Gereformeerde kerk Pretoria

Die Gereformeerde kerk op die hoek van Kerk- en Potgieterstraat in Pretoria teenoor die Krugerhuis is 'n geskiedkundige Gereformeerde kerk wat tydens die bewind van die Zuid-Afrikaansche Republiek opgerig is. Die destydse president van die ZAR, Paul Kruger, het die hoeksteen op 10 Oktober 1896, sy verjaardag, gelê. Die gebou is deur Klaas van Rijsse ontwerp en is deur Daanen en Dorlas gebou.

Gereformeerde Kerk Pretoria
Sluit in	Middestad Capital Park Sentrale Gevangenis Emily Hobhouse-tehuis Huis Davidtsz Pretoriase Universiteit vir Tegnologie Preetoria-Wes (deels) Voortrekkerhoogte (deels)
Klassis	Pretoria-Moot
Huidige predikant(e)	Arrie Stavast
Belydende lidmate	140
Dooplidmate	19
Adres	H.v. W.K. Nkomo- en Kgosi Mampurustraat Pretoria
Geskiedenis
Stigtingsdatum	9 April 1859
Eerste predikant	N.J.R. Swart

Gereformeerde Kerk in Kerkstraat

Die liturgiese ruimte van die galery af gesien.

Kerkgeboue

Eerste kerk

Die Gereformeerde Kerk Pretoria is op 7 April 1859 op die walle van die Pienaarsrivier noordoos van Pretoria gestig. Op dié kerkplaas te Pienaarsrivier is 'n rietkerk met 'n rietdak opgerig. ln 2009 is 'n gedenkteken deur die gemeente op die terrein opgerig. Dit was ’n eenvoudige reghoekstruktuur met mure en 'n dak van pale. Die vloer is gemaak van miershoop met 'n laag beesmis bo-oor gesmeer. Die hoogte van die paalkerk was 12 voet (360 cm) onder die balke, terwyl die wydte van die gebou die lengte van die balke was, naamlik 20 voet (240 cm). Die lengte van die gebou was 53 voet (18 m). (Hierdie afmetings was standaard vir heelwat kerke in Suid-Afrika omdat die lengte van die waens wat hout vervoer het, die balklengtes en dakhoogtes bepaal het.) In Oktober 1863 was die gebou gereed.

Paal en waenhuiskerk

Die vergrote Waenhuiskerk.

Die dorp Pretoria in 1872 deur Thomas Baines geskilder.

In 1863 het die gemeente ses erwe op die dorp Pretoria tussen Kerk- en Pretoriusstraat van die regering van die ZAR bekom. Dit was van hierdie erwe waarop die kerkgebou steeds staan. Spoedig is 'n paalkerk opgerig, maar dit was kort voor lank ontoereikend. Ds. N.J.R. Swart het hom vir 'n nuwe kerkgebou beywer, en reeds in Desember 1866 het die bouer J.N. Arnoldi 'n tender ingedien. Dit was die ontstaan van die sogenaamde waenhuiskerk ('n reghoekige vorm). Die hoeksteen is op 8 April 1867 deur pres. M.W. Pretorius gelê. Die ingang van hierdie kerk was aan die noordekant en die preekstoel teen die suidelike muur. Slegs vyf jaar later is gemeld dat baie lidmate tydens Nagmaal buite moes staan. Die ontwikkeling van klein sy-arms was die begin van die vergroting wat die kerk 'n grondplan in 'n kruisvorm sou gee. Die rietdak is met sink vervang en steunbere het die mure gestut. Teen 1877 is hierdie eerste vergroting afgehandel.

Die vergrote waenhuiskerk

Tydens die bediening van ds. Petrus Postma (1882–1904) sou die kerk heelwat vergroot word. Gedurende 1884-'85 het die aanbou van twee kruisarms in 'n oos-wes-rigting die kerk vergroot tot ongeveer 500 sitplekke. Hierdie werk het onder leiding van ouderling G.L. Pierneef (meesterbouer en vader van die skilder J.H. Pierneef) en H. Dijksterhuis gestaan. Op 16 Oktober 1885 kon die vergrote gebou in gebruik geneem word. Sy plan het sterk ooreenkomste met die kerk op Rustenburg getoon. In Junie 1893 is 'n Sauer-orrel uit Duitsland in gebruik geneem. Dié historiese orrel is vandag nog in gebruik. Ongelukkig het hierdie kerkgebou ná die bou van die huidige kerk verwaarloos. Dit is in 1910 aan die staat verkoop en daarna gesloop.

Huidige kerk

Die sogenaamde Paul Krugerkerk, moontlik Klaas van Rijsse se bekendste ontwerp. Pres. Paul Kruger het die hoeksteen op 10 Oktober 1896 (sy 71ste verjaardag) gelê en ook by geleentheid in die kerk gepreek.

Klaas van Rijsse jr., 'n ouderling en later skriba van die gemeente, het die huidige kerkgebou ontwerp voor hy terug na Nederland gedeporteer is.

Vanweë die sterk groei van die dorp Pretoria in die 1890's het die saak van 'n te klein kerk weer in 1892 op die kerkraadstafel beland. 'n Boufonds vir 'n nuwe kerk is gestig, maar weens verskeie terugslae, kon "een van die gemeente se mees belangstellende lidmate van die gemeente", pres. S.J.P. Kruger, die hoeksteen eers op 10 Oktober 1896, sy 71ste verjaardag, lê. Hierdie monumentale bouwerk sou ten noorde van die bestaande kerk opgerig word. Die argitek was 'n ouderling in die gemeente, Klaas van Rijsse. Hierdie Nederlander was Goeverments Ingenieur en Architect in die ZAR en verantwoordelik vir 'n hele aantal vername goewermentsgeboue en herehuise. Hy het 'n voorliefde vir kerkargitektuur gehad. Die firma Daanen en Dorlas het as bouaannemers opgetree. Eindelik het die boukoste £13 000 beloop, waarvan die president £2 250 bygedra het. Die kerkgebou is op Kersdag 1897 in gebruik geneem nadat pres. Paul Kruger die deure oopgesluit het. Dit bied sitplek aan amper 900 kerkgangers. Pretoria se kerkgebou was daarna nooit weer te klein nie. Die gebou is in die styl van die Nederlandse Neo-Renaissance gebou. Dit het aan die hoofstad van die ZAR 'n juweel van groot argitektoniese waarde besorg wat in ander kerkgeboue nagevolg is. Van Rijsse het swaar gesteun op dié Nederlandse herlewingstyl waarin die gebruik van rooi baksteen met mooi messelwerk kenmerkend was. Die gebou dra daardeur 'n besondere fyn harmonie. Die grondplan is 'n Griekse kruisvorm met 'n hoë binneruimte sonder enige steunbere. Staaltrekstange teen die kunstig bewerkte plafon vervul hierdie rol.

Die interieur en eksterieur staan opvallend genoeg in hierdie gebou nie teenoor mekaar nie. Die argitek het doelbewus 'n balans probeer handhaaf deur ewe veel aandag aan albei te gee. Die ryklik versierde eikehoutpreekstoel uit Rotterdam, ontwerp deur die beeldhouer C.H. Eckhart, is monumentaal in eie reg. Die banke is tradisioneel loodreg in die syarms geplaas en het so behoue gebly. Aanvanklik het die broeders in die banke plaasgeneem en die susters op die stoele in die middel. Die glas-in-lood het opvallende rooi glas en dit skep 'n gevoel van warmte en deftigheid. Die kerk het uit die staanspoor elektriese beligting gehad en die koperkroonlugters is in 1897 deur die firma Delfos Bros. aangebring.

'n Kunswerk in die kleine is die pragtig gemesselde kruisgewelf by die hoofingang. Die meesterargitek van die ZAR, Sytze Wierda, het sy stempel op die gebou afgedruk deur die twee spiraalhouttrappe na die galery te ontwerp. Die kegeldakke bo-op die trapingange is in 1931 ná herstelwerk aan die kerk verwyder. Weens verwering van die buitenste baksteenlaag is dit ook in 1931 met harder bakstene vervang. Dit is sensitief gedoen, sonder om die karakter van die gebou te skaad. ln 1951 is weer groot herstelwerk onderneem. Gelukkig het die kerk deurentyd sy historiese karakterkenmerke behou.

Vanaf 1969 het ds. M.J. Booyens hom beywer om die kerkgebou met omliggende erf tot nasionale gedenkwaardigheid te laat verklaar. Dit het in 1983 'n werklikheid geword. Die twee stoele waarop pres. en mev. Kruger tydens kerkdienste gesit het, staan voor die kansel en is tot afsonderlike gedenkwaardighede verklaar.

Vroeë geskiedenis

Konsulentsbediening

Ds. Dirk Postma het die Gereformeerde kerk Pretoria in 1859 gestig, dieselfde jaar waarin hy die eerste Gereformeerde gemeente, Rustenburg op 11 Februarie gestig het, en in die loop van die jaar ook Waterberg (Nylstroom), Potchefstroom, Lydenburg en Reddersburg. Aanvanklik het hy uit Rustenburg al die ander Transvaalse gemeentes as konsulent bedien en ook nog hulp aan die kerke in die ander provinsies verleen, tot hy in 1866 ’n beroep na Burgersdorp, die oudste gemeente in die Kaapkolonie, aanvaar het terwyl hy ook daar met die voltydse opleiding van predikante sou begin. Dit het eindelik gelei tot die opening van die Teologiese Skool Burgersdorp op 29 November 1869 om in die nypende tekort aan predikante in die amper 11 jaar oue kerkverband te voorsien. Dieselfde sinode wat besluit het dat ds. Postma na die Noordoos-Kaap sou gaan, het die eerste twee proponente tot die bediening toegelaat, naamlik S.D. Venter en N.J.R. Swart. Swart is dan ook beroep as die eerste predikant van die gemeente Pretoria.

Ds. Swart se bediening

Ds. N.J.R. Swart, van 1866 tot 1872 die gemeente se eerste predikant.

Prop. Swart is op 15 Julie 1866 (of moontlik eers in Oktober, volgens 'n ander bron) deur ds. Postma in die amp bevestig is. Ná ds. Postma se vertrek het ds. Swart as enigste Gereformeerde predikant in Transvaal agterbly. Hy was dus herder van ’n kudde wat toe uit vier kerke (naas Pretoria en Rustenburg ook Potchefstroom en Waterberg) bestaan het met ’n lidmaattal wat in 1871 1 400 sou tel (vroeëre syfers is nie beskikbaar nie), maar sy bedieningsgebied het ook Nazareth (Middelburg) en Winburg in die OVS ingesluit. Op elk van hierdie plekke moes hy al om die drie maande die Woord en sakramente bedien.

In sy beroepsbrief is ds. Swart in kennis gestel dat die gemeente se geldsake onder druk verkeer het, maar is gemeld dat talle stukke grond wat nie vir kerklike doeleindes gebruik word nie, eersdaags verkoop sou word om die kerk se geldnood te verlig. Ds. Swart se traktement sou £250 wees (indertyd ’n skaflike vergoeding), maar hy moes voorlopig met £225 per jaar tevrede wees. Gegewe die omstandighede het ds. Swart ’n goeie begin gemaak. Die kerkraadsnotules getuig ook dat hy die kerkraad sowel as gemeente se vertroue geniet het. Kort ná sy ontvangs het die gemeente ’n nuwe kerk begin bou, waarvoor kollektes eers ingesamel is. Die oorbodige grond is ook verkoop onderhewig aan duidelike voorwaardes. Paul Kruger het aangebied om dadelik 125 000 stene te laat bak as die kerk verbeter sou word. In hierdie beginjare het ds. Swart ook waardevolle dienste gelewer in die bou van ander kerke, soos dié op Potchefstroom, ontwerp deur ds. Dirk Postma, waarvan ds. Swart die ingebruikneming op 12 Januarie 1867 waargeneem het.

Met die toestemming van sy kerkraad het ds. Swart begin om vir die Engelssprekendes van Pretoria in hul taal godsdiens te lei en het in 1867 verlof van die kerkraad gekry om daarby ook die Engelse gebedeboek in sover dit nie met die Gereformeerde leer in stryd is nie, te gebruik. Op die sinode van 1869 is hy as voorsitter aangewys en as moontlike dosent aan die voorgestelde teologiese skool van die Gereformeerde Kerk oorweeg. Op 12 Junie daardie jaar het hy die kerkraad van Pretoria versoek om met spesiale verlof na Europa te gaan. Dis hom in ’n goeie gees met behoud van sy traktement toegestaan. Die kerkraad het selfs aangebied om hom ’n bedrag van £95 te gee wat nog uitstaande was, maar ds. Swart het die aanbieding van traktement tydens sy verlof van die hand gewys.

Oor sy reis na Europa kon hy met sy terugkoms ’n goeie verslag lewer. Hy het met verskeie predikante van die Christelike Afgeskeie Gereformeerde Kerk in Nederland kontak gehad en veral prof. Helenius de Cock, 'n seun van die vader van die Afskeiding, ds. Hendrik de Cock, het op hom ’n heel gunstige indruk gelaat. Nes in die gemeentes wat ds. Swart indertyd bedien het, het hy aanvanklik in die kerkverband veel vertroue ingeboesem. Al het hy die jare van 1866 af as moeilike jare beskryf, soos hy hom in 1867 ook in die Algemene Vergadering van Transvaal uitgedruk het, het hy hom uitgespreek “teen die geesteloozen en dooden toestand, die berusten in uiterlyke vormen en uiterlike regtzinnigheid, die verwaarlosing van die eredienste, huisgodsdiens en onderwys van die kinders..." Vir hom was die lewenswandel van Gereformeerdes in die algemeen groot rede tot kommer.

Onder sy leiding het die gemeente langsaam gegroei ondanks die geldelike probleme weens die burgeroorloë en voortdurende stryd met inboorlingstamme. Maar ds. Swart se dienstyd was kort, want in 1871 is hy benoem as staatsekretaris van die ZAR. Hy het die aanstelling aanvaar sonder sy kerkraad se medewete. Dit was ’n groot skok vir die kerkraad sowel as vir die Kerkverband, want meteens was al die gemeentes in Transvaal herderloos. Die saak is voor die Algemene Vergadering van 1872 gelê, waar besluit is om ds. Swart as predikant af te sit en as lidmaat onder sensuur te plaas weens meineed. Hierop het hy uit die Gereformeerde Kerk bedank.

Ds. J.S.L. Venter se dienstyd

Ds. J.S.L. Venter, van 1872 tot 1880 die gemeente se tweede predikant, en sy eggenote.

Nog in 1872 is prop. J.S.L. Venter beroep. Hy het moontlik geskiedenis gemaak deur laat te kom vir bevestiging, wat oorspronklik bepaal is vir 17 Augustus 1872, maar toe uitgestel is tot 15 September. Ds. Venter was die gemeente se leraar van 1872 tot 1880. Vir die ZAR was dit moeilike jare, want die oorlog teen Sekhukhune het sy invloed ook in die kerklike wel deeglik laat geld asmede die anneksasie van Transvaal in 1877. Geestelik en stoflik was daar tekens van agteruitgang, terwyl staatkundige moeilikhede toegeneem het. Die vrymaking met wapens het onvermydelik geblyk. Onder hierdie omstandighede het die gemeente se moeilikhede ook in 1880 ’n hoogtepunt bereik. Ds. Venter het as predikant van die gemeente bedank. Hy het gemoedsbesware gehad wat hy nie destyds nader aangedui het nie, maar kerkregtelik was daar allerlei komplikasies. Die uiteinde was dat die kerkraad aan hom ontslag toegestaan het. So was die eerste jare van die gemeente se geskiedenis vol moeilikhede en terugslae, veral omdat daar moeilikhede met albei predikante in ’n tydperk van 15 jaar was. Noodwendig was dit vir die gemeente ’n terugslag.

Ds. Petrus Postma se dienstyd

Die derde predikant, ds. Petrus Postma, se dienstyd van 1882 tot 1904 was moontlik die mees gebeurtenisvolle in die gemeente se bestaan.

Die Eerste Vryheidsoorlog het op 20 Desember 1880 uitgebreek en tot 23 Maart die volgende jaar geduur. Op kerklike gebied is die nadelige gevolge daarvan ook waargeneem. Geruime tyd is geen kerkraadsvergaderinge gehou nie. In Oktober 1881 is ds. Petrus Postma, ’n seun van ds. Dirk Postma en sedert 1880 verbonde aan die gemeente Burgersdorp. Hy het die eerste beroep bedank, maar ’n tweede aangeneem. In Julie 1882 is hy as predikant van Pretoria bevestig.

Die tydperk tot 1904 waarin ds. Postma in Pretoria gearbei het, is ryk aan gebeurtenisse. Dit was die tydperk waarin pres. Paul Kruger, ’n stoere Dopper (lidmaat van die Gereformeerde Kerk) op die voorgrond getree het. Terselfdertyd was dit ’n tyd waarin die ZAR geworstel het in die Driejarige Oorlog van 1899 tot 1902. Dit was ’n tydperk waarin die maatskaplike, kerklike en staatkundige lewe swaar getref is. Die Gereformeerde gemeente van Pretoria het die weerklank van ellende en worsteling iin besonder opgevang omdat die staatshoof lidmaat van dié kerk was.

Tussen die president en Pretoria se Dopperpredikant het ’n baie intieme verhouding bestaan. As vriend en raadsman van die pres. Kruger kan die invloed van ds. Postma in die administrasie van die republiek, hoewel agter die skerms, nie geringgeskat word nie. Hy het hom veral beywer vir Christelike onderwys en was lid van die hoofkommissie ter bevordering van Christelike-nasionale onderwys (CNO). Groot kollektes en bydraes is gedoen vir vrye Christelike skole. Voorts het ds. Postma hom toegelê op die bevordering van pres. Kruger se gesonde immigrasie-beleid as gevolg waarvan die gemeente baie versterk is met lidmate uit Nederland.

Ds. Petrus Postma het met groot ywer in die gemeente gearbei. Die geldelike toestande was ongelukkig steeds treurig. Tog is onder sy bekwame leiding ’n pastorie opgerig en kerkgebou van 1867in 1885 aansienlik vergroot asook ander verbeterings aangebring. Die bouers van die vergrote kerk was G.L. Pierneef (vader van die skilder J.H. Pierneef) en H. Dijksterhuis, albei Nederlandse immigrante.

Die gemeente Pretoria soos oorspronklik deur ds. Petrus Postma bedien, was besonder uitgestrek. Die grense het sover gestrek as Johannesburg (tot 1896), Heidelberg (tot 1890), Standerton (saam met Heidelberg afgestig), Bethal (tot 1890) en Middelburg (tot 1890), ’n ontsaglike gebied. Vir die afgeleë gedeeltes is afsonderlike dienste gehou. Die groot afstande het besonderse inspanning vereis omdat die vervoermiddels primitief en die paaie sleg was.

Omstreeks die afstigting van Heidelberg, Middelburg en Bethal het die hoofstad se bevolking snel uitgebrei. Weens die toestroming van arbeiders na die Randse goudvelde het die amptenary in die hoofstad toegeneem. Die aanleg van die spoorlyn tussen Pretoria en Lourenço Marques het weer die spoorwegpersoneel laat toeneem. Vir die opvoeding van die hoofstad se jeug is bekwame onderwysers uit Nederland laat kom. Vanweë die toename in die bevolking het die gemeente ook vinnig uitgebrei. Johannesburg het in 1896 afgestig, maar eers in 1930 sou die tweede Gereformeerde kerk in die Jakarandastad, Pretoria-Oos, afstig.

By die afwesigheid van die predikant het pres. Kruger dikwels voor die gemeente opgetree. Hy was nie net die staatshoof nie, maar ook die geestelike leier en leermeester van sy volk.

Die Driejarige Oorlog

Oudl.Hendrik Hermann het die kerksake behartig tydens die ballingskap van ds. Petrus Postma op Ceylon.

Nadat die Tweede Vryheidsoorlog op 11 Oktober 1899 uitgebreek het, is die laaste kerkraadsvergadering op 30 Maart 1900 gehou. Die volgende sou eers op 26 Desember 1902 gebou word, amper sewe maande ná die vrede. Die donker jare van die oorlog het ook hul swart skaduwee oor die gemeente Pretoria gegooi. In Junie 1900 is ds. Postma verban na Ceylon, nie weens enige oortreding nie, maar slegs op grond van sy innige vriendskap met pres. Kruger. In sy afwesigheid is gereeld leesdienste waargeneem.

Die korrespondensie tussen ds. Postma en sy kerkraad gee ’n indruk van die toestand in die gemeente in die oorlogsjare. Die leesdienste is gereeld bygewoon en die samewerking tussen die kerkraad en gemeente was goed. Uit die briewe blyk ook hoe intiem en liefdevol die verhouding tussen die predikant en kerkraadslede was. Vergeefse pogings is aangewend om hom uit ballingskap te verlos. Oudl. Hendrik Hermann het gereelde dienste en katkisasie in die Irene-konsentrasiekamp gehou en die kerksake met behulp van oudl. Turkstra behartig. Ná sy terugkeer uit Ceylon was ds. Postma net aan Pretoria verbonde tot hy in 1904 ’n beroep na Zeerust aangeneem het. Terwyl die gemeente aan die vooraand van die oorlog 902 belydende lidmate en ’n sieletal van 2 202 gehad het, was dit met ds. Postma se vertrek 1 002 en 2 103.

Ds. J.A. du Plessis

Ds. J.A. du Plessis was predikant hier van 1914 tot 1920. Hy is ontroer deur al die leed van broedertwis wat deur die uitbreek van die Rebellie (1914) veroorsaak is, veral insidente soos die fusillering van Jopie Fourie en sy besoeke aan rebelle in die Sentraal-gevangenis. Die griepepidemie van 1918–1919 het sy taak verder bemoeilik.

Predikante

1. Swart, N.J.R., 1866–1872
2. J.S.L. Venter, 1872–1880
3. Postma, P., 1882–1904
4. Postma, M., 1904–1906
5. Los, S.O., 1908–1914
6. Bos, P., 1910–1923
7. Du Plessis, J.A., 1914–1921
8. Rumpff, D., 1922–1941
9. Du Plessis, Hugo (sendeling), 1928–1933
10. Schutte, dr. J.A., 1941–1950
11. Duvenage, dr. Schalk Carel Willem, 1950–1953
12. Hattingh, Christiaan, 1953–1966
13. Booyens, M.J., 1966–1977
14. Droomer, N., 1968–1973
15. Stavast, L.H., 1977–1981
16. Bekker, I.L., 1977–1985
17. Venter, dr. Jan Louis, 1980–1984
18. De Villiers, H.T., 1981– 2010
19. Van Schalkwyk, P., 1986–1987
20. Mulder, A.H., 1988–2001
21. Venter, P.J., 2009 – 14 Julie 2019
22. Stavast, A.H., 2020 – hede

Galery van leraars

• 
  Dr. S.O. Los, leraar van 1908 tot 1914.
• 
  Ds. J.A. du Plessis.
• 
  Ds. Jan Schutte, predikant van 1941 tot 1950.
• 
  Ds. S.C.W. Duvenage, leraar van 1950 tot 1953.
• 
  Ds. Nardus Droomer, leraar van 1968 tot 1973.
• 
  Dr. J.L. Venter, leraar van 1980 tot 1984.
• 
  Ds. H.T. de Villiers, die leraar van 1981 tot 2010, toe hy sy emeritaat aanvaar.

Bronne

• (af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. 1953, Geskiedenis van die Nederduitsch Hervormde Kerke van Afrika. Kaapstad, Pretoria: H.A.U.M.–J.H. de Bussy.
• (af) Harris, C.T., Noëth, J.G., Sarkady, N.G., Schutte, F.M. en Van Tonder, J.M. 2010. Van seringboom tot kerkgebou: die argitektoniese erfenis van die Gereformeerde Kerke. Potchefstroom: Administratiewe Buro.
• (en) Musiker, R. en N. in Potgieter, D.J. 1974. Standard Encyclopaedia of Southern Africa, volume 10. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.
• (en) Picton-Seymour, Désirée. 1989. Historical buildings in South Africa. Cape Town: Struikhof Publishers.
• (af) Spoelstra, dr. Bouke in De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk.
• (af) Vogel, Willem (red.). 2014. Die Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 2015. Potchefstroom: Administratiewe Buro.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Gereformeerde kerk Pretoria.
• Webtuiste van die Gereformeerde Kerk Pretoria (dolerend)