Vredefort
Vredefort is ’n klein plattelandse dorpie in die Ngwathe Plaaslike Munisipaliteit in die Noord-Vrystaat (in die streek wat bekend staan as die Riemland), waar daar met vee, grondboontjies, sorghum, sonneblomme en mielies geboer word. Die dorp is ongeveer 80 km noord van Kroonstad en 15 km suid van Parys en is die tuiste van sowat 715 wit, 165 bruin en amper 14 000 swart inwoners. Vredefort het ’n ekonomiese bloeityd beleef toe die nasionale pad (nou bekend as die N1) deur die dorp geloop het. Dit is egter verskuif, wat ’n merkbare uitwerking op die dorp gehad het. Die dorp is nou besig om, soos baie ander klein Vrystaatse dorpies, vinnig agteruit te gaan aangesien die munisipaliteite nie belangstel om eenvoudige take te verrig soos paaie en straatligte regmaak nie. [verwysing benodig] Verder het die skool, Hoërskool Chris van Niekerk, ook feitlik doodgeloop nadat die Vrystaatse departement van onderwys besluit het om die plaasskole in die distrik te sluit en die kinders in die koshuis (Huis Graniet) te huisves. [verwysing benodig]
Vredefort | |
|---|---|
 Nederduitse Gereformeerde Kerk Vredefort | |
 Wapen | |
  Vredefort Vredefort se ligging in Vrystaat | |
| Koördinate: 27°01′S 27°23′O / 27.017°S 27.383°O | |
| Land |  Suid-Afrika |
| Provinsie | Vrystaat |
| Distrik | Fezile Dabi |
| Munisipaliteit | Ngwathe |
| Stigting | 1876 |
| Oppervlak | |
| • Totaal | 16,77 km2 (6,47 vk. myl) |
| Bevolking (2011)[1] | |
| • Totaal | 1 326 |
| • Digtheid | 79/km2 (200/vk. myl) |
| Rasverdeling (2011) | |
| • Wit mense | 54.1% |
| • Indiërs/Asiërs | 1.7% |
| • Bruin mense | 12.4% |
| • Swart mense | 31.3% |
| • Ander | 0.5% |
| Taal (2011) | |
| • Afrikaans | 66.5% |
| • Sotho | 22.3% |
| • Engels | 3.5% |
| • Xhosa | 2.6% |
| • Ander | 5.1% |
| Poskode (strate) | 9595 |
| Poskode (posbusse) | 9595 |
| Skakelkode | 056 |
Geskiedenis
wysigDie eerste blankes het hulle in 1836 in die omgewing van Vredefort gevestig. In 1848 is die gebied tussen die Oranje- en Vaalriviere deur Brittanje geannekseer. In 1854 is die Republiek van die Oranje-Vrystaat gevestig en die wyk Onder-Renosterrivier (die distrik Vredefort) kon tot stand.[2] Die dorp is in 1876 op ’n plaas met die naam Vischgat gestig en is ’n jaar ouer as Parys, die buurdorp ten noorde van Vredefort. Omdat Vredefort die eerste dorp in die omgewing noord van Kroonstad was, is die distrik aldaar die Vredefortdistrik genoem en het die dorp ook ’n landdroskantoor gekry. Parys was in die Vredefortdistrik geleë totdat die drop sy eie landdroskantoor gekry het.
Die Vredefortkoepel is die grootste en oudste sigbare impakkrater in die wêreld (met ’n deursnit van 300 km). Die krater is na die dorp vernoem en dié het weer sy naam te danke aan die vreedsame afloop van ’n dreigende oorlog tussen die Transvaal en die Oranje Vrystaat. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog het die Britte ’n konsentrasiekamp gebou by Vredefort-Weg, wat op die Greenlandspad is tussen Vredefort en Koppies waar Boerevroue en -kinders gehuisves het.
Die nasionale pad wat die Kaap met die noorde verbind het vroeërjare deur Vredefort geloop wat baie goed was vir die plaaslike ekonomie. Daar was in 1948 o.m. handelaars vir Chevrolet en Buick-motorkarre.[2]
Tweede Vryheidsoorlog
wysigIn die winter van 1900 was daar ’n bloedige stryd in die Vredefortomgewing suidwes van die dorp.[2] Die oorsaak van die konflik was die besit van vyf waens met meel. Agtien burgers is deur genl. De Wet gestuur met vyf waens vol koring om gemaal te word vir meel. Hulle het in Vredefort oornag en is op 24 Julie verras deur genl. Broadwood se magte. Die burgers het gevlug in die rigting van die Witkoppies en Broadwood het 350 Britse soldate onder kol. Legge op agter hulle aangestuur. Broadwood self is Vredefort toe met die res van sy mag.[3]
Die waens is ingehaal en deur die Britte buitgemaak en die burgers is krygsgevange geneem. Genl. De Wet het die Britte met die waens met ’n mag van 400 burgers agternagesit en hulle stormgeloop. Die Britte het skuiling gesoek en die waens en krygsgevangenes na Vredefort gestuur. Die Boere het die Britte onder geweldige druk geplaas en Broadwood het opdrag gegee dat Legge terug moet val. Broadwood het die terugval gedek en toe De Wet sien daar is twee kanonne het hy besluit om nie verder te veg nie. Intussen is die waens met meel aan die brand gesteek. Tydens die geveg is vier Boere dood en 39 Britte, waarvan vyf Australiërs was.[3]
In die 19de eeu was die inwoners van die Noord-Vrystaat hoofsaaklik boere. Die lidmate van die N.G. Kerk in die gebied ten noorde van die Renosterrivier het die ideaal gekoester van selfstandigwording op kerklike gebied, maar moes eers die stryd stry vir volwaardige erkenning ook op sosiaal-maatskaplike terrein. Vir die nodige motivering van hulle saak, én om daaraan momentum te verleen, moes hulle eers strewe na ’n volwaardige dorpsverklaring deur die destydse Volksraad van die Vrystaatse Republiek.
Uit beskikbare gegewens blyk dit dat die ontwikkeling van Vredefort – nog vóór dorpstigting – op die plaas Vischgat plaasvind. Dié plaas was, toe dorpstigting in alle erns ter sprake kom in 1881 volgens wyle meneer Jan Henning van Vredefort die gesamentlike eiendom van sy oupagrootjie, J. (Hans) Henning, en dié se swaer, J.J. Scheepers. Mnr. C.J.J. (Kerneels) Cloete van Vredefort beaam dié feit van die mede-eienaarskap, terwyl aan die ander kant die notule van Kroonstad se Kerkraad op 25 Oktober 1879 slegs die naam van die “heer Scheepers van Vredefort” koppel aan die Acte van Transport i.v.m. ’n skenking van grond aan die gemeente Kroonstad vir uiteindelike kerklike geriewe te Vredefort.
In ieder geval was daar al dorpsontwikkeling op die plaas Vischgat toe dorpstigting werklik ter sprake kom veral in die Volksraad se vergadering van 1881. En na hierdie uitbreiding is algemeen verwys as Vredefort, trouens, sedert die sewentigerjare al, toe daar begin is met die uitleg van die uitbreiding en die opmeet van die erwe. Dit is nie moontlik om ’n definitiewe bron vir die naam van dorp te gee nie, siende dat daar nêrens in ’n geskrif of beskikbare leesstof enige verduideliking teëgekom word nie. Al wat oorbly, is die bespiegeling van die geslag van gister hoewel die verduideliking van meneer Jan Henning noemenswaardig is.
Volgens sy verklaring het sy oupagrootjie, Hans, én Scheepers van Vischgat, graag in vrede geleef met die bure en ander inwoners van die omgewing. Maar met die eventuele ontwikkeling van die twee sentra in die noorde, Vredefort op Vischgat en Parys op die plaas Klipspruit van die heer Van Coller, het daar ongelukkig ’n gees van kompetisie ontstaan en dus eintlik spanning tussen die eienaars van die twee plase. Hierdie spanning is dan ook baie duidelik in 1881 toe van altwee dié plekke versoeke kom i.v.m. dorpsverklaring, ’n spanning wat selfs merkbaar is in die debatte by die Volksraad in dié jaar.
Maar met die ideaal van vrede tussen bure en mede-Afrikaners het die heer Henning, sr., en andere van Vischgat besluit op ’n naam vir die ontwikkeling op die plaas wat daarby sou aansluit. Die naam “Vrede” is dus oorweeg, maar omdat elders in die land reeds ’n sentrum bestaan het met so ’n naam, is daar maar besluit op “Vredefort”, m.a.w. ’n plek van en ’n vesting vir vrede. Dié naam moes getuig dat die ideaal en doelstelling van dié nuwe ontwikkeling altyd in die teken sou staan van bestendigheid en harmonie, ook in die toekomstige dorp se verhoudinge na buite. Dat daar in daardie jare idillies gedink is oor die bestaan en ontwikkeling van sommige noordelike sentra in die Oranje-Vrystaat is duidelik uit die name: Heilbron, Vredefort, Vrede, Paradys (Parys).
Die naam Vredefort is dus toe al ingeburger toe die inwoners uit dié omgewing begin vra vir formele erkenning. Daarvoor toon die Volksraad begrip in die sewentigerjare toe hul ’n kommissie afvaardig om die nuwe uitbreiding en sy potensiaal te ondersoek. Juis in die lig van daardie bevindinge en ander se kennis van Vredefort word die Vredeforters se versoekskrif om dorpsverklaring by die Volksraad van 1881 bespreek en oorweeg.
Dit gebeur te Bloemfontein op Saterdagmiddag, 21 Mei 1881, toe die memorandum van die heer J. Hussey en 132 ander voor die Volksraad ter tafel gelê word “versoekende verklaring van Vischgat, als dorp Vredefort”. Die persoon wat die debat by die Volksraad eintlik aan die gang sit, is ’n verteenwoordiger van Winburg (Taaiboschspruit), J.F. Viviers, en J.C. Botha van Onder-Rhenosterrivier met hulle voorstel dat die Raad van sy orde moet afwyk “teneinde in behandeling te nemen, de wenschelijkheid om Vredefort tot een dorp te verklaren”.
So is dit gestel, en so is dit bespreek. Maar wat die bespreking uiteindelik ernstig bemoeilik, is ’n memorie van Parys wat gelyktydig dien en vra vir die nodige ondersoek na Parys as moontlike dorp en die eventuele verklaring ook van dié oord as ’n dorp. Dit maak die bespreking heelwat meer opwindend en bring ’n hele aantal sprekers by die Volksraad op die been – die een ten gunste van Vredefort en die ander van Parys. Een van die belangrikste redenasies – bv. van J.C. Botha – ten gunste van Vredefort is dat die plek langs die geproklameerde hoofweg tussen Bloemfontein en die Witwatersrand lê en dus heelwat potensiaal het vir ontwikkeling. J.F. Viviers, lid van die kommissie van ondersoek, beaam dit as voorstaander vir ’n dorp te Vredefort, trouens die sekretaris van die Volksraad notuleer: “Hij acht Vredefort meer geschikt dan Parys.”
Die debat in die Volksraad eindig uiteindelik met ’n positiewe besluit oor dorpstigting te Vredefort. Die voorstel van die heer B.O. Kellner van Fauresmith word dus aanvaar op 21 Mei 1881: “De raad besluit de plaats Vischgat, district Kroonstad, als dorp te erkennen onder den naam van Vredefort met dien verstande dat daar nimmer een district zal worden verklaard.” Onder andere beteken dit dat die Commissie van Begrooting dadelik sou moes begroot vir die salaris van ’n inwonende vrederegter te Vredefort.
Vir die inwoners van Vredefort was dit ’n groot gebeurtenis en nog ’n stap nader aan die eintlike ideaal van die meerderheid, nl. ’n Nederduitse Gereformeerde gemeente te Vredefort. Daarna sien die Vredeforters toe al lank uit, trouens, voorbereidings is toe al aan die gang en selfs skenk die heer Scheepers van Kroonstad ’n hele aantal (10) erwe én nog twee vir ’n pastorie, plus ’n sogenaamde “kerkplein” vir die oprigting van ’n kerkgebou later. Juis in dié word Vredefort as ’n buitewyk van Kroonstad beskou en word besluit om daar “een oefening. . .te stichten”, d.w.s. te reël vir eredienste op vasgestelde tye.
Bekende Inwoners
wysigBekende inwoners van Vredefort sluit in genl. Hendrik van den Berg, latere hoof van die Buro vir Staatsveiligheid en mnr. Henning Klopper, Speaker van die Volksraad van 1961 tot sy aftrede. Gordon Tomlinson, wat saam met prof. Tobie Muller en mnr. J.J. Smith ’n belangrike rol gespeel het in die Tweede Taalbeweging, het ook vir ’n aantal jare in Vredefort gewoon. Prof. T.T. Cloete, bekroonde digter en letterkundige het die eerste 16 jaar van sy lewe in Vredefort deurgebring, waarna sy ouers na Krugersdorp verhuis het. Die skryfster Alba Bouwer is ook in die omgewing gebore.
Andries Petrus Hendricks
wysig
Andries Petrus Hendricks (*3 Oktober 1910 – †12 Mei 1981) was ’n kluisenaar wat op ’n klein plasie buite die dorp bewoon het. Hy is gebore met ’n boggelrug en was nie ’n baie sosiale man nie.
Die plasie wat hy bewoon het is ’n ou stukkie van ’n provinsiale pad wat nêrens met ’n plaas gekonsolideer is nie, op die Greenlandspad wat by die dorp se silo’s verby loop. Daar het hy ’n fort gebou wat die volle breedte van die eiendom beslaan het. Daar was egter geen plek vir ’n voertuig om om te draai nie, daarom het hy ’n meganisme gebou wat ’n voertuig kon omswaai. Die fort het oral skietgate gehad vir ingeval iemand hom sou aanval en elke vertrek het ook twee deure gehad sodat hy nie vasgekeer sou kon word nie. Die tweede verdieping was sy woonarea en die derde verdieping is gebruik vir kos- en waterreserwes. Daar was ook ’n kluis waarin hy sy muntversameling en wapens gehou het.
Hendricks het ’n doodse vrees gehad dat hy vermoor sou word. In die 1970’s het hy begin voorberei vir ’n “gevaarlike” toekoms. Hierdie vrees is bewaarheid toe hy op 12 Mei 1981 deur sy huishulp vermoor is nadat hy van die meule waar hy gewerk het, teruggekom het. Hendricks het baie geld gehad en sy testament het gestipuleer dat elke familielid van hom wat sy begrafnis bywoon £5 (R10) moes ontvang. Verder het die grafsteen, van Italiaanse marmer, destyds reeds R77 000 gekos. Met die geld wat oorgebly het moes die begrafnisondernemer een keer elke week vars blomme op sy graf gaan sit totdat die geld op was. Na die begrafnis is sy besittings opgeveil, waaronder ’n klomp ou Landbouweekblaaie. Toe die koper die tydskrifte begin deurblaai was daar oral banknote in versteek.[2][5]
Straatname
wysigStraatname in Vredefort weerspieël die groei en ontwikkeling van die dorp baie duidelik en verbind wyse, die huidige tye met die verlede. Staats- en gebiedsomstandighede sowel as uitstaande persoonlikhede uit die geskiedenis van die dorp, vind ons verewig in die name van strate en lane.
Die drie oudste strate, Oranjestraat, Vrystraat en Meerholtzstraat het hulle name in die republikeinse tyd ontvang en staan dan ook in noue verband met die Republiek van die Oranje-Vrystaat. Trouens Oranjestraat en Vrystraat is onveranderd afgelei van die naam van die ou republiek. Die "staat"-gedeelte van die samestelling is verewig in die naam Meerholtzstraat, vernoem na W. Meerholtz, die eerste vredesregter op die dorp en dus die direkte verteenwoordiger van die staat.
Gebiedsfaktore het ’n belangrike het ’n belangrike rol by die naamgewing van ’n groot aantal Vredefortse strate gespeel. Waterstraat is so genoem omdat die ou besproeiingsloot daarlangs gegaan het, terwyl Kerkstraat sy naam te danke het aan die feit dat dit verby die kerkgebou lei. Hoogstraat is so gedoop vanweë sy ligging teen die bult, terwyl Parkstraat selfverklarend is. Markstraat het oorspronklik verby die ou Markplein gestrek terwyl Veestraat vroeër gebruik is om melkkoeie en ander vee na die weikampe te neem. Pleinstraat is oorspronklik langs die ou kerkplein uitgemeet. Gedurende die Ossewatrek van 1938 is Veestraat en Pleinstraat verdoop tot Charl Cilliers-straat en Voortrekkerstraat onderskeidelik.
Geboue
wysig
Geboue in Vredefort wat as Nasionale Gedenkwaardighede geklassifiseer is, sluit in die poskantoor (in Oranjestraat), die polisiestasie (op die hoek van Kerkstraat en Oranjestraat) en die oudste huis in Vredefort, op die hoek van Markstraat en Charl Cilliers-straat. Die burgersentrum in Vredefort, wat die stadsaal, ou dorpsbiblioteek en munisipale kantore insluit, is op 31 Oktober 1970 in gebruik geneem met adv. G. van L. Froneman, destydse administrateur van die Oranje-Vrystaat wat die rede gelewer het.
Lukrake feite
wysig- Ten minste een episode van Rieksie Rautenbach, baasspeurder is in Vredefort verfilm, met die polisiestasie wat as die bank gedien het.
- By die ingang van die dorp, aan die Parys kant, kruis ’n mens die 27º oos en 27º suid.
- Een van die bekende inwoners van Vredefort was die kluisenaar Andries Petrus Hendricks, wat deur sy huishulp vermoor is.
- Hendricks het ook op die kleinste plaas in die Vrystaat gewoon. Dit was ’n stuk wat van ’n ou provinsiale pad oorgebly het.
- Reitzburg, die kleinste dorp in die Vrystaat,[6] is in die Vredefortdistrik.
- Genl. Christiaan de Wet het vir ’n kort rukkie in Vredefort gewoon.
- Baie mense verwar die Vredefortkoepel, die wêrelderfenisgebied waarvan die sentrum by Venterskroon is, met die dorp Vredefort.
Sien ook
wysigVerwysings
wysig- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 "Hoofplek Vredefort". Sensus 2011.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Johannes Maree, red. (2019). Toeka se dae in Vredefort. Vredefort: JJ Maree.
- ↑ 3,0 3,1 Pretorius, Fransjohan (10 Julie 2019). "Meelwa-voorval weerklink ná 100 jaar in Australië". Netwerk24.
- ↑ Ferreira, I.L. (1982). Vesting vir vrede. Bloemfontein: N.G. Sendingpers. ISBN 0-620-06039-5.
- ↑ Friis, Jens (24 April 2012). "Boer se fort kon nie moord keer". Volksblad. Geargiveer vanaf die oorspronklike (html) op 27 April 2012. Besoek op 29 April 2016.
- ↑ Smith, Charles (20 Junie 2012). "God 'druk Sy vinger by sneller in'" (html). Volksblad. Besoek op 29 Junie 2016.[dooie skakel]
Eksterne skakels
wysig- Die voetstuk van Hendricks se grafsteen by die Genealogiegenootskap van Suid-Afrika