Turyn

Turyn (Italiaans: Torino; Piëmontees, Duits, Engels en Frans: Turin, Nederlands: Turijn) is die hoofstad van die administratiewe gebied Piëmont en 'n groot nywerheidsentrum in die noordweste van Italië met 'n bevolking van sowat 878 600 in die stads- en 1,7 miljoen in die metropolitaanse gebied.

Turyn Città di Torino
Kaart (provinsie)	Wapen



	Vlag


Land	Italië
Administratiewe gewes	Piëmont
Metropolitaanse stad	Turyn (TO)
Koördinate	45°04′N 07°42′O / 45.067°N 7.700°O / 45.067; 7.700
Stigting	Omstreeks 28 v.C.
Oppervlakte:
- Totaal	130,17 vk km
Hoogte bo seevlak	239 m
Bevolking:
- Totaal (31 Januarie 2022)	847 287
- Bevolkingsdigtheid	6 500/vk km
Tydsone	UTC +1 (MET)
- Somertyd	UTC +2 (MEST)
Klimaat
- Tipe	Gematigde klimaat
- Gemiddelde jaarlikse temperatuur	11,6 °C
- Gem. temp. Januarie/Julie	1,3 / 22,0 °C
- Gemiddelde jaarlikse neerslae	914 mm
Burgemeester	Stefano Lo Russo (PD)
Amptelike webwerf	comune.torino.it

Eeue lank het Turyn as setel van die koninklike Huis van Savoje en as hoofstad van die gelyknamige koninkryk gedien. Veertien kastele en slotte in Turyn en sy onmiddellike omgewing getuig van hierdie verlede. Gedurende die 19de eeu was Turyn die spilpunt van Italië se nasionale beweging, die Risorgimento, wat hom vir die skepping van 'n Italiaanse eenheidsstaat beywer het. Die vereniging van Italiaanse state in 'n gemeenskaplike Koninkryk Italië is in 1861 onder leiding van die Koninkryk Piëmont bewerkstellig. Die residensies van die Huis van Savoje is deur Unesco in 1997 as wêrelderfenis gelys.

Piëmont se belangrike bydrae tot die vereniging van Italiaanse state en die feit dat Rome in 1861 nog deel uitgemaak het van die Kerklike Staat was die redes vir die keuse van Turyn as voorlopige hoofstad van Italië. Vier jaar lank het koning Viktor Emmanuel II die nuut verenigde land vanuit Turyn geregeer voordat Florence vanweë sy sentrale ligging as nuwe voorlopige regeringsetel aangewys is. Eers in 1870, toe Italiaanse magte Rome ingeneem het, kon die stad aan die Tiberrivier as hoofstad fungeer.

Vanaf die vroeë 20ste eeu, maar veral in die dekades ná die einde van die Tweede Wêreldoorlog is die ekonomiese en maatskaplike lewe in Turyn deur die motorvervaardiger Fiat oorheers. Fiat was een van die dryfkragte agter Turyn se vinnige industrialisering en sy groei tot een van Italië se belangrikste groot nywerheidstede waar werksoekendes uit alle dele van die land hulle kom vestig het. Ná die fascistiese magsoorname onder Benito Mussolini in 1922 het Fiat ook militêre tegnologie begin ontwikkel en vervaardig. Turyn se strategiese belangrikheid vir die Italiaanse wapenbedryf het van die stad gedurende die Tweede Wêreldoorlog een van die hoofteikens van lugaanvalle gemaak wat grootskaalse skade aangerig het. Ná die oorlog was Turyn een van die stede wat die vinnigste herstel en met sy snel groeiende nywerheidsproduksie bygedra het tot Italië se "ekonomiese wonder" in die 1950's en 1960's. Die motorbedryf het met begin van die 1990's strukturele veranderings ondergaan waardeur sy belangrikheid afgeneem het en die getal aanlegte en werksgeleenthede merkbaar verminder is.

Turyn staan tradisioneel as die stad van die barok- en Art Nouveau-boustyle bekend; die stad beskik daarnaas oor 'n groot aantal arkades. Saam met die uitbou van die infrastruktuur het internasionale argitekte soos Renzo Piano, Gae Aulenti en Arata Isozaki opspraakwekkende voorbeelde van moderne boukuns ontwerp. Twee universiteite met sowat 100 000 studente dra by tot Turyn se reputasie as een van die kulturele metropole van Noord-Italië. Hier word jaarliks een van die grootste internasionale boekskoue in Europa gehou, die Salone Internazionale del Libro. Turyn het in Februarie 2006 as gasheerstad van die Olimpiese Winterspele opgetree.

Die Rooms-Katolieke katedraal van Turyn kry besondere betekenis deur die sogenaamde Lykkleed van Turyn (la Sacra Sindone), die beweerde grafdoek van Jesus Christus wat in 'n spesiale kas bewaar word. Die grafdoek dateer volgens wetenskaplike ondersoeke nie uit Jesus van Nasaret se tyd nie en word deur die Rooms-Katolieke Kerk ook nie as outenties geag nie. Nogtans is godsdienstige betekenis as ikoon aan die grafdoek toegeken.

Versamelings van onskatbare waarde word in die Museo Egizio, die Egiptiese Museum van Turyn, bewaar en vertoon. Sy versamelings van antieke Egiptiese kuns is die grootste ter wêreld buite Egipte – sy vertoonsale het 'n oppervlakte van 10 000 vierkante meter. 6 500 van altesaam 32 000 kunsvoorwerpe in besit van die museum word vertoon.

Geografie

Uitsig oor Turyn vanaf die Monte dei Cappuccini ("Kapusyneberg")

Die koninklike slot of Palazzo Reale

Turyn is in 'n vlakte geleë wat in die weste en noorde deur die Alpe en in die suide deur die groen heuwelreeks van Monferrato begrens word. Vier groot riviere vloei deur die stad – die Po en twee takriviere, die Dora Riparia (uit die Keltiese duria wat "water" beteken, later deur die Romeine na "Duria Minor" verander) en die Stura di Lanzo, en die Sangone. Die drie kleiner riviere mond naby Turyn in die magtige Porivier uit. Die grootste deel van Turyn se stadsgebied is wes van die rivier in die Povlakte geleë. Net enkele kleiner stadsbuurte het in 'n heuwelstreek wes van die Po ontstaan, met 'n maksimale hoogte van 750 m bo seevlak.

Dit is hoofsaaklik barokboukuns wat sy stempel op die historiese middestad of Centro storico afgedruk het – met 14 km se booggange (portici) met granietsuile, elegante palazzi en kerkgeboue. Die barokboumeesters het die antieke Romeinse stadsuitleg met strate, wat mekaar in regte hoeke sny, bybehou. Die koninklike slot van die Huis van Savoje, die Palazzo Reale op die plein Piazza Castello, vorm die uitgangspunt vir alle strate in die middestad. In sy onmiddellike omgewing is die meeste belangrike besienswaardighede en musea van Turyn geleë, insluitende die Museo Egizio. Binne loopafstand van die Piazza Castello is die plein Piazza della Repubblica en die historese stadspoort Porta Palazzo, die naamgewer vir die besige mark Mercato di Porta Palazzo wat soggens as een van die grootste kosmarkte in Europa gehou word.

Net wes van die besige markplein is die historiese kwartier Quadrilatero romano (die "Romeinse Vierkant" of die buurt tussen die antieke Romeinse stadspoort Porta Palatina, die Decumana – ook Praetoria genoem – en twee stadspoorte wat nie bewaar gebly het nie) met sy doolhof van nou winkelstraatjies en aantreklike pleine geleë – meestal sonder verkeer. 'n Groot verskeidenheid kroeë en restaurante maak van Quadrilatero saans en van die gewildste en besigste buurte in Turyn. Die befaamde koffiehuis Caffè Al Bicerin, wat reeds in 1763 geopen is, is op die sentrale plein Piazza della Consolata geleë.

Turyn maak saam met Milaan en Genua deel uit van die Noord-Italiaanse industriële driehoek. Milaan is sowat 140 km oos-noordoos van Milaan en 123 km noordoos van Genua geleë.

Klimaat

Weergegewens vir Turyn
Maand	Jan	Feb	Mar	Apr	Mei	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Des	Jaar
Gemiddelde maksimum (°C)	6,0	8,0	13,0	17,0	21,0	25,0	28,0	27,0	23,0	17,0	11,0	7,0	16,9
Gemiddelde minimum (°C)	–3,0	–1,0	2,0	6,0	10,0	14,0	16,0	16,0	13,0	7,0	2,0	–2,0	6,67

Neerslag (mm)	41,0	53,0	77,0	104,0	120,0	98,0	67,0	80,0	70,0	89,0	76,0	42,0	917,0
Sonskynure (u/d)	4	4	5	6	6	7	8	7	6	5	4	4	5,5
Humiditeit (%)	75	75	67	72	75	74	72	73	75	79	80	80	74,7
Bron: ilMeteo^[1]

Geskiedenis

Antieke tydperk

Die belangrikste Romeinse bouval in Turyn is die voormalige stadspoort Porta Palatina (hier met 'n bronsstandbeeld van Gaius Julius Caesar)

Die naam van die stad is afgelei van die Keltiese woord tau ("berge"), terwyl sy huidige naam in Italiaans "bulletjie" beteken – vandaar die bul in die stadswapen. Die etimologiese oorsprong verwys egter na die voor-Romeinse bewoners van die gebied, die Keltiese Taurini wat groot dele van die huidige Frankryk en Spanje verower het voordat hulle ook die noorde van Italië binnegedring het. Weens hulle verering van die bul, die simbool van die god Api, het hulle dorp ook as Taurasia bekend gestaan. Die eerste skriftelike rekord oor die dorp dateer uit die jaar 218 v.C. en berig van die beleg en verwoesting van Taurasia deur Hannibal se troepe.

In die 1ste eeu v.C. het die Romeine 'n militêre kamp (Castra Taurinorum) in die gebied opgerig, wat later ter ere van Augustus na Augusta Taurinorum herdoop is en teen hierdie tydperk sowat 5 000 inwoners gehad het. Die moderne stad bewaar nog steeds die Romeinse straatrooster.

Middeleeue

Ná die ondergang van die Romeinse Ryk het die Langobarde Turyn in 569 verower, later het die Franke onder Karel die Grote die stad ingeneem (774). Turyn het die setel van 'n Frankiese graaf geword, en sy opvolgers het geleidelik begin om hul mag oor die hele provinsie uitbrei.

Ná 'n tydperk van onluste, wat deur die magstryd tussen keisers, grawe, biskoppe en landelike adel gekenmerk was, het keiser Frederik I Barbarossa die stad in 1159 aan die plaaslike biskoppe oorhandig, wat tot 1225 ook as politieke heersers opgetree het. Teen die einde van die 13de eeu is die stad by die hertogdom Savoje ingelyf. In die 15de eeu is Turyn van 'n groot aantal tuine en paleise voorsien en het in 1404 ook sy eie universiteit gekry.

Vroeë moderne tydperk

Emanuele Filiberto, genoem die Ysterkop, het Turyn in 1563 tot die hoofstad van Savoje verklaar; die Koninklike Paleis (Palazzo Reale), die via Po (Postraat) en die Piazza San Carlo dateer uit hierdie tydperk. Turyn se bevolking is destyds op sowat 4 000 beraam. Binne die volgende 150 jaar het die getal inwoners in die barokstad gestyg tot 50 000.

Teen die einde van die 17de eeu was Turyn een van die bestemmings van jong Britse adellikes op hul kulturele en opvoedkundige Grand Tour deur Italië. Met sy reëlmatige straatrooster en sy stadsbeeld, wat deur barokboukuns oorheers is, is die stad deur destydse besoekers as modern, skoon en homogeen ervaar.^[2]

Franse troepe het die stad in 1706 beleër, maar ook ná 117 dae nie daarin geslaag om dit in te neem nie. Met die Verdrag van Utrecht is die Koninkryk Sardinië by Savoje ingelyf, en Turyn met sy destydse bevolking van sowat 90 000 is deur die argitek Filippo Juvarra met 'n aantal nuwe geboue voorsien om sy nuwe status as Europese hoofstad te beklemtoon.

Ná 'n kort besetting deur Napoléon Bonaparte se troepe het die stad hom vir die vereniging van die talle klein Italiaanse state beywer. Danksy die opening van die Fréjus-spoorwegtonnel het Turyn ook tot 'n belangrike vervoersentrum met 250 000 inwoners ontwikkel.

Turyn het vanaf 1861 as die hoofstad van die Verenigde Italië gedien, wat in dieselfde jaar uitgeroep is. In 1865 is die regeringsetel egter na Florence verskuif. In 1870 is Rome uiteindelik tot hoofstad van Italië verklaar.

1864 tot 1899

Die Mole Antonelliana – genoem na sy argitek Alessandro Antonelli – is oorspronklik as 'n sinagoge ontwerp. Die pawiljoenagtige gebou met sy opvallende dakontwerp huisves tans die Museo Nazionale di Cinema. 'n Glashysbak neem besoekers na Turyn se hoogste uitsigplatform

Gedurende die periode van 35 jaar ná die verskuiwing van die regeringsetel na Florence het Turyn omvattende stedelike transformasie ondergaan. Naas die Mole as die argitek Alessandro Antonelli se langdurige en omstrede projek is die stadsbeeld deur 'n reeks nuwe geboue en kwartiere ingrypend verander. 'n Nuwe residensiële kwartier het rondom die vroeëre Sitadel ontstaan; in die suide van Turyn is 'n liefdadigheidshospitaal voltooi as die stad se grootste 19de eeuse gebouekompleks; twee sentrale pleine, Piazza Castello en Piazza Carlo Alberto, word deur 'n gietyster-deurgang met mekaar verbind; en die Koninklike Mausoleum van Superga word deur 'n kabelspoorweg met die voorstad Sassi verbind.

In die laat 19de eeu het Turyn 'n baanbrekersrol op die gebied van stedelike higiëne gespeel met die vestiging van 'n munisipale kantoor wat openbare gesondheid verseker het. In 1880 was Turyn die gasheerstad van die Derde Internasionale Higiënekongres. Die stad het in hierdie tydperk sowat dertig persent van sy begroting aan die verbetering van sy rioolstelsel bestee. Kwessies van openbare, stedelike en maatskaplike higiëne het ook sentraal gestaan in die grootste projek van stedelike regenerasie wat in hierdie tydperk aangepak is – die opening van die Via Diagonale (tans Pietro Moca) as deel van die opknapping van sentrale stadsbuurte, insluitende Via XX Settembre en Via IV Marzo, soos deur die Stadsraad in 1885 goedgekeur.

Ondanks sy afnemende politieke invloed het Turyn vinnig tot 'n nywerheidsentrum gegroei en het internasionale bekendheid as die hoofkwartier van motorvervaardigers soos FIAT (1899) en Lancia (1909) verwerf.

Turyn omstreeks 1900

Omstreeks 1900 was Turyn die vierde grootste stedelike nedersetting in 'n land met 'n bevolking van 32 miljoen. Net buite die historiese middestad het nuwe buurte ontstaan, soos die villa's in die Crocetta-distrik en aan die voet van die heuwelgebiede, opgerig volgens die ontwerpe van argitekte soos Fenoglio, Rigotti, D'Aronco en Gribodo in opdrag van welvarende entrepreneurs. Nuwe tekstiel- en ingenieursaanlegte in die weste van Turyn het die groei van nuwe werkersklasbuurte bevorder, soos San Donato, Borgo San Paolo, Vanchiglia en Barriera di Milano. In hierdie buurte is die eerste motoraanlegte gevestig soos Officine Grandi Motori, Diatto, Lancia en Chiribiri. Met 'n beginkapitaal van 800 000 lire is in 1899 die motorvervaardiger Fiat gevestig. Net tien jaar later het sy aanleg 14 hektaar beslaan en 500 motors per maand vervaardig.

Die nuwe nywerheidsaanlegte is deur argitekte en ingenieurs as die toetsgrond vir die toepassing van moderne boutegnologie en -materiale soos gewapende beton. 'n Aantal nywerheidsaanlegte soos Officine Savigliano, Fiat Corso Dante en Grandi Motori is, net soos 'n reeks brûe oor die Dorarivier en enkele woonstelgeboue, van gewapende beton gebou.

Wêreldtentoonstelling in 1911

Alfredo de Carolis se plakkaatontwerp vir die wêreldtentoonstelling van 1911

'n Kunstenaar se voorstelling van FIAT se Lingotto-gebou met 'n toetspad op die dak (1928). Tot en met 1982 is hier op vyf verdiepings motors vervaardig waarvan elkeen op die dak getoets is

In die postindustriële tydperk het die Lingotto nuwe funksies begin vervul, onder meer as kunsmuseuum: Pinacoteca Giovanni e Marella Agnelli

Ter geleentheid van die vyftigste herdenking van die stigting van die Italiaanse eenheidstaat in 1861 as konstitusionele monargie, met die Huis van Savoje as koningshuis, is tussen 29 April en 19 November 1911 die Esposizione internazionale dell'Industria e del Lavoro («Internasionale Nywerheids- en Arbeidstentoonstelling») in Turyn gehou wat deur die Paryse Bureau International des Expositions (BIE) as wêreldtentoonstelling erken is en meer as sewe miljoen besoekers gelok het. Die uitstalterrein naby die Valentino-park, wat deur koning Viktor Emanuel III plegtig geopen is, het sowat 120 hektaar beslaan. Turyn as die voormalige hoofstad van Italië en oorspronklike setel van die koninklike familie is as die mees geskikte gasheerstad van die tentoonstelling beskou.

In 1911 was reeds 'n derde van alle nywerheidswerkers in die motorbedryf werksaam – 'n sektor waarin verskillende pogings onderneem is om die mees produktiewe organisasievorm te ontwikkel. Fiat het die voortou geneem met die baanbrekende besluit om 'n aanleg op te rig wat volgens die beginsels van wetenskaplike bestuur georganiseer sou word – die Lingotto-projek wat tussen 1916 en 1923 verwesenlik is. Fiat se fabrieksgebou van gewapende beton, wat deur 'n span ingenieurs en argitekte onder leiding van Giacomo Mattè Trucco ontwerp en gebou is, het per ongeluk een van Italië se bekendste ikone van modernisme geword. Moontlik ok een van sy mees omstrede geboue wat naas bewondering ook skerp kritiek uitgelok het.

Vir die digter en grondlegger van futurisme Filippo Tomaso Marinetti (1876−1944) was dit die eerste verwesenliking van boukuns volgens die beginsels van futurisme; vir die Switsers-Franse argitek Le Corbusier "'n vooruitgang op die gebied van stadsbeplanning in die nuwe tydperk van meganisering"; die volmaakte verwesenliking van 'n fascistiese fabrieksgebou vir Benito Mussolini; of die epitoom van 'n soort nuwe transendentele orde vir die skare werkers wat buite die aanleg op die begin van 'n nuwe werkskof gewag het, soos die kuns- en argitektuurkritikus Edoardo Persico (1900−1936) dit beskryf het. Maar moontlik niks meer as 'n baie lang en ongerieflike werkplek vir diegene wat daagliks ure lank daarin moes werk nie.^[3]

Tussen die wêreldoorloë

Via Roma, die stad se hoofaar, is verbreed, terwyl nuwe geboue langs sy weerskante ontstaan het

Die tydperk ná die Eerste Wêreldoorlog was onder meer deur konflikte tussen die plaaslike nyweraars en werkers gekenmerk; die besetting van die Lingotto-fabriek in 1920 was die hoogtepunt van 'n reeks stakings.

'n Aantal belangrike infrastruktuurprojekte is in die tydperk tussen die wêreldoorloë verwesenlik – Turyn se grootste hospitaal wat volgens planne van Eugenio Mollino en Michele Bongiovanni in die suidooste van die stadsgebied, nie ver van die Lingotto nie, ontstaan het en in 1926 geopen is; 'n nuwe snelweg wat Turyn met Milaan verbind het en op 25 Oktober 1932, ná 'n boutyd van minder as drie jaar, ingewy en deur 'n verskeidenheid openbare en privaat liggame, waaronder die stadsraad en die Touring Club Italiano gesteun is; en een van die destyds modernste projekte vir bekostigbare behuising wat volgens die aanbevelings van die Istituto Autonomo Case Popolari en 'n ontwerp van die argitek Umberto Cuzzi as 16de distrik in die noorde van Turyn verwesenlik is.

Ontwikkeling sedert 1945

Wêreldtentoonstelling Expo 61 – Palazzo del Lavoro

Die Olimpiese Winterspele van 2006 is met 'n skouspelagtige vuurwerk geopen

Die nywerhede is ná die Tweede Wêreldoorlog verder ontwikkel en het duisende arbeiders uit die arm suidelike gebiede van Italië na Turyn gelok, en sy inwonertal het in 1960 vir die eerste keer die een-miljoen-kerf verbygesteek. Turyn het sy grootste bevolkingstal van 1,5 miljoen in 1975 bereik.

Toe die motorvervaardiger FIAT in die laat 1970's begin het om vervaardigingsaanlegte te outomatiseer, is binne drie jaar 65 000 van altesaam 165 000 werksgeleenthede geskrap.^[4] Turyn se nywerhede het in die tagtigerjare 'n moeilike tyd deurleef, en ondanks die voortgesette groei van die metropolitaanse gebied het die stad baie inwoners verloor. Danksy die Olimpiese Winterspele van die jaar 2006 het die stad aansienlik verander en 'n aantal groot projekte soos die bou van 'n moltreinnetwerk is aangepak. Die beroemde Palazzo Reale is gerestoureer, terwyl die Piazza Castello nou as 'n wandelstraat dien en tot die nuwe hart van die ou stadskern begin ontwikkel.

Historiografie

Na Turyn word soms verwys as die "onsigbaarste" van Italië se groot metropole – so groot is die skadu's wat die stad se twee bekendste embleme, die Koninklike Huis van Savoje en die motorvervaardiger Fiat, gooi. Die leemte aan beknopte monografieë oor Turyn se geskiedenis vir die Engelssprekende publiek is ter geleentheid van die Olimpiese Winterspele van Februarie 2006, wat hier gehou is, gevul deur Anthony L. Cardoza en Geoffrey W. Symcox se Engelsmedium-werk A History of Turin. Geoffrey W. Symcox is professor emeritus in Europese Geskiedenis aan die University of California te Los Angeles (UCLA) waar hy op die tydperk tussen die 17de en 18de eeue en die geskiedenis van Italië fokus. Anthony L. Cardoza is professor emeritus in Moderne Europese Geskiedenis aan die Loyola University te Chicago.

Nywerhede

Turyn is die mees westelike nywerheidstad in 'n industriële korridor wat van hier ooswaarts tot Mestre, die vastelandse deel en industriële sone van Venesië, strek. Die stad is veral bekend as die setel van die motorvervaardiger Fiat (Fabbrica Italiana di Automobili Torino) wat in 1899 gestig en tans die grootste industriële onderneming in Italië is. 'n Ander beroemde motorvervaardiger in die stad is Lancia, wat in 1906 gestig is en in 1969 deur Fiat oorgeneem is. 'n Aantal ondernemings soos SKF, Dayco, Bertone, Italdesign-Giugiaro en Pininfarina spits hulle op die vervaardiging van motoronderdele en op motorontwerp en -stilering toe.

Die Lingotto-gebou was oorspronklik een van die grootste motorfabrieke ter wêreld. Intuusen is dit volgens planne van die argitek Renzo Piano omgeskep in 'n konsertgebou, kunsgalery, hotel en kultuur-, konvensie- en winkelsentrum. Die Lingotto staan ook bekend vir die toetsbaan vir nuwe motormodelle op sy dak.

Ander ondernemings, wat in Turyn gevestig is, is Invicta (gestig in 1821), Superga en Robe di Kappa (sportklere); De Fonseca (skoene); Borbonese (leerware); Lavazza (koffie en espresso); Martini (alkoholiese dranke); Peyrano en Caffarel (lekkergoed); Einaudi, Utet, Sei, Allemandi en Bollati Boringhieri (uitgewers). Ook belangrik is die lug- en ruimtevaartonderneming Alenia.

Die klemtoon van Turyn se ekonomie lê tans op navorsing en hoëtegnologie. Naas die motorvervaardiging en die tekstielbedryf begin ook die inligtingsbedryf, telekommunikasie, industriële outomatisering en robottegnologie 'n groter rol speel. Die sentrale ligging van die stad en uitstekende pad-, spoorweg- en lugverbindings met Europese en oorsese sentrums verseker dat Turyn se nywerhede tot die belangrikste Italiaanse uitvoerders behoort, en baie buitelandse ondernemings het hulle Italiaanse hoofkwartiere in die stad gevestig.

Vervoer

Metropolitana di Torino. Turyn se metro verbind Collegno in die weste via die stasies Porta Nuova en Porta Suso met die buurt Lingotto in die suide

Die openbare vervoerstelsel van Turyn met en moltreinlyn, agt tremlyne en 'n tagtigtal busroetes word bestuur deur die Gruppo Torinese Trasporti (GTT). Die meeste lyne is tussen vyf uur soggens en middernag in bedryf.

Die stad beskik oor drie treinstasies, Porta Nuova, tans die hoofstasie van Turyn, Porta Susa en Lingotto, en danksy die nuwe spoorlyn van Milaan na Novara ook oor 'n hoëspoedtreinverbinding met Milaan en sy internasionale lughawe Malpensa. Die Paryse stasie Gare de Lyon word deur TGV-hoëspoedtreine vanuit Porta Susa bedien.

Turyn se nuwe outomatiese moltreinnetwerk, die Metropolitana di Torino, is op 4 Februarie 2006 ter geleentheid van die Olimpiese Winterspele ingewy.

Hoëspoedtreindienste tussen Turyn en Lyon

Reeds in 1991 is planne ontwikkel vir hoëspoedtreindienste tussen Turyn en Lyon in Frankryk, die sogenaamde Nuova Linea Torino-Lione (NLTL), wat deur 'n gesamentlike onderneming tussen Italië en Frankryk gebou en in die Europese netwerk van hoëspoedtreine geïntegreer sal word. Die reistyd tussen Milaan en Parys sal met voltooiing van die projek merkbaar verminder word, van sewe tot vier uur. Die Mont Cenis-basistonnel met 'n lengte van 57,5 km vorm die hartstuk van die projek. Die totale lengte van die nuwe transalpyne spoorwegroete sal 270,8 km beloop, waarvan 140 km in Frankryk en 46,7 km in Italië, met 'n gemeenskaplike seksie wat oor 'n afstand van 84,1 km loop en die basistonnel insluit.

Sport

Die Juventus-stadion, tuisstadion van Juventus FC

Turyn beskik met Juventus FC en Torino FC oor twee vername sokkerklubs wat van die suksesvolstes in die Serie A is. Juventus speel sy tuiswedstryde op die Juventus-stadion met 'n kapasiteit van 41 507, terwyl die Torino FC van die Stadio Olimpico Grande Torino met 27 958 sitplekke gebruik maak. Laasgenoemde is tydens die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1934 vir wedstryde ingespan, terwyl tydens die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1990 van die intussen afgebroke Stadio delle Alpi gebruik gemaak is. Die Stadio delle Alpi is in die laat 2000's deur die Juventus-stadion vervang.

Turyn het in 2006 as gasheer vir beide die Olimpiese Winterspele en die Paralimpiese Winterspele opgetree.

Kookkuns

Die plaaslike sjokolade-spesialiteit Gianduiotto het sy eie kode...

Die Piëmontese sjokolade-poeding Bunèt word met rum en amandelkoekies bedien

Espresso, warm sjokolade en crema di latte (melkskuim; soms ook slagroom) is die bestanddele van bicerin, een van Turyn se gewildste warm dranke – genoem na die koffiehuis Caffè Al Bicerin wat in 1763 op die plein Piazza della Consolata geopen is^[5]

Turyn word as een van die gastronomiese hoofstede van Italië beskou, terwyl ook die omliggende Piëmont met eersterangse kookkuns verbind word. Merkbaar is onder meer 'n sterk Franse invloed. Turyn se hoofspesialiteite is sjokolade, beesvleis (soos sy Fassone-osvleis), kaas en rys (risotto). Turynse sjokolade is vir die eerste keer in die 17de eeu vervaardig en is deur die eeue heen tot 'n luukse snoepery ontwikkel, wat met plaaslike nougat en haselneute verfyn en onder meer as pralinees aangebied word.

Gianduiotto, 'n soort nougat, is die mees bekende Turynse sjokolade-spesialiteit. Sy kenmerke is die ongewone vorm van 'n boot, wat onderstebo gedraai het, en die goue of silwerkleurige blinkpapier van sy verpakking. Gianduiotto se hoofbestanddele is suiker, kakao en haselneutdeeg. Die uitvinding van hierdie spesialiteit word aan ene Michele Prochet toegeskryf, wat in 1865 vir die eerste keer heeltemaal fyngemaalde haselneute vir sy sjokolade gebruik het.

Die Italiaanse skrywer Astigiano Bruno Gambarotta het selfs sy parodie op die Amerikaanse blitsverkoperboek The Da Vinci Code, "Il Codice Gianduiotto", aan die Gianduiotto-sjokolade gewy.

Die Turynse sjokoladeroom Nutella geniet eweneens wêreldfaam. Maar ook die plaaslike vermoet-soorte, veral Martini ('n handelsmerk van die Turynse stokery Martini & Rossi) en Cinzano, en bicerin (wat in Piëmontees "glasie" beteken), 'n koffiespesialiteit, wat van espresso, kakao en slagroom gemaak en in 'n spesiale ronde glas bedien word, is wêreldwyd bekend. Die Turynse familieonderneming Lavazza is een van die belangrikste koffie- en espressoprodusente ter wêreld.

Internasionale verhoudings

Susterstede

Chambéry, Frankryk, sedert 1957.^[6]
Esch-sur-Alzette, Luxemburg, sedert 1958.^[6]
Keulen, Duitsland, sedert 1958.^[6]
Lille, Frankryk, sedert 1958.^[6]
Luik, België, sedert 1958.^[6]
Rotterdam, Nederland, sedert 1958.^[6]
Shenyang, Volksrepubliek China, sedert 1985.^[6]
Córdoba, Argentinië, sedert 1986.^[6]
Quetzaltenango, Guatemala, sedert 1997.^[6]
Detroit, Verenigde State, sedert 1998.^[6]
Gasa, Staat Palestina, sedert 1999.^[6]
Glasgow, Verenigde Koninkryk, sedert 2003.^[6]
Nagoja, Japan, sedert 2005.^[6]
Salt Lake City, Verenigde State, sedert 2006.^[6]

Vennootskappe

Jekaterinburg, Rusland, sedert 1998.^[6]
Cannes, Frankryk, sedert 2000.^[6]
Haifa, Israel, sedert 2005.^[6]
Bacău, Roemenië, sedert 2007.^[6]
Campo Grande, Brasilië, sedert 2003.^[6]
Praia, Kaap Verde, sedert 2003.^[6]
Salvador da Bahia, Brasilië, sedert 2003.^[6]
Zlín, Tsjeggië, sedert 2004.^[6]
Shenzhen, Volksrepubliek China, sedert 2007.^[6]
Rosario, Argentinië, sedert 2011.^[6]
Skopje, Noord-Masedonië, sedert 2012.^[6]
Sint Petersburg, Rusland, sedert 2012.^[6]
Yangon, Mianmar, sedert 2015.^[6]
Marseille, Frankryk, sedert 2020.^[6]
Wolgograd, Rusland, sedert 2020.^[6]
Guangzhou, Volksrepubliek China, sedert 2021.^[6]
Havana, Kuba, sedert 2021.^[6]
Wenzhou, Volksrepubliek China, sedert 2021.^[6]
Lyon, Frankryk, sedert 2023.^[6]

Verwysings

↑ (it) "Clima Torino – Medie climatiche". ilMeteo. Besoek op 20 Mei 2024.
↑ (en) Paola Bianchi and Karen Wolfe (reds.): Turin and the British in the Age of the Grand Tour. Cambridge: Cambridge University Press 2017, bl. 3
↑ (en) Cristiana Chiorino / Giulietta Fassino / Laura Milan: Architectural Guide Turin. Berlin: DOM publishers 2005, bl. 10
↑ (en) Tony Judt: Postwar. A History of Europe Since 1945. London: Vintage Books 2010, bl. 459
↑ (it) bicerin.it Besoek op 28 Junie 2019
↑ ^6,00 ^6,01 ^6,02 ^6,03 ^6,04 ^6,05 ^6,06 ^6,07 ^6,08 ^6,09 ^6,10 ^6,11 ^6,12 ^6,13 ^6,14 ^6,15 ^6,16 ^6,17 ^6,18 ^6,19 ^6,20 ^6,21 ^6,22 ^6,23 ^6,24 ^6,25 ^6,26 ^6,27 ^6,28 ^6,29 ^6,30 ^6,31 ^6,32 (en) "Twinnings and Agreements". Turyn. Besoek op 20 Mei 2024.