Man (eiland)

Eiland Man
*Isle of Man* (Engels)
*Ellan Vannin / Mannin* (Manx)
Vlag	Wapen
	Nasionale leuse: Quocunque Jeceris Stabit; (Latyn vir: "Waarheen jy dit gooi, sal dit staan")
	Volkslied: O Land of Our Birth (Engels); Arrane Ashoonagh dy Vannin (Manx); ; Koninklike volkslied: God Save the King; (Engels vir: "God beskerm die koning");
Hoofstad	Douglas (Doolish) 54°9′N 4°29′W / 54.150°N 4.483°W
Grootste stad	Douglas (Doolish)
Amptelike tale	Engels (amptelik, de facto); Manx (histories en erfenis-taal)
Regering ; • Lord van Man; • Luitenant-goewerneur; • Uitvoerende Hoof	Parlementêre demokratiese; grondwetlike monargie; Charles III; John Lorimer; Alfred Cannan
Onafhanklikheid Vorming; • Noorse beheer; • Skotse beheer; • Engelse beheer; • Britse Kroongebied	; ; 9de eeu; 2 Julie 1266; 1399; 10 Mei 1765
Oppervlakte; - Totaal; ; - Water (%)	; 572 km2 (196ste); 221 myl2; 1
Bevolking; - 2021-sensus; - Digtheid	; 84 069; 148 / km2 (78ste); 383,3 / myl2
BBP (KKP); - Totaal; - Per capita	2014-skatting; $7,43 miljard (161ste); $84 600 (9de)
BBP (nominaal); - Totaal; - Per capita	; $7,492 miljard ;
MOI (2010)	0,849 (14de) – baie hoog
Gini	0,41 – laag
Geldeenheid	Pond van die eiland Man (amptelik); Pond sterling (ook gebruik) (IMP)
Tydsone; - Somertyd	GMT (UTC±0); WEST (UTC+1)
Internet-TLD	.im
Skakelkode	+44

Die eiland Man (Engels: Isle of Man of Mann; Manx-Gaelies: Ellan Vannin, [ˈɛlʲən ˈvanɪn] of Mannin, [ˈmanɪn]) is 'n selfregerende Britse kroonbesitting (Engels: Crown dependency) in die Ierse See, digby die geografiese sentrum van die Britse Eilande. Naas die hoofeiland Man sluit die kroonbesitting ook die kleiner, net tydelik bewoonde eilande Calf of Man, Chicken Rock en St. Patrick's Isle in.

Charles III dien as die staatshoof van die eiland en dra die historiese titel Lord of Mann. Hy word deur die destydse luitenant-generaal van Man verteenwoordig. Die regering van die Verenigde Koninkryk neem die eiland se buitelandse belange waar en is ook verantwoordelik vir sy verdediging.

Die amptelike tale van Man is Manx, 'n Goideliese Keltiese taal, en Engels. Net soos die Kanaaleilande Jersey en Guernsey maak Man nie deel uit van die Verenigde Koninkryk of die Europese Unie nie.

Etimologie

'n Skild verskyn in Engels en Manx-Gaelies

Die oorsprong van Man se naam is onduidelik. Die eiland staan in die plaaslike Kelties-Gaeliese taal, Manx, bekend as Ellan Vannin, waarby die woord ellan "eiland" beteken. Die oudste historiese naam is Manu of Mana,^[7] waarvan die genitief Manann en uiteindelik die naam Mannin (soos in Ellan Mannin – "Eiland Man") afgelei is.

Gedurende die ampstermyn van Julius Caesar as proconsul en die besoek, wat hy in die jare 55 en 54 v.C. aan Brittanje afgelê het, het hy in sy Commentarii de Bello Gallico na 'n eiland met die naam Mona verwys, wat halfpad in die see tussen Brittanje en Ierland lê.^[8] Alhoewel die ligging, soos deur Caesar beskryf, net op Man van toepassing kan wees, bly hierdie verwysing omstrede, aangesien die Romeine destyds ook na die Walliese eiland van Anglesey (Wallies: Môn) as Mona verwys het.

Daar is geen bewyse dat die Romeine ooit 'n nedersetting op die eiland gestig het nie. Nogtans is daar twee ander Romeinse verwysings na die eiland deur Plinius (Monapia, 77 n.C.) en Orosius (Mevania, 416).

Ander historiese benamings van Man is Mön (in die Yslandse saga's) en die plaaslike Keltiese naam Maun (10de eeu).^[9]

Geografie en klimaat

Snaefell, die hoogste bergspits op Man

'n Kaart van die eiland Man

Die Braaid is in die sentrum van die eiland geleë, vanaf 950 v.C. – 650 v.C.

Die eiland Man maak deel uit van die Britse Eilande, 'n eilandgroep noord-wes van die Europese vasteland. Man lê in die Ierse See, dieselfde afstand van Engeland, Skotland en Noord-Ierland af.

Met 'n lengte van sowat 48 kilometer en 'n wydte van tussen 13 en 24 kilometer beslaan die eiland 'n totale oppervlakte van 572 km² (221 vierkante myl). Sy kuslyn het 'n totale lengte van 160 kilometer.

Ongeag sy klein oppervlakte behels die eiland 'n aantal verskillende landskapsvorme. Die heuwels in die noorde en suide van Man word deur 'n sentrale vallei, wat tussen Douglas en Peel geleë is, van mekaar geskei. Die verrenoorde word deur sy buitengewoon lae landskap gekenmerk, wat hoofsaaklik gedurende die Ystydperk uit afsettings van Wes-Skotland se gletsers gevorm is. Meer onlangse afsettings van ronde klippies het die strande van die eiland se mees noordelike punt, Point of Ayre, gevorm. Sulby is met 17 kilometer die langste rivier op die eiland. Sowat twee derdes van die eiland is landbougebiede, veral die vrugbare vlaktes in die noorde en suide. Langs die suidwestelike kus van Man en oorkant die see-engte van Calf Sound (Manx: Yn Cholloo) lê die eiland Calf of Man, 'n voëlreservaat, met 'n oppervlakte van 2,6 km² en 'n maksimumhoogte van 120 meter bo seevlak.

Net een van die eiland se bergpieke verrys tot 'n hoogte van meer as tweeduisend voet bo seevlak: Snaefell (621 meter of 2 036 voet). Volgens 'n ou gesegde kan 'n mens vanuit hierdie bergspits 'n uitsig oor ses koninkryke geniet: Mann, Skotland, Engeland, Ierland, Wallis en die Hemel.

Man se gematigde klimaat word deur koel somers en milde winters gekenmerk. Danksy die ligging wes van Groot-Brittanje en 'n relatief groot afstand van Ierland bring die oorheersende suidwestelike winde 'n bogemiddelde jaarlikse reënval na die eiland. Die bergspits Snaefell het met sowat 1 900 millimeter die hoogste jaarlikse neerslae. In laagliggende gebiede word jaarliks 'n gemiddelde reënval van sowat 800 millimeter aangeteken.

Temperature is oor die algemeen koel. Die hoogste temperatuur wat ooit op die eiland aangeteken is, was 28,9 °C in Ronaldsway, 'n streek in die suide. Bewolkte toestande met 'n relatief klein aantal sonskynure is 'n tipiese verskynsel van die plaaslike weer.

Geskiedenis

Vroeë geskiedenis

Die eerste menslike nedersettings op die eiland het reeds sowat 10 000 jaar gelede ontstaan. Navorsers neem aan dat die eerste Keltiese stamme op die eiland van Britoniese afkoms was, maar dat Man se vroeg-Middeleeuse bevolking veral Ierse setlaars of veroweraars was wat hulle omtrent 700 n.C. op die eiland gevestig het. Veranderings in die taal wat vir Ogham-inskrifte gebruik is, verwys na hierdie etniese invloede, en ook die plaaslike Keltiese taal is nou verwant aan dié van Ierland en Skotland.

Die Wiking-tydperk

Die nuwe vlag van Man se parlement (een van die oudstes ter wêreld) verwys met sy goue Noorse Wikingskip na die Skandinawiese verlede van die eiland

Gedurende die Wiking-tydperk het die suidelike Britse eilande as Súðreyjar ("Suidelike Eilande") bekend gestaan (in tenstelling met die noordelike eilandgroepe van Orkney en Shetland of Norðreyjar), en sedert die laat 8ste eeu het Wikingskepe hier aangedoen. Vanweë sy strategiese ligging halfpad tussen die Keltiese Ierland en die Angel-Saksise Engeland was die eiland Man 'n geskikte basis vir rooftogte in die gebied.

Volgens 'n skeepsgraf wat naby Balladoole ontdek is dateer argeoloë en geskiedkundiges die vestiging van die eerste Wiking-setlaars op die laat 9de eeu.^[10] Die feit dat die eiland eers eenhonderd jaar ná sy ontdekking deur Wiking-seevaarders gekoloniseer is word deur navorsers met die algemene wettelose toestand op Man verklaar – net soos die Orkney- en ander eilande was Man aanvanklik veral 'n basis vir Wiking-seerowers wat liewer die plaaslike bevolkings beroof het as om hulle self as boere in die gebied te vestig.^[11]

Volgens die Nordiese Heimskringla-Saga het die Noorse koning Harald I in die laaste jare van die 9de eeu 'n besoek aan Man afgelê; ná die verdrywing van wettelose Wikings het die Skandinawiese immigrasie in hierdie periode 'n aanvang geneem.

Besienswaardighede

Daar is twee militêre museums op die eiland, beide is op die Ronaldsway vliegveld geleë:^[12]

Manx Aviation & Military Museum
The Museum of the Manx Regiment

Verwysings

↑ (en) "Island Facts". Isle of Man Public Services (www.gov.im). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Augustus 2013. Besoek op 23 Augustus 2014.
↑ (en) "Isle of Man Government – Manx Gaelic". Regering van die Eiland Man. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 September 2019. Besoek op 14 Mei 2018.
↑ (en) "2021 Isle of Man Census Report". Regering van die Eiland Man. Besoek op 2 Februarie 2022.
↑ (en) "Isle of Man | Data". Wêreldbank. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Augustus 2021. Besoek op 9 Augustus 2021.
↑ (en) "Human Development Report 2010" (PDF). Verenigde Nasies. p. 143 ff. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 9 Mei 2020. Besoek op 23 Augustus 2014.
↑ (en) "Income inequalities". The Poverty Site. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Desember 2018. Besoek op 23 Augustus 2014.
↑ (en) Kinvig, R.H.: The Isle of Man. A Social, Cultural and Political History. 3de uitgawe. Liverpool: Liverpool University Press 1975, bl. 18
↑ (en) Kinvig, R.H.: The Isle of Man. A Social, Cultural and Political History. Liverpool: Liverpool University Press 1975, bl. 18–19
↑ (en) Stephens, Meic: Linguistic minorities in Western Europe. Llandysul: Gomer Press 1976
↑ (en) Konstam, Angus: Die Wikinger. Geschichte, Eroberungen, Kultur. Wene: tosa/Carl Ueberreuther 2007, bl. 142
↑ (en) Konstam (2007), bl. 142
↑ https://www.manxmuseums.com/listing_page_596947.html

Bronnelys

Algemeen

(en) "Isle of Man". Encyclopædia Britannica. Besoek op 14 September 2022.
(en) "Isle of Man". Central Intelligence Agency. Besoek op 14 September 2022.

Eksterne skakels

Toerisme-inligting oor Eiland Man op Wikivoyage
(en) Amptelike webwerf van die Eiland Man

Verenigde Koninkryk

Lande	Engeland • Skotland • Wallis • Noord-Ierland
Oorsese gebiede	Anguilla • Bermuda • Brits-Antarktiese Gebied • Britse Indiese Oseaangebied • Britse Maagde-eilande • Falkland-eilande • Gibraltar • Kaaimanseilande • Montserrat • Pitcairneilande • Sint Helena, Ascension en Tristan da Cunha • Suid-Georgië en die Suidelike Sandwicheilande • Turks- en Caicoseilande
Kroongebiede	Eiland Man • Guernsey • Jersey
Sowereine militêre basisse	Akrotiri en Dhekelië

	Keltiese gebiede in Europa
	Bretagne \| Ierland \| Wallis \| Cornwall \| Man \| Skotland

[govmotto-1] (en) "Island Facts". Isle of Man Public Services (www.gov.im). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Augustus 2013. Besoek op 23 Augustus 2014.

[2] (en) "Isle of Man Government – Manx Gaelic". Regering van die Eiland Man. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 September 2019. Besoek op 14 Mei 2018.

[3] (en) "2021 Isle of Man Census Report". Regering van die Eiland Man. Besoek op 2 Februarie 2022.

[4] (en) "Isle of Man | Data". Wêreldbank. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Augustus 2021. Besoek op 9 Augustus 2021.

[5] (en) "Human Development Report 2010" (PDF). Verenigde Nasies. p. 143 ff. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 9 Mei 2020. Besoek op 23 Augustus 2014.

[6] (en) "Income inequalities". The Poverty Site. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Desember 2018. Besoek op 23 Augustus 2014.

[7] (en) Kinvig, R.H.: The Isle of Man. A Social, Cultural and Political History. 3de uitgawe. Liverpool: Liverpool University Press 1975, bl. 18

[8] (en) Kinvig, R.H.: The Isle of Man. A Social, Cultural and Political History. Liverpool: Liverpool University Press 1975, bl. 18–19

[9] (en) Stephens, Meic: Linguistic minorities in Western Europe. Llandysul: Gomer Press 1976

[10] (en) Konstam, Angus: Die Wikinger. Geschichte, Eroberungen, Kultur. Wene: tosa/Carl Ueberreuther 2007, bl. 142

[11] (en) Konstam (2007), bl. 142

[12] ttps://www.manxmuseums.com/listing_page_596947.html

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]