegemaak het. Nie al die Boere het met die Groot Trek uit die Kolonie getrek nie. Talle het op van die plase van dié wat getrek het met die Groot Trek agter gebly. Na twee en ’n half jaar het Boereleiers die knie voor Britse oormag gebuig. Merkwaardig is dat skadevergoeding aan hulle gegee is en dat hulle binne enkele jare weer politieke beheer geneem het. Wat volg, is die teks van die Vredesverdrag van Vereeniging (plek van beraadslaging) wat op 31 Mei 1902 in Pretoria onderteken is.

Vredesverdrag van Vereeniging

Kultuur

Taal

Voordat die Groot Trek plaas gevind het, praat the Nederlandse setlaars in die Kaap Kaaps Nederlands as spreektaal gebruik, maar Nederlands as skryftaal: al hul boeke, veral die Bybel is in Nederlands geskryf. Die Boererepublieke het hierdie taalstruktuur geërf. Met die stigting van die republieke word Engels veral onder intellektuele Afrikaners al hoe meer en meer gebruik. In 1875 is die Genootskap van Regte Afrikaners in die Kaapkolonie deur, onder andere, SJ du Toit met die doel om Nederlands met Afrikaans te vervang, gestig. Hierdie genootskap was die begin van die Eerste Taalbeweging. Nie al die Nederlands-sprekende setlaars het die GRA ondersteun nie – onder andere, Hofmeyr en die Afrikanerbond het Nederlands bo Afrikaans verkies.^[7]

In 1881 het du Toit die Driemanskap gepleit om Afrikaans as amptelike taal van die ZAR te erken, maar in 1882 het die Onderwyswet Hollands as die uitsluitende medium van onderwys gemaak, maar in 1892 kon skole onderwys in Engels gee mits die kinders leer om Nederlands te skryf. Vanaf 13 Maart 1882 word du Toit Superintendent van Onderwys in die ZAR. In 1890, nadat hy bankrot gespeel het, het hy na die Kaap teruggekeer en hy het meer anti-Transvaals en meer pro-Brits geword. Met sy groeiende ekonomie moet die ZAR heelwat staatsbeampte van andere lande in diens neem. In 1895, vanuit 1 958 amptenare is 306 Hollanders en 682 Transvalers, dus kom die Eerste taalbeweging in die ZAR tot 'n stilstand.^[7] Nogtans, toe Deneys Reitz, destyds 'n bittereinde, die eerste weergawe van sy boek Commando tussen 1902 en 1906 geskryf het, het hy 'n "Nederlandse dialek, 'n voorloper van Afrikaans gebruik".^[8]

Die Tweede Taalbeweging was een van die oorsake van die Tweede Vryheidsoorlog.

Suid-Afrikaanse Republiek

Die vlag van die ZAR was die Vierkleur. Dit is ontwerp deur Dirk van der Hoff, die eerste predikant in die ZAR. Die rooi, wit en blou bane dui op die Nederlandse vlag. Die groen baan is ’n simbool van hoop, jeug en groei.

Die landswapen van die Transvaal was die amptelike heraldiese simbool van die Suid-Afrikaanse Republiek van 1866–1877 en weer van 1881–1902, en later die simbool van die Provinsie Transvaal van 1954 tot 1994. Dit is nou uitgedien.

Die nationale feesdag van die ZAR was Majubadag (27 Februarie). Op 31 Mei 1882 het die ZAR Volksraad besluit dat 27 Februarie ’n openbare feesdag sal wees ter herdenking aan die veldslag toe Piet Joubert die Britse leër by Majuba beslissend verslaan het. Na 1902 is die dag nie weer gevier nie. In 1940 het die Ossewabrandwag die feesterrein aangekoop en ’n paar jaar lank daar feesgevier. Na 1994 word die dag jaarliks deur kultuurorganisasies as simbool van Afrikaners se vryheidstrewe herdenk.

Simboole van die ZAR

Vlag van die ZAR

Landswapen van die ZAR

Oranje Vrystaat

Die vlag herinner sterk aan die Nederlandse wortels van die Vrystaatse republiek. In die linkerkantste hoek van die Vrystaatse vlag is die Nederlandse vlag, en die wit en oranje strepe herinner aan die Huis van Oranje wat die Nederlandse koningshuis is.

Die wapen van die Oranje-Vrystaat was die amptelike heraldiese simbool van die Oranje-Vrystaat as republiek vanaf 1857 tot 1902, en later as provinsie vanaf 1937 tot 1994. Dit is saamgestel uit 'n wapenontwerp wat die koning van Nederland aan die republiek geskenk het, en elemente uit die republiek se grootseël. Die wapen word nie meer amptelik gebruik nie. Die boom was oorspronklik net 'n boom met groen blaredak, maar in 1865 is het dit oranje lemoene bygekry om te herinner aan die naam van die provinsie.^[9] Volgens oorlewering is die lemoene uit onkunde bygevoeg deur 'n Britse heraldikus.

Die nationale feesdag van die Vrystaat was Vrystaatdag (23 Februarie). Die Vrystaatse Republiek was die eerste staat in Suid-Afrika wat op gereelde basis hul onafhanklikheid gevier het. Op 23 Februarie 1854 is die Bloemfontein-konvensie onderteken waardeur die Vrystaat sy onafhanklikheid verkry het. Reeds in 1856 het die Volksraad dié dag tot openbare vakansiedag verklaar. Die dag is gevier tot die uitbreek van die oorlog in 1899.

Simboole van die Oranje Vrystaat

Vlag van die Vrystaat

Landswapen van die Vrystaat

Sien ook

Volkslied van Transvaal (tekst)
Volkslied van den Oranjevrijstaat (tekst)

Biografiese profiele

Jan Brand (1823–1888)

Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Jan Brand. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

Jan Brand

“Alles sal regkom as elkeen sy deel doen,” was volgens oorlewering die woorde waarmee president Jan Brand van die Oranje-Vrystaat sy burgers besiel het. Dit klink dalk eenvoudig, maar as ’n mens na die tyd waarin hy regeer het kyk, besef ’n mens dat hierdie oproep sy manne gemotiveer het om hulle heel beste te doen. As ’n mens na die lewe van Jan Brand kyk, kom ’n mens tot die gevolgtrekking dat hy dalk een van die grootste Afrikaner-staatsmanne was.

Biografiese gegewens

Johannes Henricus Brand is in 1823 in Kaapstad gebore. Sy pa was Christoffel Brand, ’n prominente Kaapse Afrikaner wat wye erkenning vir sy werk ontvang het. Hy gaan skool aan die bekende South African College. Dit is in 1829 as ’n skool vir Kaapse seuns gestig, maar het spoedig ontwikkel om ook na-skoolse opleiding te bied. In 1918 het dit die Universiteit van Kaapstad geword. Van daar het hy na Nederland vertrek om regte aan die Universiteit van Leiden te studeer. In 1845 verwerf hy ’n doktorsgraad en vertrek die volgende jaar na Brittanje, waar hy sy studies voortsit.

In 1849 begin Brand se beroepslewe wanneer hy as advokaat tot die Engelse balie toegelaat word. Hy besluit egter kort daarna om na Kaapstad terug te keer. Daar praktiseer hy as advokaat in die Hooggeregshof van die Kaap die Goeie Hoop tot in 1863. In 1858 word hy ook as professor in die regte aan die South African College aangewys. Op hierdie jong ouderdom het hy verder lid van die Kaapse parlement geword, waarvan sy pa die speaker (voorsitter) was.

Die groot wending in Jan Brand se lewe kom in 1863 toe hy gevra word om hom as president vir die Republiek van die Oranje-Vrystaat beskikbaar te stel. Hy word met ’n groot meerderheid verkies en word in 1869, 1874, 1879 en 1884 herkies. Sy werk in dié amp word in die volgende afdeling in meer diepte bespreek. Hier is dit voldoende om te noem dat botsings met die Basotho onder Moshoeshoe en die ontdekking van diamante in die omgewing van Kimberley die grootste uitdagings was wat hy die hoof moes bied. Hy moes ook die Vrystaat se belange beskerm terwyl die noordelike buurman, die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR of Transvaal) in 1877 eers deur die Britse ryk geannekseer is en toe in oorlog met die wêreldryk gewikkel was.

In 1882 is Brand deur Brittanje as buitengewone staatsman vereer, deur as ridder geslaan te word. Hy sou dus die titel “sir” kon dra; iets wat nie in sy eie republiek baie gewild was nie.

Teen die einde van sy lewe was Brand nie meer baie gesond nie. Hy kon nogtans sy pligte nakom tot hy in 1888 oorlede is. Hoewel die Vrystaters baie hartseer was, was hulle gelukkig om na hom nog twee uiters bekwame presidente te kry: Eers FW Reitz en na hom MT Steyn.

’n Deegliker ondersoek na Brand se openbare lewe bring ’n mens diep onder die indruk van die uitdagings wat hy moes hanteer.

Openbare lewens

Jan Brand, soos sy opvolger as Vrystaatse president, FW Reitz, kom uit vooraanstaande Kaapse Afrikanerfamilies. Hierdie mense se toewyding aan hulle eie erfenis, ten spyte van ’n sterk lojaliteit aan Brittanje, lyk vandag teenstrydig. Tog was dit vir sekere mense die werklikheid.

’n Mens kyk altyd na die verre verlede deur die bril van die meer onlangse verlede. Afrikaners was van 1899 tot 1902 in ’n onafhanklikheidstryd teen Brittanje gewikkel, wat groot bitterheid veroorsaak het. Veral die taktiek van verskroeide aarde en aanhouding van vrouens en kinders in konsentrasiekampe met hoë sterftesyfers, het ’n wig tussen Afrikaners en Engelse ingedryf.

Voor die oorlog het sekere Engelse koerante (plaaslik en oorsee) propaganda versprei wat oorlog teen die Boererepublieke moes regverdig. Die jong Jan Smuts het daarop gereageer met ’n boek getiteld “Een eeuw van onrecht”. Daarin is die geskiedenis sedert die Britse besetting van die Kaap in 1806 as ’n opeenvolging van onreg teenoor Afrikaners voorgestel. Hierdie siening het veral na die oorlog talle Afrikaners se beeld van die verlede bepaal.

Dit is merkwaardig dat daar voor die Tweede Vryheidsoorlog ’n ander opvatting geheers het. President Paul Kruger het in die aanloop tot beide Vryheidsoorloë (1880 en 1899) hom op die regverdigheid van die Engelse volk beroep. Die meeste Afrikanerleiers het, soos Kruger, geglo dat swak verhoudings die gevolg van kwaadwillige indiwidue was, terwyl hulle eerbied vir die Engelse volk, regering en koningin gehad het.

In Kaapstad self was daar ’n klein groepie Afrikaners wat nog voor die Britse besetting van die Kaap welvarende en geëerde burgers was. Hulle het ’n goeie verhouding met die doeltreffende en regverdige Britse bewind gehad. Die Nederlandse bewind was in werklikheid nie die Nederlandse regering nie, maar die Vereenighde Oost-Indische Compagnie (VOC), ’n groot handelsmaatskappy.

Vir die VOC was die Kaap ’n noodsaaklike, maar uiters lastige skakel in die handelsketting tussen Nederland en Java, die huidige Indonesië. Die Kaapse grense het wyd uitgebrei, juis omdat die VOC die minimum aan die kolonie wou bestee en burgers hulle eie planne gemaak het om ekonomies te oorleef. Die Britse bewind was ’n verbetering hierop, hoewel welvarende burgers emosionele en opvoedkundige bande met Nederland behou het. Die gevolg was ’n dubbelsinnige identiteit: Ontwikkelende Afrikanerskap gewortel in die Nederlandse agtergrond aan die eenkant, maar sterk beïnvloed deur en positief teenoor die Engelse kultuur.

Uit hierdie Kaapse Afrikaners (dikwels Cape Dutch genoem) het twee Vrystaatse presidente gekom: Jan Brand en FW Reitz. Hierdie agtergrond help ’n mens om die oënskynlike teenstrydigheid in president Jan Brand se bewind te verklaar.

Brand het met die openbare lewe grootgeword, aangesien sy pa ’n leier in die burgers se aandrang op deelname aan die Kaapse regering was. Hy was ook ’n invloedryke politikus toe dit wel toegestaan is. Hy het hom lewenslank vir die uitbou van die Nederlandse taal soos aan-aan die Kaap gebruik is, beywer. Hy het later die Britse eerbewys van ridderskap ontvang en het voortaan as Sir Christoffel Brand bekend gestaan.

Die dubbele identiteit is voortgesit tot Jan Brand in Nederland gaan studeer het en selfs ’n doktorsgraad daar verwerf het, maar hom tog as advokaat in Engeland gaan bekwaam het. Dit was noodsaaklik as hy ooit aan die Kaap, as Britse kolonie, sou wou praktiseer.

’n Loopbaan as regsgeleerde in Engeland moes vir Brand ’n lonende vooruitsig gewees het, maar hy het verkies om na die Kaap terug te keer. As advokaat en professor in die regte moes die Kaap ook vir hom ’n versekerde loopbaan gebied het. Die kolonie was vinnig aan die uitbrei en die behoefte aan goed gekwalifiseerde mense was groot. Hy is trouens tot lid van die Wetgewende Vergadering vir die kiesafdeling Clanwilliam verkies. Jan het nogtans na die onbekende, onstabiele Republiek van die Oranje-Vrystaat vertrek, om homself as president verkiesbaar te stel. As politieke denker was die republiek as staatsvorm vir hom veel aantrekliker as ’n monargie. ’n Jong republiek waar baie grondslae nog gelê moes word, was waarskynlik vir die jong idealis met avontuurlus in sy bloed, ’n aantreklike bestemming. Of Brand dit besef het, is nie duidelik nie, maar sy verkiesing tot president van die Vrystaat het sy lewenstaak ingelei.

Hoewel die Vrystaat in 1863 nie so onstabiel as sy noordelike buurman, die Zuid-Afrikaansche Republiek was nie, was dit nog ver van ’n welvarende staat. Die republiek het in die ooste aanspraak op grond gemaak, wat die Basotho onder Koning Moshoeshoe as hulle eiendom beskou het. Daar was dus voortdurende spanning tussen die groepe, wat meer as een maal tot onbesliste oorloë gelei het. Die onvermoë om hierdie probleem bevredigend op te los het direk tot die bedanking van presidente Josias Hofman en JN Boshof gelei en tot die einde van MW Pretorius se presidentskap bygedra. Die feit dat die staatskas feitlik leeg en sonder inkomstebronne was, het sake verder bemoeilik.

Brand het besef dat vrede en ’n doeltreffende grens tussen die Vrystaat en die Basotho voorrang moes kry. Dit is in hierdie moeilike tyd dat sy spreuk van “Alles sal regkom…” ontstaan het. Hy het die stryd met groot wysheid gelei, deur die front gereeld te besoek, maar nie die alledaagse regering te verwaarloos nie. Die uiteinde, waarvolgens Moshoeshoe Britse beskerming gevra het, was vir die Vrystaters onbevredigend. Tog het hulle onder Brand se leiding daarin berus en die voordele van ’n veilige republiek geniet.

Na die vrede in 1869 het die moeilike taak van ekonomiese opbou, op so ’n manier dat die staatskas ook gevul kon word, voorgelê. In hierdie tyd het dit gelyk of ’n onverwagse meevaller die taak veel makliker sou maak: Diamante is eers in die omgewing van Hopetown in die Kaapkolonie ontdek, maar sedert 1870 het dit geblyk dat die grootste neerslae in die verre westelike deel van die Vrystaat was.

Die Vrystaatse regering het geen twyfel gehad dat die Kimberleyse diamantvelde – soos dit spoedig bekend sou word – in sy grondgebied gelê het nie. Dié deel is vroeër as Griekwa-gebied erken, maar is jare tevore deur president MW Pretorius vir die Vrystaat gekoop. Die grond was effektief onder hulle beheer, sonder dat enigiemand dit betwis het.

Die Britse regering kon nie sien dat die rykste diamantgebied op aarde in een van die Boererepublieke val nie. Die Kaapkolonie het Britse steun as hulle daarop sou aanspraak maak, van die hand gewys. Uiteindelik het Brittanje sy steun aan uiters twyfelagtige Griekwa-aansprake gegee. ’n Voorstel dat die hele kwessie aan arbitrasie onderwerp word, was vir Brand heeltemal onaanvaarbaar. Hy het besef dat die voorgestelde arbiter, luitenant-goewerneur Keate van Natal, nie onpartydig sou wees nie. As die Vrystaat aan arbitrasie sou deelneem en verloor, sou daar nie ander maniere wees om op hulle regte aan te dring nie.

Brand se aanvoeling was korrek en Keate het bevind dat die diamantdraende gebied eintlik aan die een Griekwa-groep behoort het. Brand het dit betwis en vas geglo dat die Britse regering hulle nie aan so ’n onreg sou skuldig maak nie. Hy het selfs na Engeland gereis om die toekenning te laat omkeer, maar sonder sukses. Al waarvoor die Britse regering te vinde was, was ’n kontantbedrag van 90 000 Britse pond as vergoeding.

Die onregverdige toekenning en weiering om ten volle daarvoor te vergoed, was ’n hewige skok vir Brand se geloof in Britse geregtigheid. Tog het hy besef dat die Vrystaat nie sterk genoeg was om sy regte af te dwing nie en het daarby berus. Hy het die geld gebruik om ’n nasionale bank vir die republiek op te rig en die staatsdiens op vaste voet te plaas. Boonop het die Vrystaat indirek voordeel uit die diamantvelde getrek. Daar was skielik ’n mark vir Vrystaatse landbouprodukte en transportryers kon heelwat geld verdien. Sonder die probleem van ’n vreemde bevolking binne sy landsgrense, kon die Vrystaat tog die staatskas vul.

’n Derde kwessie wat Brand se presidentskap gekenmerk het, was die vraag of die Vrystaat nader aan die Kaapkolonie of die ZAR moes beweeg. Die meeste burgers en die volksraad het geglo dat die ZAR ’n natuurlike bondgenoot was, maar Brand was tot die Kaapkolonie geneig. Hy was ten gunste van ’n uiteindelike federasie tussen Suid-Afrikaanse gebiede, onder Britse leiding. Teenoor aandrang om aansluiting by die ZAR, het hy Vrystaatse onafhanklikheid bepleit.

In Brand se aanvaarding van die Britse finansiële skikking in die diamantgeskil, het sommige burgers ’n bedreiging gesien dat hy te sterk Britsgesind was. Hierdie agterdog is sedert 1877 versterk toe Brittanje die ZAR geannekseer het. Brand het gevrees dat hy sy eie republiek in gevaar sou stel as hy hom by die ZAR skaar, en streng neutraal gebly. Selfs toe oorlog in 1880 ophande was, het hy Vrystaatse burgers verbied om daaraan deel te neem. Na afloop van die oorlog is hy deur die Britse owerheid so hooggeag dat hy gevra is om vredesonderhandelinge te bemiddel. Vir die bekwame wyse waarop hy dit hanteer het, is hy kort daarna met ’n ridderskap beloon. Hy sou voortaan ook as “Sir John Henry Brand” bekend staan.

Brand se aanvaarding van ’n Britse ridderskap was nie in sy republiek gewild nie. Tog het die burgers soveel eerbied vir sy leierskap gehad, dat hy weereens tot president herkies is. Hy is in 1888 in die amp van president oorlede

Die feit dat die Vrystaat deur die negentiende-eeuse politieke wetenskaplike, lord Bryce, as ’n modelrepubliek bestempel is, het baie met Brand se leierskap te doen gehad. Hy het die vermoë gehad om konflik te vermy solank dit moontlik was, maar met kompromieë in sy guns te beklink as dit onvermydelik geword het. Verder was hy buitengewoon kundig en bekwaam. Daarmee het hy ’n standaard gestel waaraan sy opvolgers, FW Reitz en MT Steyn, ook voldoen het.

Slot

Die Republiek van die Oranje-Vrystaat was ’n voorbeeld van hoe doeltreffend ’n land regeer kon word, selfs al was daar nie ’n sterk stedelike kultuur en bronne waaruit die staatskas tot oorlopens gevul kon word nie. Hierdie prestasies was grootliks die prestasie van Johannes Henricus Brand.

Koos (JH) de la Rey (1847–1914)

Hierdie biografie behoort versmelt te word met die artikel Koos de la Rey. Tydens die saamsmelding, moet betroubare verwysings ingesluit word. In meeste gevalle sal "Historia Junior" 'n betroubare verwysing wees mits dit met die Wikipedia <ref>{{cite journal| ...}</ref> formaat gepubliseer is.

Koos De La Rey

Generaal Koos de la Rey is een van die mees gevierde Boeregeneraals, wie se krygsvernuf hom as die Leeu van Wes-Transvaal bekend laat word het. Die buitengewone manier waarop hy dood is en sy verbintenis met “Siener” van Rensburg, het sy nagedagtenis amper ’n element van betowering gegee. Met Bok van Blerk se treffer, “De la Rey” het sy naam vir ’n nuwe geslag Afrikaners bekend geword. Die liedjie het min met die historiese De la Rey te doen en die indruk bestaan dat hy uit alle Boereleiers gekies is, omdat sy naam so goed rym met die frase “Sal jy die Boere kom lei?” Dit sê dus meer van die era waarin die liedjie ’n treffer geword het as van De la Rey self. Tog het dit hernude belangstelling in hierdie groot Boereleier gewek.

Biografiese gegewens

Jacobus Hercules de la Rey is in 1847 in die Winburg-distrik in die Vrystaat gebore. As jong man het hy nie dadelik gaan boer nie, maar eers ’n transportryer in en om die diamantvelde geword.

Tot diep in die 1870’s was ’n ossewa die enigste manier om vrag in Suider-Afrika te vervoer. Die eerste spoorlyn is in die 1860’s gebou, maar dit het net Kaapstad en Wellington aan mekaar verbind. Toe die ryk diamantvelde van Kimberley en omgewing in 1870 oopgestel is, was daar skielik ’n stormloop van mense en goedere na hierdie droë deel van die LAND, ongeveer ’n duisend kilometer van Kaapstad af. Die mense en alles wat hulle in Kimberley nodig gehad het, van myntoerusting tot meubels en luukse goedere, moes per ossewa van Kaapstad af vervoer word. Ook in die binneland is voedsel, hout en ander plaasprodukte per ossewa na Kimberley vervoer. Mense wat dié sakegeleentheid benut het, is transportryers genoem. In die Boererepublieke, waar boere hoofsaaklik selfversorgend was maar min kon verkoop, was transportry een van min maniere om geld te verdien.

Nadat die jong Koos de la Rey geld as transportryer verdien het, het hy sy hand ook aan delwery gewaag. Hy was nie een van die kitsmiljoenêrs wat die delwerye opgelewer het nie, maar het ook nie, soos baie ander, alles daar verloor nie. Later kon hy die plaas Elandskloof in die Lichtenburg-distrik koop, waar hy die res van sy lewe gebly het. Hy was nie net ’n suksesvolle boer nie, maar het ook aan die openbare lewe deelgeneem.

Die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR of Transvaal) het nie ’n staatsdiens gehad wat gesag oor die uitgestrekte republiek kon uitoefen nie. Veldkornette in elke wyk, en ander ampte soos Naturellekommissarisse en vrederegters, is uit die gewone burgers gekies. Daar is na hierdie mense opgesien en heelwat opoffering is ook van hulle verwag. De la Rey het in verskeie van hierdie posisies gedien, voordat hy in 1883 tot die ZAR se Volksraad verkies is. Hierdie posisie het hy beklee tot die republiek weens Britse anneksasie ontbind is.

Die Anglo-Boereoorlog was die periode waartydens De la Rey sy naam gemaak het. Vroeg in die oorlog het sy een seun naby Magersfontein gesneuwel. Sy bydrae tot die Boere se oorlogspoging word in die volgende afdeling bespreek. Hoewel sy plaas, soos ander regoor die republieke, tydens die oorlog vernietig is, was sy vrou, Nonnie, nooit in ’n konsentrasiekamp nie. Sy kon die volle duur van die oorlog die Britse magte ontwyk.

Na die oorlog was De la Rey een van die mees gerespekteerde Boereleiers. Hy het aktief aan die heropbou van sy volk deelgeneem en was ’n lid van die Verteenwoordigende Regering wat die nuwe kolonie in 1904 van Brittanje ontvang het.

Met Uniewording in 1910 was De la Rey een van die oprigters van die Suid-Afrikaanse Party, die party wat deur die meeste Afrikaners gesteun is. Hoewel verskille met partyleiers soos generaals Louis Botha en Jan Smuts al vroeër geblyk het, was hy een van hulle lojaalste ondersteuners. Hy is in die Senaat van die Unie van Suid-Afrika aangestel, waarvan hy tot sy dood ’n lid was.

Toe De la Rey in 1914 dood is, kon sy politieke loopbaan nog vele hoogtepunte opgelewer het. Hy is deur die polisie doodgeskiet, toe sy motor deur ’n padblokkade gejaag het. Die polisie het die fout gemaak om te dink dat dit die motor van ’n berugte rowerbende was. In die volgende afdeling word ook hierop teruggekom.