Jersey
Jersey (amptelik die Distrik van die eiland Jersey; Engels: Bailiwick of Jersey; Frans: Bailliage de Jersey; Jèrriais: Jèrri; Normandies: Bailliage dé Guernési) is die grootste van die Kanaaleilande digby die kus van Noord-Frankryk en net soos die eilande Man en Guernsey 'n besitting van die Britse Kroon, wat nie deel uitmaak van die Verenigde Koninkryk of die Europese Unie nie. Die eiland met 'n oppervlak van 119,6 vierkante kilometer het 103 267 inwoners in 2016 gehad. Die onbewoonde eilande Minquiers en Ecréhous behoort aan Jersey.
| |||||
| Volkslied: God Save the King (Engels vir: "God beskerm die koning") Island Home | |||||
| |||||
| Hoofstad | Saint Helier (Saint-Hélier) | ||||
| Grootste stad | Saint Helier (Saint-Hélier) | ||||
| Amptelike tale | Engels en Frans | ||||
| Regering | Parlementêre demokrasie binne ’n grondwetlike monargie Charles III Richard Cripwell Richard McMahon Peter Ferbrache | ||||
| Onafhanklikheid | Kroongebied 1204 9 Mei 1945 | ||||
| Oppervlakte - Totaal - Water (%) |
119,6 km2 (223ste) 46,2 myl2 0 | ||||
| Bevolking - 2021-skatting - Digtheid |
103 267 (182ste) 859 / km2 (13de) 2 224,8 / myl2 | ||||
| BBP (KKP) - Totaal - Per capita |
2015-skatting | ||||
| BBP (nominaal) - Totaal - Per capita |
2019-skatting £4,885 miljard[2] | ||||
| MOI (2008) | 0,985[3] (8ste) – baie hoog | ||||
| Gini (2014) | 0,3 – laag | ||||
| Geldeenheid | Pond sterling (amptelik) Jersey-pond (ook gebruik) ( GBP)
| ||||
| Tydsone - Somertyd |
GMT (UTC±0) WEST (UTC+1) | ||||
| Internet-TLD | .je | ||||
| Skakelkode | +44 | ||||
Die eiland is 'n oorblyfsel van die historiese hertogdom van Normandië, en die plaaslike Frans-Normandiese dialek Jèrriais word as streektaal erken. Engels en Frans is die amptelike tale. Frans bly tot die jaar 1946 'n amptelike taal van die regering, maar sy gebruik is vandag beperk tot 'n aantal seremonies soos die gebed voor die opening van die Statevergadering. Frans is egter 'n verpligte skoolvak.
Geskiedenis
wysig
Die eerste bewoners was jagters en versamelaars wat gedurende die Ou Steentydperk (omstreeks 250 000 v.C.) in grotte gewoon het. Die groot aantal menhire en dolmens op die eiland dateer uit die Nuwe Steentydperk (omtrent 4000 v.C.). In die Bronstydperk is Jersey deur Druïdes bewoon.
Die vroegste verwysing na Jersey gaan terug na die 6de eeu n.C. - Germaanse invallers het destyds die hermiet Sint Helier vermoor wat op 'n klein rotsagtige eiland naby die huidige Elizabeth-kasteel gewoon en gepreek het.
In die 9de eeu het Wikings hulle op die eiland, wat voortaan sy huidige Skandinawiese naam gedra het, en op die vasteland van Normandië gevestig. Jersey is in die jaar 933 deur Willem Langswaard, hertog van Normandië, geannekseer. Sy afstammeling Willem die Veroweraar (Willem I van Engeland) het ná die Normandiese verowering van Engeland in 1066 die hertogdom van Normandië en die Koninkryk van Engeland onder een kroon verenig.
Ná die val van Rouen het koning Johan I van Engeland, hertog van Normandië, in 1204 al sy Normandiese besittings op die vasteland aan die koning van Frankryk verloor. Die bewoners van die Kanaaleiland moes destyds 'n besluit neem of hulle onderdane van die Franse koning Filips Augustus of koning Johan wou wees. Hulle het vir die laasgenoemde gekies. Die Kanaaleilande Jersey, Guernsey, Alderney, Sark en Herm het sodoende as selfregerende gebiede by die Engelse Kroon gebly.
Jersey is tydens die sogenaamde Rose-oorloë in die 15de eeu sewe jaar lank deur die Franse oorheers nadat hulle die kasteel Mont Orgueil ingeneem het. Frankryk het die eiland weereens vir 'n kort tydperk in 1781 beset, en kort daarna is wagtorings langs die kuslyn opgerig om die eiland teen toekomstige Franse aanvalle te beskerm.
Die handel, wat deur die neutraliteit tussen Engeland en Frankryk bevorder is, was die basis vir die welvaart van Jersey. Die landbou, vissery, skeepsbou en wolproduksie was die hoofbron van inkomste oor 'n lang tydperk. Tydens die 19de eeu, danksy die verbetering in vervoer, is toerisme ook ontwikkel.
Tydens die Tweede Wêreldoorlog was Jersey tussen 1 Mei 1940 en 9 Mei 1945 die enigste deel van die Verenigde Koninkryk wat deur Duitse troepe beset is aangesien die Britse regering geweier het om die Kanaaleilande te verdedig. Die besetting het vyf jaar van hongersnood en onderdrukking beteken, en die eilandbevolking herdenk die bevryding jaarliks op Liberation Day.
Politiek
wysig
Die State van Jersey vorm die wetgewende vergadering van die eiland. Dit sluit 53 verkose lede in – 12 senatore wat vir 'n ampstermyn van 6 jaar verkies word, 12 konstabels wat vir drie jaar as hoofde van die parogieë verkies word, 29 afgevaardigdes wat vir 'n ampstermyn van drie jaar verkies word; die Balju en Adjunkbalju (wat as voorsitters van die vergadering benoem word) en drie lede sonder stemreg – die Dekaan van Jersey, die Prokureur-Generaal en die Prokureur van Jersey, wat almal deur die Kroon benoem word.
Die regeringsdepartemente word deur komitees van die State beheer. Die Balju fungeer as die siviele hoof van die eiland.
Die meeste lede van die State word as onafhanklikes verkies. Die enigste politieke party, wat tans in die State verteenwoordig is, is die Demokratiese Alliansie van Jersey.
Die Normandiese gemene reg, wat die Clameur de Haro en die Engelse reg insluit, dien as basis vir die regstelsel. Die justisie word deur die Koninklike Hof (Royal Court) van die Verenigde Koninkryk beheer.
Koning Charles III se tradisionele titel as staatshoof is dié van Hertog van Normandië, alhoewel hy hierdie titel formeel nie gebruik nie. Hy regeer die kroongebied danksy sy funksie as koning.
Geografie
wysig
Jersey is die grootste en mees suidelike van die Kanaaleilande met 'n oppervlak van 116 vierkante kilometer (45 vierkante myl), sowat twaalf myl van die Franse skiereiland Cotentin in Normandië af geleë. Jersey het 'n kuslyn van sowat 75 kilometer.
Die seegebied van die Baai van Saint-Malo staan bekend vir sy getye, wat twee keer per dag 'n verskil van 12 meter (40 voet) tussen eb en vloed kan bereik – een van die grootstes ter wêreld.
Jersey het 'n gematigde klimaat met milde winters en koel somers, alhoewel dit die meeste sonskynure van alle Britse Eilande het. Sy landskap word deur vlaktes met lae heuwels langs die noordkus gekenmerk.
Vir administratiewe doeleindes is die eiland in twaalf parogieë onderverdeel, wat almal toegang tot die see het en die name van heiliges dra. Die parogieë word verder verdeel in vingtaines (of, soos in die geval van St. Ouen, in "cueillettes"), wat histories ontwikkel het en as plaaslike bestuurseenhede en kiesafdelings dien. Sogenaamde Centeniers word in elkeen van die parogieë vir 'n ampstermyn van drie jaar as polisiehoofde verkies.
Ekonomie
wysig
Die ekonomiese basis van Jersey is finansiële dienste, toerisme, internethandel en landbou. Finansiële dienste lewer die helfte van die eiland se inkomste op.
Terwyl Jersey in die 19de eeu onder meer nog 'n belangrike uitvoerder van sider na die Verenigde Koninkryk is (in 1810 word 4,5 miljoen liter uitgevoer), is aartappels en suiwelprodukte vandag die belangrikste landbouprodukte. Talle boere gee voorkeur aan natuurlike bemesting en gebruik vraic, die seewier wat in groot hoeveelhede op Jersey se strande uitspoel, vir die bekende Jersey Royal-aartappels. Hierdie tradisie dateer uit die 12de eeu.
Die plaaslike Jersey-beesras dien as die basis vir 'n klein organiese vleisbedryf. Die La Mare-wynkelder in St. Mary is in 1972 in 'n tradisionele 17de eeuse Jersey-plaashuis gestig en produseer gehaltewyne.
Aangesien Jersey geen belasting op toegevoegde waarde het nie, is daar gespesialiseerde maatskappye wat goedere soos video's, kontaklense en ander goedere na die Verenigde Koninkryk uitvoer en op daardie mark teen laer pryse aanbied. Hierdie praktyk word deur nuwe wetgewing beperk.
Geldeenheid
wysigJersey het sy eie banknote en muntstukke, wat saam met dié van Guernsey en die Verenigde Koninkryk as wettige betaalmiddel dien. Jersey se geldeenheid is aan die Britse Pond Sterling gekoppel. Sien Pond Sterling van Jersey.
Demografie
wysig
Sowat vyftig persent van die eiland se bevolking is uitheems. Dertig persent van die 91 000 inwoners is in die gebied van die hoofstad St. Hélier gekonsentreer.
Die Kerk van Engeland is die grootste godsdienstige gemeenskap op die eiland, terwyl in die plattelandse gebiede baie aanhangers van die Metodistekerk woon. Daar is ook 'n groot Rooms-Katolieke minderheid.
Kultuur
wysigJèrriais, die inheemse Normandiese taal, word deur 'n minderheid van die bevolking gepraat. Tydens die 19de eeu is dit nog die huistaal van die meerderheid. Deesdae is veral ou mense die taal magtig, alhoewel dit steeds in Jersey se skole onderrig word. Dit speel nog 'n groot rol in die topografie van die eiland, waar naas Jèrriais ook Franse en Engelse plekname gebruik word.
'n Aantal neolitiese kunswerke is die vroegstes wat op die eiland gevind is. Die enigste oorblyfsels van die ryk middeleeuse kultuurerfenis is muurskilderye, nadat die ikonoklasme (beeldestorm) tydens die Calvinistiese hervorming van die 16de eeu baie werke vernietig het.
Drukkerye bestaan sedert die tagtigerjare van die 18de eeu, en talle publikasies in Jèrriais, Frans en Engels verskyn in die 19de eeu op die eiland. Aktuele en satiriese poësie is die belangrikste literêre kunsvorm.
John Everett Millais, Elinor Glyn en Wace behoort tot Jersey se bekende kunstenaars. Lillie Langtry, wat ook as Jersey Lily bekend staan, word as die leidende kunstenares van Jersey beskou. Die bekende Franse skrywer Victor Hugo bly van 1852 tot 1855 as balling op Jersey.
Die plaaslike karnaval, die Blommeslag (Battle of Flowers), vind sedert die jaar 1902 plaas.
Kookkuns
wysig
Seekos is 'n belangrike bestanddeel van Jersey se kookkuns, net soos sy melk, room en botter. Jersey het, anders as Normandië, geen tradisie van kaasvervaardiging nie, alhoewel 'n klein hoeveelheid kaas plaaslik gemaak word.
Die Jersey Royal is die plaaslike soort aartappel, wat baie gewild is op die plaaslike en Europese mark. Die klein, geurige aartappels groei op die steil suidehellings.
Appels is 'n histories belangrike vrugtesoort. Die sogenaamde "swart botter" (lé nièr beurre) is 'n spesialiteit, wat van appels, sider en speserye gemaak word. Hierdie konfyt word gewoonlik in die nagte van November in spesiale houers, die sogenaamde bachins, berei – 'n gewilde vermaak vir almal, wat tot sestien ure kan neem. Emigrante het die resep ook in Noord-Amerika bekend gestel; in die VSA-deelstaat Pennsilvanië is "apple butter" veral 'n gewilde lekkerny. Die verbouing van appels word tans weer bevorder en uitgebou. Appelbrandewyn en wyn word in klein hoeveelhede geproduseer.
Verwysings
wysig- ↑ (en) "Measuring Jersey's Economy" (PDF). Regering van Jersey. 28 September 2016. Besoek op 28 Januarie 2018.
- ↑ (en) "National accounts: GVA and GDP". Statistiek Jersey. 2019. Besoek op 4 Januarie 2021.
- ↑ (en) "Filling Gaps in the Human Development Index" (PDF). United Nations ESCAP. Februarie 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 5 Oktober 2011. Besoek op 5 Oktober 2011.
Bronnelys
wysig- Algemeen
- (en) "Jersey". Encyclopædia Britannica. Besoek op 14 September 2022.
- (en) "Jersey". Central Intelligence Agency. Besoek op 14 September 2022.
- Geskiedenis
- (en) Sinel, Leslie: Jersey Through the Centuries, Jersey 1984, ISBN 0-86120-003-9
- (en) Thomas, Roger (red.): pureJersey. St. Helier: Jersey Tourism 2007
Eksterne skakels
wysig| Wikimedia Commons bevat media in verband met Jersey. |
- (en) Toeristegids
- (en) Les Pâraîsses d'Jèrri en Jèrriais Geargiveer 15 April 2008 op Wayback Machine (kaart van die parogieë, wapen en geskiedenis)
- (en) Die State van Jersey
- (en) Toerisme op Jersey
- (en) BBC Jersey
- (en) Die Geskiedenis van Jersey
- (en) Dit is Jersey – Plaaslike webwerf
- (en) Jersey Insight – Plaaslike webwerf Geargiveer 15 September 2012 op Wayback Machine
- (en) Kaart van Jersey
- Jersey se Swart Botter (in Jèrriais) Geargiveer 1 Desember 2005 op Wayback Machine
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}